Алматы «рауан» 1991

ҚОРЫТЫНДЫ
Қазіргі дәуір тіл білімінде сөз мағынасы жан-жақты зерттелі- 
ніп жатқандығы анық, бірақ оның дау туғызатын, әлі де болса 
зерттелінуі қажетті болған жақтарының көп екендігі де анық. Ең 
алдымен, сөз мағынасын қалай түсінуге болады, оның құрылым- 
дық элементтері бар ма, бар болса олар қандай элементтер деген 
сұрауларға жауап беру кажет еді.
Сөз мағынасы дегенде ойымызға лексикалық және граммати- 
калық мағыналары келеді. Бұл екі мағына өзара байланысты, екеуі 
де объектив дүниедегі заттар мен оның түрлі касиеттерін, заттар 
арасындағы түрлі катынастарды бейнелейді. Бірак бұл екі мағы- 
наны тең санап, араларында айырмашылык жок деген корытын- 
дыға келуге болмайды. Оқулыктарда айтылып, жазылып жүрген 
айырмашылықтар лексикалык, грамматикалык 
мағыналардың 
белгілерін салыстырып көрсетуге көмегі тисе де олардың басты 
айырмашылығын көрсетіп бере'алмайды. Олардың басты айырма- 
шылығы деректі, дерексіз не тиянакты, тиянақсыз болуында ғана 
емес, берілу формаларында, мағыналарының дерексіздену дәре- 
жесінде. Лексикалық мағына түбір морфемалар аркылы берілсе, 
грамматикалык мағыналар грамматикалык формалар арқылы 
беріледі. Бұл қағида түркі тілдерінің материалы негізінде жаса- 
лынған. Ал баска тілдерде (мысалы, орыс тілінде) түбір морфе- 
малардың барлығы да бірдей лексикалык мағынаға ие бола бер- 
мейді, бұл қағиданы колдану мүмкін емес.
Сөз мағынасынын көп катпарлылығы оның кұрылымынан да 
байкалады. Семасиологиялык зерттеулерде денотаттык мағына, 
сигнификаттык мағына, эмоциялық-экспрессивтік мағына, стили- 
стикалык мағына сиякты бірнеше мағыналардың барлығы көрсе- 
тіледі. Шындығында да мұншама көп түрлі мағына жок, бұлар 
лексикалык мағынаның элементтері. Денотаттык мағына деп бөліп 
алғанда сөз мағынасындағы объектив дүниемен байланысты мағы- 
налык элементті көз алдымызға келтіреміз, сигнификаттык 
мағына дегенде адам санасындағы, ойлаумен байланысып жаткан 
мағыналык элементті түсінеміз. Баска зерттеулерде арнайы ата- 
лынып жүрген стилистикалық мағына сөздің лексикалык магына 
кұрамына енбейді, сөйлеуші сөйлеу не жазу үстінде сөзден не 
тілдік материалдардан өз максатына байланысты колданудан 
туады. Сондыктан да оларды жеке мағыналык элемент деп санау-
203

ға болмайды. Біздіңше, стилистикалық мағына сөздердін. парадиг- 
малық, синтагмалық мағына элементтері мен эмоциялық экспрес- 
сивтік мағына мен сөйлемнің модалділігінен туады.
Лексикалық мағына бір жағынан объективтік дүниемен байла- 
нысып жатса, екінші жағынан адамның ойлау процесімен, оның 
ұлттық ерекшелігімен, білімімен, тілдік дәстүрімен байланысып 
жатады. Сондықтан да сөз мағынасынан, белгілі дәрежеде, жеке 
адамдарға тәуелсіз, ырқына бағынбайтын касиеттерді табуға бо- 
лады. Бұл оның денотаттық мағына объектив дүниенің бір бөлшегі 
бар екендігін көпшілік философтар, логик ғалымдар, тілшілер, 
психологтар мойындайды. Егер осы объективтік қасиет болмаса, 
онда тіл адамдардың қатынас құралы болу қызметін атқара ал- 
маған болар еді. Объектив дүниедегі заттар сөз мағынасымен 
тікелей байланыста болмайды, ой элементтері арқылы байланыса- 
ды. Сондай-ақ сөз мағынасы объектив дүниенің фото-көшірмесі де 
бола алмайды.
Сигнификаттық мағына болса түйсік арқылы қабылданған 
объектив дүниедегі заттар туралы информацияға негізделінеді, 
бірақ бұл екеуі де өзара тең түсіп жатпайды. Снгнификаттық ма- 
ғына элементтерінде, біріншіден, түйсік арқылы қабылданған ин­
формация элементтері болады, екіншіден, сол информация негізін- 
де жалпыланған гнесиологиялық бейне болады, үшіншіден, адам 
ойының творчестволық жемісі, қызметі болады, төртіншіден, жеке 
адамның өмір тәжірибесі, білімі, т. б. болады. Демек сигнификат 
психологиялық құбылыс ретінде қабылданылуы керек те субъек- 
тивтік қасиетке ие болады. Сигнификативтік мағыианың жалпы- 
лаушылық қасиетімен бірге объектив дүниемен байланыстырушы 
да қызметі бар.
Денотаттық мағына мен сигнификаттық мағына элементтері- 
мен бірге сөздерде эмоционалды-экспрессивті мағына элементтері 
де бар. Бір ескертетін нәрсе сол — эмоция сөздердін барлығының 
да мағына құрамында бола бермейді. Эмоцияның адамнын пси- 
хологиялық калпымен, объектив дүниедегі заттар мен кұбылыс- 
тарға адамнын берген бағасымен, т. б. байланысты. Сондықтан да 
кей ғалымдар эмоцияны сөйлемге тән құбылыс деп санап, сөз ма- 
ғынасы ретінде мойындамайды. Дегенмен кей сын есімдерде, ода- 
рай сөздердің мағынасында эмоцияның бар екендігіне күмән ту- 
ғызуға болмайды.
Денотат та, сигнификат та, эмоция да тілдік категория емес. 
Егер сөз мағынасы тек денотаттан не денотат пен сигннфпкаттан 
рана құралады дейтін болсақ, онда мағына тіл категориясы болып 
саналмаған болар еді. Шындығында да сөз мағынасы тілдік кате­
гория. Соңғы кездерде осы қаснеттерді ескеріп бейнелік (отража­
тельное) және тілдік мағына деп мағынаны екіге бөлу әрекеті бар. 
Бұл көзқарасты қолдаушылар да, қарсы шығушылар да бар. Тіл- 
дік мағына деп тілдік система негізінде калыптаскан магына эде- 
менттерін түсінеміз.
204

П А Й Д А Л А Н Ы Л Ғ А Н Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р
Маркс 1. Маркс Қ., Энгельс Ф. Сочинение, 1-том.
Маркс 2. Маркс К-, Энгельс Ф. Таңдамалы шығармалары, 2-том.
Маркс 3. Маркс К., Энгельс Ф. Сочинение, 3-том.
Маркс 21. Маркс К., Энгельс Ф. Сочинение, 21-том.
Маркс 23. Маркс К-, Энгельс Ф. Сочинение, 23-том.
Ленин 18. Ленин В. И. Таңдамалы шығармалары, 18-том.
Ленин 25. Ленин В. И. Тандамалы шығармалары, 25-том.
Ленин 29. Ленин В. И. Таңдамалы шығармалары, 29-том.
Абромян 65. Абрамян Л. А. Гнесиологические проблемы теории знаков. Ереван, 
1965.
Азнабаев 83. Азнабаев А. М., Псанчин В. Ш. Историческая грамматика башкир­
ского языка. Уфа, 1983.
Азнаурова 73. Азнаурова Э. С. Очерки по стилистики слов. Ташкент, 1973.
Азнаурова 77. Азнаурова Э. С. Стилистический аспект номинации слов как еди­
ницей речи.— Языковая номинация, М., 1977.
Александрова 75. Александрова 3. С. Словарь синонимов русского языка. М., 
1975.
Алекперов 83. Алекперов А. К. Лексическая семантика простых глаголов в совре­
менном азербайжанском языке. Баку, 1983.
Алекперов 77. Алекперова Л. П. Разграничение значение полисемантических гла­
голов на основе анализа их сочетаемости.— Современная русская лекси­
кография. Л., 1977.
Аллендорф 65. Аллендорф К. А. Значение и изменение значении слов.— Уч. за­
писки I МГПИИЯ., 32-том, М., 1965.
Андреев 82. Андреев И. П. Происхождение человека и общества. М., 1982.
Анофин 84. Анофин П. К. Эмоции — Психологии эмоции. М., 1984.
Античные 36. Античные теории языка и стиля. М.— Л., 1936.
Апресян 63. Апресян Ю. Д. Современные методы изучения значений и некоторые 
проблемы структурной лингвистики.— Проблемы структурной лингвистики. 
М„ 1963.
Апресян 66. Апресян Ю. Д. Экспериментальное исследование семантики русского 
глагола. М., 1966.
Апресян 73. Апресян Ю. Д. Лексические антонимы и преобразование с ними.— 
Проблемы структурной лингвистики. 1972. М., 1973.
Апресян 74. Апресян Ю. Д. Лексическая семантика. М., 1974.
Аристотель 83. Аристотель. Поэтика.— Собр. сочинение, IV том, М., 1983.
Арнольд 66. Арнольд И. В. Семантическая структура слов в современном анг­
лийском языке. М., 1966.
Арнольд 73. Арнольд И. В. Стилистика современного английского языка. Л., 1973.
Арнольд 81. Арнольд И. В., Буга Н. Н. Вопросы теории системных отношений 
в лексике и ее межсистемные связи,— Системные отношение германских 
языков. Выпуск 4. Л., 1981.
Арутюнова 79. Арутюнова Н. Д. Предложение и смысл. М., 1979.
Аханов 65. Аханов К■
Тіл біліміне кіріспе. Алматы, 1965.
Аханов 78. Аханов К. Тіл білімі негіздері. Алматы, 1978.
Ахманова 66. Ахманова О. С. Словарь лингвистических терминов. М., 1966.
2 0 5

Ахманова 61. Ахманова О. С., Мельчук И. А., ПОбручева Е. В., Фрумкина Р. 
О точных методах исследование языка. М., 1961.
Әбдірахманов 75. Әбдірахманов А. Топонимика жэне этимология. Алматы, 1975.
Бабкин 76. Бабкин А. М. Слова в контексте и в словаре.— Современная русская 
лексикография. М., 1976.
Бабов 61. Бабов К., Въргулев А. Тематичен руско-болгарски речник. София, 
1961.
Балақаев 71. Балак,аев М., Қордабаев Т. Қазіргі казак тілі, Алматы, 1971.
Балакаев 87. Балақаев М. Об определенности и неопределенности.— Қазақ эдеби 
тілі. Алматы, 1987.
Балли 55. Балли Ш. Общая лингвистика и вопросы французского языка. М , 
1955.
Балли 61. Балли Ш. Французская стилистика. М., 1961.
Белбаева 76. Белбаева М. Қазіргі казак тілі лексикологиясы. Алматы, 1976.
Белошаикова 77. Белошапкова В. А. Современный русский язык. Синтаксис. М., 
1977.
Бенбенпст 74. Бенбенист Э. Общая лингвистика. М., 1974.
Бердимуратов 68. Бердимуратов Е. Хазирги замам каракалпак тилинин лекси- 
кологияси. Некие, 1968.
Бердимуратов 79. Бердимуратов Е., Даулетов А. Хазирги каракалпак тили. 
Некие, 1979.
Бережан 73. Бережан С. Г. Семантическая эквивалентность лексических единиц. 
Кишинев, 1973.
Бережан 79. Бережан С. Г. О лингвистической и отражательной семантики.— 
Исследование по семантике, Уфа, 1979.
Березин 75. Березин Ф. М. История лингвистических учений. М., 1975.
Березин 79. Березин Ф. М., Головин Б. Н. Общее языкознание. М., 1979.
Болғанбаев 70. Болғанбаев Ә. Қазақ тіліндегі синонимдер. Алматы, 1970.
Болғанбаев 62. Болғанбаев Ә. Казак тілінің синонимдер сөздігі. Алматы, 1962.
Болғанбаев 79. Болғанбаев Ә. Қазак тілі лексикологиясы. Алматы, 1979.
Бондарко 74. Бондарко Л. В., Зиндер Л. Р Исследование фонетики.— Основы 
теории речевой деятельности. М., 1974.
Бондарко 77. Бондарко Л. В. Звуковой строй современного русского языка. М., 
1977.
Бондарко 76. Бондарко А. В. Теории морфологических категории. Л., 1976.
Брагина 86. Брагина А. А. Синонимы в литературном языке. М., 1986.
Будагов 54. Будагов Р. А. Из истории языкознания. М., 1954.
Будагов 55. Будагов Р. А. Несколько замечаний о понятий отношения грамма­
тики.— Вопросы грамматического строя. М., 1955.
Будагов 72. Будагов Р. А. История слов в истории общества. М., 1972.
Будагов 76. Будагов Р. А. Человек и его язык. М., 1976.
Будагов 71. Будагов Р. А. Язык, история, современность. М., 1971.
Будагов 78. Будагов Р. А. Борьба идей и направлений в языкознании нашего 
времени. М., 1978.
Булаховский 53. Булаховский Л. А. Введение в языкознание. М„ 1953.
Вардуль 73. Вардуль И. Ф. Об изучения семантического аспекта языка.-— ВЯ. 
1973, № 6.
Вардуль 67. Вардуль И. Ф. Основы описательной лингвистики. М., 1967.
Варина 63. Варина В. Г. Проблема денотата и вопросы языкового значения.— 
Иностранные языки в высшей школе. Вып. II, Ростов, 1963.
Васильев 80. Васильев И. А., Плужный А. Л., Тихимиров О. Қ. Эмоции и мыш­
ление. М., 1980.
Васильев 67. Васильев Л. М. Проблемы лексического значении и вопросы семан­
тики.— Лексическая синонимика. М., 1967.
Васильев 81. Васильев Л. М. Семантика русского глагола. М., 1981.
Васильев 83. Васильев Л. М. Значение как предмет современной лингвистической 
семантики.— Исследование по семантике. Уфа, 1983.
Введенская 71. Введенская Л. А. Словарь антонимов русского языка. Ростов-на- 
Дону, 1971.
Виноградов 72. Виноградов В. В. Русский язык. М., 1972.
2 0 6

Виноградов 69. Виноградов В. В. О взаимодействии лексико-семантических уров­
ней грамматики в структуре языка.— Мысли о современном русском язы­
ке. М., 1969.
Ветров 73. Ветров А. А. Методологические проблемы современной лингвистики. 
М.. 1973.
Волков 66. Волков А. Г. Язык как система знаков. М., 1966.
Волков 63. Волков А. Г., Хабров И. А. Знак и значении.— Проблема значения 
в лингвистике и логике. М., 1963.
Вольф 74. Вольф Е. М. Грамматика и семантика местоимении. М., 1974.
Вольф 85. Вольф Е. М. Функциональная семантика оценка. М., 1985.
Вольф 78. Вольф Е. М. Грамматика и семантика прилагательного. М., 1978.
Гайсина 75. Гайсина Р М. Общая характеристика лексико-семантического поле 
отношения.— Исследование по семантике. Уфа, 1975.
Гак 72. Гак В. Г. К проблеме семантической синтагматики.— Проблемы струк­
турной лингвистики, 1971. М., 1972.
Гак 76. Гак В. Г. Теоретическая грамматика французского языка. Морфология. 
М„ 1976.
Гак 77. Гак В. Г. Сопоставительная лексикология. М., 1977.
Гак 86. Гак В. Г. Теоретическая грамматика французского языка. Синтаксис. М., 
1986.
Гальперин 58. Гальперин И. Р Очерки стилистики английского языка. М., 1958.
Гальперин 74. Гальперин И. Р Информативность единиц языка. М., 1974.
Гафуров 87. Гафуров А. Имя и история. М., 1987.
Гельбу 69. Гельбу Я. М. К истории возникновения антонимной отношений.— Уч. 
записки Башкирского гос. университета. Вып. 28. серия фил. наук, № 11/15. 
Уфа, 1969.
Гнесиологические 74. Гнесиологические проблемы диалектического материализма. 
М„ 1974.
Гноболин 76. Гноболин Ф. Н. Психология. Алматы, 1976.
Головин 73. Головин Б. Н. Введение в языкознание. М., 1973.
Горбач 72. Горбач В. И. Проблемы диалектического противоречии. М., 1972.
Горский 61. Горский Д. П. Вопросы абстракции и образование понятии. М., 1961.
Горский 74. Горский Д. П. Определение. М., 1974.
ГРЯ 1. Грамматика русского языка. 1-том, М., 1952.
Гужва 67. Гужва Ф. К. Современный русский литературный язык. Киев, 1967.
Джанузаков 82. Джанузаков Т. Очерк казахской ономастики. Алма-Ата, 1982.
Додонов 78. Додонов Б. И. Эмоция как ценность. М., 1978.
Ельмслев 65. Ельмслев J1. Методы структурного анализа в лингвистике.— Зве- 
гинцев А. В. История языкознания XIX—XX веков в очерках и извлече­
ниях. 2-часть, М., 1965.
Ельмслев 60. Ельмслев Л. Прогломены к теории языка.— Новое в лингвистике. 
1-вып, М., 1960.
Жирмунский 58. Жирмунский В. М. О синхронии и диахронии в языкознании 
ВЯ. 1958, № 5.
Завялова 69. Завялова В. М. Антонимы. М., 1969.
Зализняк 67. Зализняк А. А. Русское именное словообразование. М., 1967.
Засорина 74. Засорина J1. Н. Введение в структурную лингвистику. М., 1974.
Звегинцев 62. Звегинцев В. А. Очерки по общему языкознанию. М., 1962.
Звегинцев 67. Звегинцев В. А. Семасиология. М., 1967.
Зиндер 79. Зиндер Jl. Р. Общая фонетика. М., 1979.
Зейналов 66—1. Зейналов Ф. Р. Послелоги как лексико-грамматическая катего­
рия,— Уч. записки АГУ им. С. М. Кирова, сер. языка и литература. № 3, 
Баку, 1966.

жүктеу/скачать 9,37 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: