Минералды заттардың алмасуы

Организмдегі минералды заттардың жалпы мөлшері онша көп емес, дене массасының 3,5-4 пайызы шамасында. Минералды заттар организмдегі химиялық реакциялар катализаторлары ретінде маңызды рөл атқарады.

Денедегі мөлшеріне қарай минералды заттар макро-, микро- және ультрамикроэлементтер болып бөлінеді. Макроэлементтер едәуір көп мөлшерде кездеседі, оларға натрий, калий, хлор, кальций, фосфор, магний, күкірт элементтері жатады.

Микроэлементтер денеде өте аз мөлшерде (10^-3-10^-5 %) кездеседі. Оларға темір, мыс, кобальт, марганец, мырыш, йод, бром, фтор, никель жатады. Ультрамикроэлементтердің (алтын, күміс, селен, радиоактивті элементтер) денеде ізі ғана болады (10^-6 және одан төмен). Аталған элементтер организмге әр түрлі әсер етеді.

Организмде минералды заттар әр түрлі күйде болады. Олардың кейбіреуі оргникалық заттар құрамына енеді. Күкірт метионин мен цистеиннің құрамына кіреді, темір-гемоглобиннің, йод-тироксин гормонының, фосфор-АТФ, фосфотид құрамына кіреді. Көптеген минералды заттар қатты ұлпаларда - сүйектерде, мүйіз тәрізділерде, қанаттарда кездеседі, оларға көмірқышықылы және кальций мен магнийдің фосфорқышқылды тұзы жатады. Минералды заттардың бір бөлігі организмде сұйық күйде кездеседі.

Организмде макро- және микроэлементтердің жетіспеуі немесе шамадан тыс көп болуы құстың өсуін бәсеңдетеді, сүйектің қалпын бұзады, құстың өнімділігін төмендетеді, тіпті өлімге ұшыратуы да мүмкін. Сондықтан да құстың минералды заттарды қабылдауын жіті қадағалау қажет.

Минералды заттар әртүрлі ұлпалар мен органдарда жинақталады. Мысалы, кальций, фосфор, магний – сүйектерде, йод-қалқанша безде, хлорлы натрий - теріде жақсы жинақталады. Минералды заттар организмнен ас қорыту жолы арқылы және зәрмен бөлінеді.

Организмде минералды заттардың қатысуымен көптеген тіршіліктік маңызды процестер жүзеге асады: газдар тасымалданады; осмостық қысым қалыпта деңгейде сақталады; қышқыл-сілтілік тепе-теңдік реттелінеді, ферменттер, гормондар, дәрмендәрілер синтезделеді; ұлпалар қозғыштығының қалыпты деңгейі сақталады; зат алмасудың уытты өнімдері залалсыздандырылады; қан түзіледі, судың, белоктың, көмірсудың майдың алмасу процестері, көбею және өсу процестері дұрыс атқарылады. Дегенмен әр элементтің телімді маңызы болады. Құс организміндегі минералды заттардың алмасу ерекшеліктерін Ресей физиологы В.И.Георгиевский терең зерттеген.

Натрий негізінен биологиялық сұйықтықтар құрамында кездеседі де, қан мен лимфаның осмостық қысымын реттеуде маңызды рөл атқарады. Ол қанның буферлік жүйесінің құрамына ене отырып, оның әрекетшіл ортасын қалыпты жағдайда сақтауға көмектеседі. Натрийдің біраз мөлшері органикалық қышқылдармен және белоктармен байланысады. Ол ұлпалардағы қозу процесінің туындап, таралуында маңызды рөл атқарады, торша мембранасының өтімділігін жақсартады; дене ұлпаларындағы суды ұстай отырып белоктың коллоидтардың ісінуіне үлкен ықпал етеді.

Құс организмінде шамамен 0,2 % натрий болады. Оның жалпы мөлшерінің 28-45 % -ы сүйекте жиналады. Сүйек күлінде бұл элементтің үлесі 0,7-0,9 % құрайды.

Натрий тұздары оңай ериді, сондықтан натрий ас қорыту жолынан тез сіңіріледі. Гипертониялы ерітіндіге қарағанда натрийдің изотониялы және гипотонииялы ерітіндісі тез сорылады. Сірке қышқылды натрий қымыздық қышқылды натриймен салыстырғанда тез сіңіріледі.

Натрийдің организмнен бүйрек арқылы бөлінеді, оның аз ғана мөлшері ішек арқылы шығарылады.

Натрийдің ішекте сіңірілуі және зәрмен бөлініп шығуын бүйрек үсті безі гормондары (дезоксикортикостерон, альдостерон) реттейді. Олар натрийдің кері сорылуын күшейтіп, оның организмде жинақталуына ықпал етеді.

Натрий жануар текті азықтарға қарағанда өсімдік текті азықтарда аз. Сондықтан тек өсімдік текті азықпен қоректенген құс организмінде натрий жеткіліксіз болады. Оның рационына аз мөлшерде ас тұзын қосқан жөн. Натрий жетіспегенде құста каннибализм, аяқ параличі, бүйрек үсті бездің үлкеюі байқалып, жұмыртқалағыштық төмендеп, жұмыртқа салмағы азаяды, азық шығыны артады, балапанның дамуы және өсуі тежеледі.

Рациондағы тұздың артық мөлшеріне құс өте сезімтал келеді. Тұздың шамадан артық мөлшері оларда тұз қызбасын (лихорадка) тудырады. Ас тұзмен уланғанда құс қатты шөлдейді, оның іші өтеді, құсады, айдары сұрланып, тыныс алуы бұзылады. 6-48 сағаттан кейін құс өлімге ұшырайды.

Калий барлық ұлпалар торшаларының, буферлік жүйе құрамына енеді; осмостық қысымның қалыпты деңгейде сақталуына ықпал етеді; жүректің қалыпты қызмет атқаруы үшін қажет. Ол жүйке жүйесі мен бұлшық еттің қозғыштығын бәсеңсітіп, кейбір ферменттерді белсендіруге қатысады; биоток туындау үшін қажет; ас қорыту процестеріне ықпал етеді; гликоген және белок синтездеу процесіне қатысады; Калий иондары қозу толқынын таратуда, ацетилхолин медиаторын түзуде маңызды рөл атқарады.

Калий негізінен торша ішінде болады. Құс организміндегі калийдің жалпы мөлшерінің 98,3 % ұлпа торшаларының ішінде, ал тек 1,7 % ұлпааралық сұйықтықтарда болады. Тауықтың 1 кг майсыздандырылған дене затында 4,2 г калий болады. Әтештерде бұл көрсеткіш 5,57 г., мұның 14-16 % -ы сүйекте жиналады.

Калий ішектен оңай сіңіріледі. Бауырда ол белоктармен және органикалық қышқылдармен қосылып, қан арқылы ұлпаларға таралады. Организмнен калий зәр арқылы бөлінеді.

Өсімдік құрамында калий жеткілікті мөлшерде болады, сондықтан шөп қоректілерде оған деген мұқтаждық байқалмайды. Дегенмен, калий жетіспегенде балапандарда өсу процесі тежеліп, бұлшық ет әлсіздігі, ішек атониясы байқалады, жүрек жұмысы бұзылады. Калий көбейгенде шөл пайда болады.

Бүйрек үсті бездің қыртысты қабатының гормондары - дезоксикортикостерон, альдостерон және аз мөлшерде кортизон- калийдің зәрмен бөлінуін тежейді. Калийдің организмнен бөлінуін симпатикалық нерв жүйесі күшейтеді, ал парасимпатикалық жүйке - тежейді.

Хлор денеде натрий және калиймен байланыста болады. Ол қарын сөлі құрамындағы тұз қышқылын түзу үшін қажет. Хлор эритроцит қабығынан оңай өтеді де, газ алмасу процесіне қатысады. Ол қозу процесінің туындауында да маңызды рөл атқарады.

Құс организміндегі хлордың көп мөлшері (83-85%) ұлпааралық сұйықтықта болады. Хлор концентрациясының деңгейіне қарай құс организмінің мүшелері мына ретпен орналасады: бүйрек, көкбауыр, тері, өкпе, қан, бұлшық ет, сүйек, бауыр.

Организмнің хлорға деген қажеттілігі онша жоғары емес – 0,02-0,03 г. шамасында. Сондықтан азықпен қабылданған хлор организм мұқтаждығын толығымен қанағаттандырады. Хлор организмде көп сақталмайды, зәрмен шығарылады. Организмде хлордың негізгі депосы терінің дәнекер ұлпасы болып табылады.

Хлордың алмасуы вегетативтік жүйке жүйесімен және гормондармен реттеледі. Инсулин хлордың сіңірілуіне оң ықпал етеді, ал адреналин бұл процесті тежейді. Минералды кортикоидтар хлордың бүйректе кері сорылуын күшейтіп, оның зәрмен шығарылуын бөгейді. Парасимпатикалық нерв қан мен зәр құрамындағы хлоридтердің мөлшерін арттырады, ал симпатикалық нерв - төмендетеді.

Құс организмінде хлордың жетіспеуі балапандардың өсіп-жетілуін тежейді, параличке соқтырады.