Алматы мектегь 1989

лік б а с қ а р м п с ы п ы ң д а, б а с қ а р м а несі ні ц дс ( « у п р а в и т е л ь д і ц » де) 
а т а у ы н б і лді рг сн. Б ұ л сөз — Л б а й з а м а п ы и д а ж а л г і ы х а л ы қ т ы қ
т і лг с де еніп, к ө п ш і л і к к е ә бд е н т үсі пі кт і , қ а з а қ т ы и «өз с өзі » 
больпі кет кен т у л ғ а л а р д ы ц бірі.
Ә к і м ш і л і к т і ц ж о ғ а р ы л а у и н с т а н ц и я с ы н ы ң бірі — у с з д і к бас-
к а р м а б ол г а н . К а з а қ ж е р і о с ы н д а й б і р н с ш с ус зг с б өлі и г сн , о н ы ц 
б а с ы н д а пат иі а о ф н ц е р і о т ы р а т ы н б о л г а н . О я з  — о р ы с т і л і нд е г і
ә к і м ш і л і к б ө л і к а т а у ы « у е з д но е у п р а в л е н и е » д е г с н мен сол әк і м -
шілік несі « у е з д ны й н а ч а л ь н и к » д е г е н н і ц қ а з а қ ш а а т а у ы . О л да,
« б о л ы с » сөзі с и я қ т ы , о р ы с ш а т е р м и н н і ц әрі ы к ш а м д а л ы п (бір 
; өз г е а й н а л ы п ) , әрі д ы б ы с т а л у ы ж а г ы н а н д с ф о р м а ц н я г а ұ ш ы -
р а п « к а з а к ы л а н ы п » ж а с а л г а н б а л а м а с ы . О я з  сөзі ә с і р е с е әкі м-
нің ( уе з д н ый н а ч а л ь н и к т і ң ) а т а у ы р е т і н д е ж и і р е к ж ү м с а л ғ а н ы
б а й қ а л а д ы .
Старшын сезі, а л д ы ң г ы •екеуіне К а р а г а н д а , к а з а к т і л і не бү- 
р ы н ы р а қ енген л а у а з ы м аты. О л д а с та р ши н а  д ег е н н с н к а з а к -
ш а л а н ғ а н о р ы с сөзі. « С т а р ш ы н » ү ғ ы м ы н п а т ш а ө к і м е т і н і н әк і м-
ш і л і к т әр т і бі енгізгсн, ол — а л ғ а ш қ ы к е з д е б е л г і л і бір р у л ы к
т о п т а р д ы б а с к а р у үші н ж е р г і л і к т і а д а м д а р д а н с а й л а н ы п к ой ы-
л а т ы н ә к і м ш і л і к иесі, а л XI X г а с ы р д ы н II ж а р т ы с ы н а н б а с т а п
с т а р ш ы н д а р д ы п а т ш а о к і м ш і л і г і р е см и т ү р д е т а ғ а й ы н д а п к о я -
т ын б о л г а н . С т а р ш ы н д а р — о р т а б у ы н д а ғ ы « ә к і м д с р » , Л б а й д ы ц
а т ап о т ы р ғ а н с т а р ш ы н ы о с ы л а р .
Ә к і м ш і л і к ж ү й е с і н е к а т ы с т ы қ а з а к т ы ц өз с өз д е р і н е н ж а с а л ­
ган б і р д і - ек і л і т и т у л а т у р а ( р е с ми
л а у а з ы м а т т а р ы ) мен ж а й
а т а у л а р д ы д а А б а й осы о л е ң і н д е к е л т і р е ді , о л а р д а т ү с і н д і р у д і
к а ж е т етеді. Б ү л с ө з д ер : б и ж о н е атшабар. Б и  — к а з а к т ы ң е ж е л -
гі сөзі, о ны ц ү ст ем т а и ө к і л і н і ц а т а у ы е к е н д і г і т үсі пі кт і . Ал осы 
сөз А б а й з а м а н ы н д а б ү р ы н ғ ы м а г ы н а с ы м е н к а т а р ж а и а ұ г ы м г а
ие б о л ғ а н , ол с а й л а н а т ы н ж ә н е п а т ш а ә к і м ш і л і г і т а р а п ы н а н бс- 
к і т і л ет і н р е с ми к ы з м е т иесі ні ц л а у а з ы м ы н б і л д і р г е н . О л а р д а ,
с т а р ш ы н д а р с и я қ т ы , ж е р г і л і к т і ә к і м ш і л і к т і ң бір б уы н ы , ягнн 
орб і р б о л ы с т ы к к а с а й л а н ы н
қ о й ы л ғ а н з а ц і стерін 
ж ү р г і з у ш і
а д а м . Б і р а к б и л е р к о ғ а м ө мі р і н д е г і б а р л ы к з а и - с о т і стсріи емсс, 
к а з а к т ы ц о д е т - ғ ү ры п з а н ы м е н к а р а л а т ы н іст ерді ж ү р г і з е т і н б о л ­
г ан, яғни о л а р ел іші ндег і , ж е к е р у л а р мен ж е к е а д а м д а р а р а -
с ы п д а г ы б а р ы м т а , к а л ы ц ма л , ә м е и г е р і п і л і к т. б. с н я қ т ы д ау -
иі а рд ы к а р а и , б и л і к а й т а т ы н б о л ғ а н . Б ы л а й ш а а й т к а н д а , ө к і м е т
бекітіи, б о л ы с с а йы н к о й ы л а т ы н б и л е р — «каз ак , сот ы». Ө й т ке н і
Абай з а м а п ы н д а к а з а к к о ғ а м ы ө м і р і п д е үш т ү р л і сот к ы з м е т
еткен: бірі — н м п е р п я л ы к сот, я ғ н и п а т ш а ә к і м ш і л і г і н і ң ә з соты, 
ол ү л ке н ә л е у м е т т і к , с а я с и т. б. і стерді к а р а ғ а н , е к і н ші сі — мү- 
с ы л м а н д і ні ні ц сот ы — ш а р и г а т , үшінпіісі — к а з а қ т ы ц е ж е л г і
ә д е т - ғ ұ ри ы б о й ы н ш а ж ү р г і з і л е т і н сот. А л д ы и ғ ы с ы и ж ү р г і з е т і н
27

р е с м и а д а м н ы ң а т а у ы — с о д и я  не ме с е сот, е кі нші с і — қсізы не- 
мссе қ а з и ,  үші ниі і сі — би. Мі нс,
Л б а й
ө л е ц і и д с
а т а л г а н б и 
( С т а р ш ы н , бпді ж и ғ ы з д ы м ,
« Б е р е к е қ ы л » деп, «б ек і н» д еп ) — 
о с ы и д а й р е с м и би. Д е м е к , би — б ұл к е з д е т е р м и н д і к м э н г е ие 
б о л ғ а н сөз. Б ү л ү ш т е р м и и н і ң ү ш е у і д е А б а й ә л е ц д е р і и д е жи і
к е з д е с е д і ж ә н е қ а т а р қ о л д а н ы л а д ы . М ы с а л ы , « Б ө т е н е л д е б а р
б о л с а » д е п б а с т а л а т ы н
ә л е ң і н д е : Қ у с т а р ш ы н , а ш б и л е р ,  Аз 
ж ү р е г і н ж а л ғ а й д ы ; « Т ү б і н д е б а я н д ы е ң б е к — егін с а л ғ а н » д е ­
ген бір ш у м а қ ө л е ңі н д е : Б и б о л г а н , б о л ы с б о л г а н — ө не р емес, 
Е ң б е к т і ң б ұ д а н өз г е бәрі ж а л ғ а п — деп, б і р - бі р і ме н у ш қ а с ы п -
ж а л ғ а с ы п ж а т қ а н ә к і м ш і л і к н е л е рі н қ а т а р а т а й ды .

жүктеу/скачать 4,18 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: