Қан тамырының физиологиясы

Тамырларда қысым жүрек жұмысына байланысты пайда болады. Ол жүректің қанға берген потенциалдық энергиясының бейнесі. Тамыр жүректен алшақтап, тарамданған сайын ондағы қысым төмендей түседі. Оған себеп, потенциалдық энергияның белгілі бір мөлшері қанның жылжу жылдамдығын қалыптастыруға, ал қалған бөлігі ішкі (қан торшаларының бір-бірімен) және сыртқы (қанның тамыр қабырғасымен) үйкеліс күшін жеңуге жұмсалады.

Қан айналым жүйесінің тамырлары құрылысы мен қызметі жағынан әртүрлі болып келеді. Атқаратын қызметіне қарай қан тамырлары амортизациялық (магистральдық), кедергілік, сфинктерлік (қысқыш), алмасу, сиымдылық және төте (шунттық) тамырлар болып 6 топқа бөлінеді.

Денеде қанды таратуда, тамырлар жүйесіндегі қысымды қалыптастыруда магистральдық және кедергілік тамырлар маңызды рөл атқарады. Ал ұсақ артериялар, артериолалар, метартериолалар, капиллярлар, венулалар, ұсақ веналар мен төте тамырлар микроайналымдық арна деп аталады. Микроайналымдық арнаға лимфа капиллярларын да жатқызуға болады.

Жүрек жұмысына байланысты қанның сығылу дәрежесінің артериялар қабырғасына кернеу әсерін артериялық қысым деп атайды. Қан қысымы тамырлар қабырғасының керілуге қарсы бағытталған серпімділігінің, қан ағынына көрсететін шеткі кедергісінің, қанның тұтырлығының әсерлерінен пайда болады.

Ірі және орташа артериялар қабырғасының керілгіштік және серпімділік қасиеттері жақсы дамыған. Сондықтан қан жүректен қуылған кезде қан тамырлары қабырғасы керіліп, олар жүректен айдалған қанды сыйдырып алады. Диастола кезінде тамыр қабырғалары тартылып, қанды капиллярлар бағытында сыға ығыстырады.

Тамырлардағы қанның қысымы жүрек айналымының сатыларына қарай өзгеріп отырады. Қарыншалардың жиырылуы кезінде қан қысымы жоғарылайды, оны максимальды немесе систолалық қысым деп атайды. Қарыншалардың босаңсуы кезінде қан қысымы төмендейді, оны минимальды немесе диастолалық қысым дейді. Максимальды және минимальды қысымдар айырмасын пульстық қысым деп атайды. Пульстық қысым жүрекке жақын орналасқан артерияларда жоғағырақ болады. Систолалық қысым сол жақ қарынша еттерінің физиологиялық жағдайын сипаттаса, диастолалық қысым - артериялар қабырғасының тонусының деңгейін көрсетеді.

Тамырлардағы қан қысымы жүректен тамырларға өткен қан мөлшеріне, тамырлардың сиымдылығына, олардың қабырғасының тонусына, қанның тұтқырлығына, жүрек жұмысының жиілігіне байланысты өзгеріп отырады. Жаспен байланысты қысым жоғарылайды. Аталық құстарда қысым жоғарырақ болады.

Артериялар мен веналардағы қысым айырмасы жүректің қолқа жүйесіне қанды айдау, ал вена жүйесінен – сору қызметіне байланысты қалыптасады. Систола кезінде қолқада қысым жоғары деңгейге көтеріледі. Одан әрі қысым артериялар, артериолалар, капиллярлар, веналар бағытында біртіндеп төмендейді де, ірі веналарда нөлге дейін жетеді. Бұл қанның оң жүрекшеге оралуына себепкер болады.

Жүректен қан артериялар жүйесіне тек систола кезінде қуылады. Осыған қарамай артериялар бойымен қан іркілмей толассыз ағады. Оған қан тамыры қабырғасының серпімділік қасиеті себепкер болады. Ірі артерия серпімді (эластикалық топтағы) тамырларға, ал орташа және майда артериялар – етті тамырлар тобына жатады. Систола кезінде серпімділік қасиетінің нәтижесінде керілген артериялар қабырғасы диастола кезінде тартылады да, қабылданған қанды тамырлар бойымен толассыз жылжытып отырады.

Тамырлардағы қан ағысының көлемдік және сызықтық жылдамдықтары болады. Көлемдік жылдамдық – белгілі бір уақыт аралығында қан-тамыр жүйесінен өткен қан мөлшерімен сипатталады. Ол бір секунд не бір минут ішінде тамырдан өткен қан мөлшерімен (мл/мин немесе мл/с) өлшенеді. Қан айналым жүйесі тұйық жүйе болғандықтан көлемдік жылдамдық өзгермейді: белгілі мерзім ішінде қолқадан қанша қан өтсе, сонша қан артериялардан, капиллярлаардан, веналардан өтіп үлгереді.

Сызықтық жылдамдық деп белгілі уақыт ішінде тамыр бойымен қанның өткен жолын айтады. Ол см/с не мм/с өлшемімен өлшенеді. Сызықтық жылдамдық тамырлар арнасына кері пропорционалды өзгереді: тар тамырларда ол жоғары, кең тарымларда – төмен. Қолқада сызықтық жылдамдық капилярмен салыстырғанда 600-800 есе шапшаң.

Организмдегі қан айналым қарқынын сипаттайтын тағы бір ұғым бар, ол қан айналым мерзімі. Қанайналым мерзімі деп қанның тамырлар жүйесінен (үлкен және кіші шеңберден) толық өтіп шыққан уақытын айтады. Ол құста – 2,9 с.

Организмдегі қан айналым қарқыны қан қысымының деңгейне қарай өзгеріп отырады. Қан қысымының жоғарылауы қан айналымын шапшаңдатады. Ал қан қысымының деңгейі нервпен және гуморальды факторлармен реттеледі.

Тамырлар тонусын сопақша мида орналасқан тамыр қозғағыш орталық реттейді. Бұл орталық тамыр тарылтқыш және тамыр кеңейткіш бөлімдерден тұрады. Артериялардағы қысым жоғарыласа, тамырлардың сезімтал аймақтарындағы барорецепторлар тітіркеніп, олардан орталыққа бағытталған импульстер әсерінен тамыр тарылтқыш бөлімнің тонусы төмендейді де, артериялар кеңейеді, жүрек жұмысы бәсеңдейді, содан қан қысымы төмендейді (депрессорлық әсер). Тамырлардағы қысым төмендеп кеткен жағдайда, тамыр тарылтқыш бөлімнің тонусы жоғарылап, жүрек жұмысы күшейеді, содан қысым көтеріледі (прессорлық әсер).

Орталық тамырларға симпатикалық және парасимпатикалық нервтер арқылы әсер етеді. Симпатикалық нервтер тамырларды тарылтады, ал парасимпатикалық нервтер – кеңейтеді.

Тамырлар арнасына қан құрамындағы биологиялық белсенді заттар да әсер етеді. Адреналин, норадреналин, вазопрессин гормондары және бүйректе түзілетін ренин қан тамырларын тарылтады. Ацетилхолин, гистамин, сүт қышқылы, аденозинүшфосфор қышқылы, көмір қышқылы тамырларды кеңейтеді.