Алматы «рауан» 1991
жүктеу/скачать 9,37 Mb. Pdf көрінісі
|
| (алтын
— әдемі, сары түсті қымбат металл, ат — көлік ретінде мінілетін, арба — шанаға жегілетін және әр түрлі шаруашылық жұмыстарына пайдаланылатын еркек жыл- қы), грамматикалық мағыналармен байланыстырылмай-ақ анық- тама беріле береді. Нақ осындай грамматикалық мағыналарға да оларды лексикалық мағыналардан бөліп алып анықтама бере береміз. Шындығында сөздердің құрамында аты аталынған екі мағынаның екеуі де жеке-жеке өмір сүрмейді, бірімен екіншісі астасып, біте қайнасып жатады. Грамматикалық мағынаның лексикалық мағынаның жетегінде болатындығы, тек лексикалық мағынаның негізінде анықталатындығы да талас емес. Сондықтан да грамматикалық мағына тиянақсыз, өздігінен өмір сүрмейтін мағына деп, сөздегі лексикалық мағынаны нақтылай түсіп, оны саралап анықтайтын немесе сөздердің лексикалық мағыналары- ның бір-біріне өзара қатынасын білдіретін мағыналары граммати- калық мағына деп аталып, соған жуық анықтамалар да беріліп жүр (Аханов 65, 401—402) *. А. А. Шахматов болса грамматика- лык мағыналарды лексикалық мағыналармен салыстыра отырып, грамматикалық мағынаның лексикалық мағынаға ілесіп жүретін (сопутствующие значение) мағына деп айтады (Шахматов 41, 432) *. Бұл типтес анықтамалар соңғы кездерде жарық көрген окулыктар мен ғылыми еңбектерде де кездесіп қалып жүр. Демек, грамматикалық мағынаның лексикалық мағынаға сүйеніп қанә өмір сүретіндігін көпшілік тілші-ғалымдарымыз мойындайды. Біз де В. В. Виноградовтың «Сөзге лексикалық негізде анық- тама берудің өзі оның грамматикалық жағын мойындау»,— деген тезисін (Виноградов 72, 18) * толық қабылдай отырып, бұл екі категорияның бірін екіншісінен ажыратып түратын белгілердің бар екендігін де мойындаймыз. Бұл айырмашылықта (лексикалық мағына мен грамматикалық мағына арасындағы) ғалымдар түр- ліше талдап, түрліше топтастырып жүр. Бізге белгілі болған пі- кірлерді жинақтай келетін болсақ, оларды былай топтастырып көрсетуге болады: 1. Лексикалық мағына нақтылы болады да грамматикалық мағына абстрактты болады. Дәлел ретінде айтсақ, лексикалық мағына объектив дүниедегі заттардың, іс-процестердің не ұғым- дардың атауы ретінде қолданылады да, грамматикалық мағына- ларда ондай нақтылылық болмайды. (Ахманова 66; Розенталь 76: Насыров 79; Хожиев 85) *. Соңғы кезде жарық көрген ғылыми грамматикаларда да грамматикалық мағыналарға осы типтес анықтама берілген. Салыстырыңыз: «Грамматикалық мағына — үлкен сөздердің тобын біріктіретін жалпыланған, тіпті абстрак- цияланған мағына және олар белгілі бір көрсеткіштер арқылы 52 беріледі» (Иванова 81, 12) *. «Грамматикалық категориялардың грамматикалық мағынасы — белгілі бір амал-тәсілдер арқылы берілетін белгілі бір топ сөздерге не сөйлемдерге тән жалпылан- ған мағына» (Гак 86, 88) *. Тіпті кей ғалымдар грамматикалық мағына — сөйлем не сөз тіркесі құрамындағы сөздердің ара қа- тынасын сөйлеушінің өзінің сөйлемде айтылған ойға көзқарасын білдіретін мағынасы деп те есептейді (Гужва 67, 17) *. Сөздердің лексикалық және грамматикалық мағыналарын жалпылық пен нақтылық дәрежелеріне қарай ажырату барлық кезде де дәлелді бола бермейді. Мысалы, кейбір дерексіз зат есімдердің лексикалық мағыналары кез келген грамматикалық форманың білдіретін мағынасынан әлде қайда дерексіз ұғымды білдіретіндігі анық. Сондықтан да соңғы кездерде жарық көрген еңбектерде абстракция, бостандыц, үғым сияқты сөздердің мағы- насы өте дерексіз екендігін көрсетіп лексикалық мағына мен грам- матикалық мағынаның екеуінде де абстракция бар екендігін, 61- рак бұл абстракцияның екеуінде екі түрлі қасиетке ие екендігін көрсетіп те жүр (Новиков 82,8) *. Эрине кез келген сөздің мағынасында жалпылау бар. Сондық- тан В. И. Ленин: «Сезімдер реалдылықты көрсетеді, ой мен сөз жалпыны көрсетеді» (Ленин 29,258) *. «Тілде тек жалпы ғана беріледі» (Ленин 29,261), деп жазған болатын. Бұл жерде сөз мағынасының таным процесімен байланысып жатқан жақтары барлығы анық байқалады. Екінші сөзбен айтқанымызда, сөздер- дің лексикалық мағынасының құрамында (негізгі элементі ретін- де) объектив дүниедегі заттардың жалпыланған адам санасында- ғы бейнесі жатады. Үстел дегенде біз бір ғана үстелге тән болған белгілерді негіз етіп алмаймыз, үстел атаулардың барлығына тән (жалпы) белгіні негіз етіп аламыз. Яғни жүктеу/скачать 9,37 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|