Алматы «рауан» 1991
жүктеу/скачать 9,37 Mb. Pdf көрінісі
|
| оқуиіы
(учащий ся) сөзіне талдау жасайды. Оқушы ретінде баланың барлық қасиеті камтылуы керек. Яғни баланың жасы, киімі, мінез-құлқы, сыртқы көрінісі, т. б. қасиеттері оқушы сөзінің референті болады. Ал баланын белгілі бір оку орнына (мектепке) байланысты болу қасиетін білдіру оның денотатын жасайды (Стернин 79, 46—47) *. Сөздің денотаттық мағынасы туралы сөз болғанда, ең алды- мен оның объектив дүниедегі заттар мен түрлі күбылыстарга, заттардың амал-әрекеті мен түрлі қасиеттерін бейнелеп беру мүм- кіндігі бірінші орында тұруы керек. Кез келген сөздің мағына құрамында объектив дүниедегі заттармен байланысып жататын элемент бар дегенде осы денотаттық мағына еске түседі. Кем тіл- ші ғалымдардың «Сөз — зат не түрлі құбылыс атауы» дегенде осы қасиетті басты өлшем етіп алғаны анық көрінеді. Сөз мағы- насының қалыптасуы мен объектив дүниені бейнелеу қасиетін 76 бір жақты түсіну, бір сатылы құбылыс деп қарау дұрыс болмай- тындығы қандай анық болса, сөз мағынасын бір ғана объектив дүниедегі заттардың бейнесі деп түсіну де дұрыс болмайды. Сон- дай-ақ тіл бір не он ғасырдың жемісі емес. Ол өте ұзақ даму жо- лын басып өтіп, өзінің о бастағы объектив дүниемен байланысу формасын да өзгерткен. Осы ұзақ және үздіксіз дамудың нәтиже- сінде ғана сөз сөйлеу процесінде, белгілі бір заттың атауы ретін- де, оның орнына жұмсалынып, араларына теңдік қоятындай дәре- жеге келеді. Сол үшін де адамдар өзара сөйлескен кезде заттарды көрсетіп, түрлі амал-әрекет, қимылдар жасап жатуы шарт емес. Мыеалы, «Қар — аппақ, түлкі — қызыл, бүркіт — қара, Үқсайды қаса сүлу шомылғанға (Абай)» дегенде қарды, бүркітті, түлкіні, түрлі түстерді көз алдымызға келтіреміз, бірақ қардың, түлкінің, бүркіттің нақ сол жерде болуы шарт емес. Бұл, әрине, бір жағы- нан тілдің таңбалық қасиетімен байланысып жатса, екінші жағы- нан, сөз мағынасына да қатысты. Денотаттық мағына таным теориясымен өте тығыз байланыс- ты. Екінші сөзбен айтқанымызда, адамның сезім мүшелеріне түйсік туғызатын заттың қасиеттері ғана денотаттық мағына жа- сай алады. Адамзат дүниені тануды түйсіктен бастайды. Бірақ бұдан адамдар түйсік туғызбайтын заттар мен заттардың түрлі қасиеттерін білмейді, білу мүмкіндігі жоқ деген қорытындыға келуге болмайды. Адамзат миының артықшылығы сол — ойлау негізінде сезім мүшелері қабылдай алмайтын заттардың түрлі қасиеттерін де анықтай алу мүмкіндігі бар. Мысалы, адам жақсы, жаман қасиеттерді тікелей сезім арқылы қабылдай алмайды, бірақ көп жылдық тәжірибе, адамдар арасындағы қарым-қатынас нәти- жесінде бір адам екінші бір адамға (не затқа) баға беріп, жақсы, жамандығын анықтайды. Сондықтан да сөз мағынасы мен объек тив дүниедегі заттар туғызған түйсік тең түседі деу де дұрыс емес. Ал кей тілші-ғалымдардың тіпті сөз мағынасы өзі атауы болған заттармен тең түседі деген қағиданы да ұсынғаны мәлім. Мысалы, «Сөз мағынасы, ен, алдымен, экстролингвистикалық ба- ғытта — заттарға, құбылыстарға, объектив дүниедегі заттар қа* тынасына, қасиетіне — заттық қатынас (соотносенность) деп түсіку керек»,— дейді М. Д. Степанова (Степанова 68, 67) *. Жал- пы сөз мағынасын талдауда тіл элементі мен сөйлеу элементі ретінде қарау бір түрлі қорытындыға алып келе бермейді. Тіл элементі ретінде алғанда сөз мағынасының көлемі кең болады да, сөйлеу элементі ретінде алғанда оның көлемі тар болады. Сол үшін де сөйлеу кезінде сөз мағынасы нақты, анық көрінсе, тіл элементі ретінде қаралғанда онда жалпылық басым болады. Са- лыстырыңыз: жақсы сөзінің тілдік мағынасы — ұнамды, оңды, түзу, жарамды. Бірақ сөйлеу кезінде бұл мағыналардың барлығы бірдей бой көрсетпестен, біреуі ғана көрінуі не басқа қырынан байқалынуы да мүмкін. жүктеу/скачать 9,37 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|