Алматы «рауан» 1991
жүктеу/скачать 9,37 Mb. Pdf көрінісі
|
| ды (К. Қамбаров). Бірінші мысалымыздағы алтын сөзі сары түс-
ті, қымбат бағалы металл мағынасында қолданылып тұр да, зат есімге тән категориялды мағына білдіреді. Сондықтан осы мағы- нада тұрып есептелініп, көптелініп, тәуелденіп өзінің заттық ма- ғынасын сақтайды. Екінші мысалымыздағы алтын сөзі мүлде баска мағынада қолданылып тұр. Алтын адам дегенде метал дан жасалынған адам мағынасында қолданылмай, қымбатты, қадірлі, жақсы мағынасын білдіріп тұр. Бұл жерде заттық магынадан ауысып, сындық мағынада колданылып тұр, алтын сөзінің лекси- калык мағынасының өзгеруімен бірге оның категориялды мағына- сы да өзгерген. Ал, темір жол, ағаш аяқ, тау теке сияқты тіркес- терде зат есімнің категориялды мағынасы сакталынса да, олардың спптагмалық мағынасы өзгеріп, сын есімге тән синтаксистік қыз- мет атқарып тұр. Жоғарыда біз (грамматикалық мағынамен байланысты) бала мысық, қозы к,ошк,ар, игөже к,ораз, қыз бала, үл бала сияқты тір- кестерге тоқталған болатынбыз. Бұл мысалдардағы сөздер син- таі малык байланыс зандылықтарынан тыс тұрған жоқ. Салысты- рыңыз: бала сөзініц мағына қүрамында: 1) ұрпақ, 2) жас, 3) адам- 197 зат перзенті деген сема бар. Мысық сөзімен тіркескенде тек жас семасы ғана қатынасып, бала мысык, тіркесін жасап тұр. Козы цоищар, шөже қораз дегендерде де осы жас семасы шешуші қыз- мет атқарады. Әрине жас мағынасында осы үш сөздің үшеуі де бірдей қолданылмай, біреуі ғана қолданылса болмас па еді деген сұраудың туатыны занды. Бұл олардың әр кайсысының өзіндік семантикасымен байланысты. Шөже құстын (тауықтың) жас ба- лапаны болса, цозы қойдың жас төлі, сондықтан қой, құс сөздері- мен сыбайласып жататын сема олардың мағыналарында бар. Сол үшін де қалыптасқан норма бойынша, осы мағыналық сыңар есеп- ке алынады да, цозы мысық, шөже қоиіқар, бала қораз тіркестері қолданылмайды. Жан-жануарларды жас мөлшеріне қарай бөлу бар, бірақ барлық жануарлар атауларына зат есімдер тіркесіп келіп жас мөлшерін анықтау шарт емес, кейбіреулері түбір тұл- ғада тұрып та ондай мағынада қолданыла береді. Салыстырыңыз: күшік, балапан, иіабақ, қозы, лац, іиьібыіи, тоқты, түсац, қүлын, тай, жабағьі, тайлақ, бота, бүзау, т. б. Сонымен бірге сөздердің қолданылуында қалыптасқан дәстүрдің де қызметі барлығы бай- қалынады. Бала қаз, ата қаз деген тіркестердің қолданылуын соң- ғы жағдаймен байланыстырып қана түсіндіруге болады. Каз — құстың бір түрі. Егер мағынамен байланысты қарайтын болсақ, онда құстың жұмыртқадан жаңа шыққан ұрпағын балапан, шөже деу қажет еді. Синтагмалық байланыстың белгілі бір халықтың тілдік дәстү- рімен байланысты екендігін мойындау тілдерді салыстыра үйре- нуде тигізер пайдасы мол. Бір тілден екінші бір тілге текстерді тікелей аударғанда кей тіркестер сөзбе-сөз аударуға келмейді (тек тұрақты тіркестер ғана емес, еркін тіркестр де). Мысалы, казақ тілінің синтагмалық заңдылығын білмейтін адамдар орыс тілінде- гі дом ломать, пуговица упала деген тіркестерді үйді сындырды, түймем цүлады не түймем қүлап түсті түрінде аударуы таң қалар- лық жағдай емес. Сондай-ақ туыстас тілдердегі сөздердің мағы- насының тең түспеуі, сәйкес келмеуінің бір ұшы спнтагмалық бай- ланыста жатыр. Салыстырыңыз: өзбек тіліндегі базарға тушмоқ, кинога туиімоц, музда учмоқ сияқты тіркестер бар. Қазақ тілінде базарға түстім, киноға түстім, мүзда үиітым деп ешкім де айтпайды. Түркмен тілінен мысал келтірелік: Гиже — гүндиз гатнавы кесил- мэнатлы гатнап дуряр (А. Гавшудов) — Кеиіе — күндіз қатынасуы жүктеу/скачать 9,37 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|