Дем алу және дем шығару механизмі

Құстарда көкет (диафрагма) онша дамымаған, сондықтан оның тыныс алу механизміндегі рөлі шамалы.

Дем алу және дем шығару кезеңдерінің ұзақтығы әртүрлі құстарда бірдей болмайды. Үйрек пен тауықта бұл сатылардың ұзақтығы шамалас. Қоразда дем шығару дем алу сатысынан ұзағырақ. Күрке тауықтарда дем алу сатысы дем шығару сатысынан ұзағырақ болады және ол құстың жынысына қарай өзгермейді. Аналық қазда дем алу сатысының ұзақтығы дем шығару сатысынан 3 есе артық, ал ата қазда – ол бірдей.

Құстардың тыныс алуындағы ерекшеліктердің бірі – дем алу және дем шығару процестері тыныс еттерінің белсенді әрекеттері нәтижесінде атқарылады. Сүт қоректілерде қалыпты жағдайда дем шығару процесі пассивті түрде – тыныс еттерінің әрекетінсіз жүреді.

Ауа қапшықтары қабырғасының ішкі беткейінің құрылымдық ерекшеліктеріне қарағанда, оларда газ алмасу процесі жүрмейді. Дегенмен, қапшықтарда газ алмасу процесі орын алады деушілер де бар. Алдыңғы және артқы қапшықтардағы газдардың құрамы бірдей емес: зерттеулерге қарағанда көмір қышқыл газдың мөлшері алдыңғы ауа қапшығында көбірек болады.

Дем шығарылғанда ауа алдыңғы қапшықтардан да, артқы қапшықтардан да шығады. Деммен шыққан ауа құрамында көмір қышқыл газ мөлшері едәуір өседі, үйректе ол - 4,9%, кептерде – 4,2% деңгейінде болады.

Сүт қоректілермен салыстырғанда құстарда өкпе жақсы желдетіледі, оған ауа қапшықтарының болуы себепкер болады. Осы ерекшелікпен байланысты дене жұмысы кезінде (құс ұшқанда) тыныс жиілемейді.

Тыныс жиілігіне түрлі факторлар - құстың түрі, жынысы, өнімділігі, физиологиялық күйі, күтіп-бағу жағдайы, қоршаған орта (температура, дымқылдық, ауа құрамы, атмосфералық қысым т.б.) әсер етеді. Тыныс жиілігі тәулік ішінде де өзгеріп отырады.
1 кесте - Тыныс жиілігі, өкпе мен ауа қапшықтарының сиымдылығы

Құс түрі	Тыныс жиілігі, (мин)	Орташа тыныс жиілігі, минутына		Өкпе сиымды лығы (см3)	Ауа қап шықтары сиымдылығы,(см3)
		аталық	аналық
Тауық	12-45	17	30	13	125-160
Үйрек	30-70	42	35	20	280-295
Қаз	12-40	20	40	-	-
Күрке тауық	13-20	-	-	-	-
Кептер	15-32	-	-	8	30-36
Бірқазан	4	-	-	-	-
Канарейка	96-120	-	-	-	-

Тыныс алу жиілігі балапандарда көбірек болады. Жас ұлғая келе тыныс алу жиілігі азаяды.

Тыныстың жиілігіне қоршаған орта температурасы күшті әсер етеді. Температура жоғарыласа құстарда ентігу басталып, олар аузын ашып тыныстайды. Осымен байланысты жоғарғы тыныс жолдары арқылы жылу бөлу күшейеді. Температура 37^о С дейін көтерілсе тауықтарда тыныс жиілігі минутына 150 –ге дейін жетеді.

Ауада оттегінің жетіспеуі немесе көмір қышқыл газдың концентрациясыныың артуы да тынысты жиілетеді. Тек үйректерде қан құрамында көмір қышқыл газ концентрациясының артуы тыныс алу орталығының қозғыштығын төмендетеді, осыдан тыныс сиреп, тіпті тоқтап та қалады.

Құстарда өкпенің тіршіліктік сиымдылығы тек өкпе мөлшерімен ғана емес, ауа қапшықтарының мөлшерімен толықтырылады. Өкпе мен ауа қапшықтарының тіршіліктік сиымдылығы тыныстық, қосымша және қордағы ауадан құралады. Ол тауықта 140-170 см³, үйректе - 300-315 см³ құрайды. Тауықта тыныстық ауа көлемі – 45 см³, үйректе - 38 см³, кептерде 5,2 см³. Ал құстарда қосымша, қордағы және қалдық ауалар көлемі тәжірибе жүзінде анықталмаған.

Өкпе мен ауа қапшықтарының желдетілу көрсеткіші тыныстық ауа мен тыныс жиілігінің көрсеткіштері негізінде анықталады. Өкпенің минуттық желдетілуінің деңгейі құстың түріне, жасына, физиологиялық күйіне, ауаның газдық құрамына, температурасына, дымқылдығына байланысты өзгереді. Зат алмасу қарқыны күшейсе, өкпенің желдетілуі артады.