Лимфа және лимфа айналымы

Лимфа тамырындағы ұлпа сұйығын – лимфа деп атайды. Лимфа – түссіз немесе сарғыштау сұйық. Ол физикалық қасиеттері мен химиялық құрамы жағынан қан плазмасына ұқсас. Онда белок мөлшері плазмамен салыстырғанда 2 есе аз, судың мөлшері 94-95 %, құрғақ зат 5-6 % құрайды. Осыдан оның тұтқырлығы мен тығыздығы плазмамен салыстырғанда төмен. Лимфаның әрекетшіл ортасы (рН) – әлсіз сілтілік.

Лимфаға ұйығыштық қасиет тән болады, себебі оның құрамында фибриноген белогы бар. Лимфада эритроцит жоқ, аз шамада түйіршікті лейкоциттер болады. Көп мөлшерде лимфоциттер кездеседі. Бұл торшалар лимфа түйіндерінде түзіліп, олардан лимфамен шайылып шығады.

Түрлі органдардан ағып шығатын лимфаның құрамы бірдей болмайды. Ол органдар қызметінің ерекшеліктеріне, олардағы зат алмасу қарқынына байланысты өзгеріп отырады. Мысалы, бауырдан ағып шыққан лимфа құрамында белок, ал ішектен ағып шыққан лимфа құрамында - эмульсияланған май көбірек болады.

Лимфаның түзілу қарқыны тамырлардағы қан қысымының деңгейі және қан мен ұлпа сұйығы арасындағы онкостық қысым айырмасына қарай өзгеріп отырады. Қан қысымы жоғарыласа, лимфа түзілу қарқындайды. Лимфа бауырда қарқынды түзіледі, себебі оның капиллярларының өтімділігі жоғары болады. Түрлі заттардың (микроб токсиндерінің, гистаминнің) әсерімен капиллярлар өтімділігі жоғарыласа, лимфа түзу процесі күшейеді.

Лимфа жүйесі ұлпаларда тармақтала орналасқан лимфа капиллярларынан бастау алады. Лимфа капиллярлары бір қабат эндотелийден құралған бітеу құрылым. Олардың қабырғасының өтімділігі өте жоғары, сондықтан лимфаға торшааралық қуыстан коллоидты ерітінділер мен жүзгіндер (взвесь) оңай өтеді. Лимфа лимфа капиллярларынан майда, орташа, ірі лимфа тамырларына өтеді де, негізгі лимфа өзектеріне қарай жылжиды. Құстарда артқы аяқтардан, дененің артқы жағынан, жыныс бездерінен, бүйрек үсті бездерден, ішек-қарыннан, ұйқы безі, бауыр, көк бауыр, өңештің төменгі бөлігінен шыққан лимфа омыртқаны бойлай орналасып, бір-бірімен көлденең тармақтармен жалғасып отыратын қос көкіректік өзекке жиналады. Бұл өзектер жоғарғы қуыс венаның бұғаналық және ойыс веналар бірлесе жалғасқан жеріне келіп құяды. Осы көкіректік өзектер аяқталар тұста оларға бас, мойын, бөтеге, жүрек, өкпе, қанаттардан бастау алған лимфа тамырлары келіп жалғасады.

Лимфа тамырының бойында лимфоидты ұлпалардан түзілген лимфа түйіндері орналасады. Құстарда бұл түйіндер бозғылт зат пен қыртыстық қабаттарға анық бөлінбейді. Түйіндер биологиялық сүзгі (фильтр) рөлін атқарады, оларда лимфа бөгде заттардан, микробтардан тазарып, лимфоциттермен байып отырады.

Құстарда лимфа түйіндері орналасу жағдайына қарай мойын-көкіректік және белдеулік немесе жамбас бөлімдік болып жіктеледі. Үйрек пен қазда лимфа түйіндерінің осы екі түрі де кездеседі, ал тауықта белдеулік түрі болмайды. Сонымен қатар, құс денесінде түйін құрмаған лимфоидты ұлпалар элементтері де кездеседі. Бұл құрылымдар да лимфа түйініне тән қызметтер атқарады.

Лимфаның қозғалуына (жылжуына) бұлшық еттің жиырылуы және ауа қапшықтарындағы қысым деңгейі әсер етеді. Ірі лимфа тамырында арнаулы қалталы қақпақшалар болады, олар лимфаның бір бағытта жылжып, кері ығысуына мүмкіндік бермейді. Сонымен қатар кейбір ірі өзектер бойында бұлшық ет ұлпасынан тұратын, ұршық іспеттес құрылымдар - «лимфалық жүрек» болады. Ол жүрек тәрізді жиырылып, лимфаның жылжуына көмектеседі. Көптеген құстарда «лимфалық жүрек» тек эмбриондық даму кезеңінде ғана іске қосылады. Су құстарында бел жағында екі «лимфалық жүрек» орын теуіп, тұрақты қызмет атқарады. Тауықта бұл «жүректер» тек эмбриналдық және бастапқы постэмбриналдық кезеңде ғана жұмыс істейді.

Лимфоидтық органдарға көкбауыр (талақ) та жатады. Дегенмен, көк бауыр көпқырлы қызмет атқарады. Ол қан депосы болып табылады. Онда эритроциттер жойылып, лимфоциттер түзіліп отырады. Лимфа түйіндері сияқты ол да биологиялық сүзгі рөлін атқарады, организмді бөгде заттардан, токсиндерден, кездейсоқ еніп кеткен микробтардан тазартады. Инфекциялық ауру кезінде көкбауырдың көлемі ұлғаяды.