-тарау.Тыныс алу жүйесінің физиологиясы

Организмде газ алмасу процесі (отегінің қабылдануы және көмір қышқыл газдың бөлінуі) тыныс алу мүшелері арқылы іске асады. Тыныс алу процесі бірнеше сатыда атқарылады. Оның бірінші сатысын сыртқы тыныс дейді. Оның нәтижесінде дем алу-дем шығару процестері атқарылады, организм мен сыртқы ортаның арасында газ алмасу процесі жүреді. Екінші саты - өкпедегі газ алмасу. Оның нәтижесінде өкпе капиллярларындағы оттегі қан капиллярларына, ал қан құрамындағы көмір қышқыл газ өкпе капиллярларына өтеді. Келесі сатыда (газдардың қанмен тасымалдануы) қан арқылы оттегі ұлпа капиллярларына, ал ұлпадан шыққан көмір қышқыл газ өкпеге тасымалданады. Осыдан соң қан капиллярлары мен ұлпа сұйығы арасында газ алмасу процесі жүреді (ішкі тыныс): қаннан ұлпа сұйығына оттегі, ал ұлпа сұйығынан қанға - көмір қышқыл газ өтеді. Соңғы сатыда торшаға жеткізілген оттегі пайдаланылып, көмір қышқыл газ бөлінеді (торшалық тыныс).

Құстарда сүт қоректілермен салыстырғанда зат алмасу процесі қарқынды жүреді. Демек, олардың оттегіге сұранысы өте жоғары. Осымен байланысты олардың организмінде газ алмасу процесінің қарқынды жүруін қамтамасыз ететін арнаулы механизмдер пайда болған. Атап айтқанда, құстардың көкірек қуысы ерекше құрылған: көкірек пен құрсақ қуыстары бөлінбеген, өкпе онша үлкен емес, бірақ ол ауа қапшықтарымен толыққан, тынас жолы ұзынырақ. Осындай морфологиялық өзгерістердің салдарынан функционалдық ерекшеліктер туындаған.

Құстың тыныс алу мүшелері ауа өткізетін тыныс жолдарынан және газ алмасу мүшесі өкпе мен ауа қапшықтарынан тұрады. Құс өкепесі көлемі шағын ғана, бөлімдерге бөлшектенбеген, серпімділігі төмен мүше. Ол дененің көкірек бөлігінің ¹/₄ бөлігін ғана алып, омыртқаның астында, қабырғаның жоғарғы бөлігіне жабыса орналасады. Өкпенің алдыңғы шегі бірінші қабырға тұсында жатады да, артқы ұшы бүйрекке дейін созылады. Құста плевра болмайды. Өкпенің жоғарғы (дорсо-латералдық) бөлігі ерекше ойыстар түзе қабырғамен тығыз жанасады, ол төменгі бөлігі көкет жұрнағымен (рудиментімен) байланысқан дәнекер ұлпалы қабықшамен көмкерілген. Өкпе мен төс сүйегі арасындағы көкірек орталығында (средостение) жүрек пен ірі қан тамыры орналасады.

Әр өкпеге төменгі жағынан енген негізгі бронх өзінің шеміршекті сақинасын жоғалтып, мезобронх түрінде өкпені бойлай өтеді. Мезобронхтан өкпеде екінші реттік вентральды – эктобронх және дорсальды – энтобронхтар тарамдалады.

Бронхылардың вентральдық жүйесі 4-6 эктобронхтан құралады. Олар өкпенің төменгі бөлігінде орын теуіп, олардың соңғы бөліктері өкпеден шыққаннан соң алдыңғы көкіректік, мойындық және бұғаналық ауа қапшықтарымен жалғасады. Бронхылардың дорсальдық жүйесі 6-8 энтобронхтардан тұрады. Олар өкпенің ортаңғы және жоғарғы бөліктерін бойлай өтеді.

Дорсальдық бронхылар жүйесі ауа қабылдау, ал вентральдық бронхылар жүйесі – дем шығару өзектерін құрайды. Аталған екі жүйенің бронхыларының арналары өзара қатарласа орналасқан түтікшелермен – парабронхылармен жалғасады. Парабронхылардан майда түтікшелер – бронхолалар шашырай тарап, олар тұйық қапшықтармен – ауа капиллярларымен аяқталады. Осы құрылым сүт қоректілер өкпесінің альвеолаларының қызметін атқарады. Ауа капиллярлары мен парабронхылар құс өкпесінде газ алмасу беткейін құрайды. Ауа капиллярлары мен парабронхылар сырт жағынан қан тамырларының торымен тығыз жанасады да, олардың арасында газ алмасу процесі жүреді.

Ауа қапшықтары бас және екінші реттік бронхылар қабырғасынан томпайып шыққан жұқа құрылымдар болып табылады. Қызметіне қарай оларды дем алдыратын және дем шығартатын деп жіктейді. Алғашқы топтың қапшықтары дем алынғанды, ал екінші топтың қапшықтары - дем шығарылғанда толады. Жалпы құста 9 ауа қапшығы болады. Олардың төртеуі жұптасып, симметриялы орналасады да, біреуі тақ болады (2- сурет).

Құрсақтық және артқы көкіректік ауа қапшықтар жұп болып келеді. Ең көлемді құрсақтық қапшықтар бас бронхының өсіндісі болып табылады. Оң жақ қапшық сол қапшықпен салыстырғанда көлемдірек келеді. Аталған екі қапшықтан да өсінділер шығып, олар ортан жіліктің, жамбастың, бел-құйымшақ сүйектерінің қуыстарымен жалғасады.

Артқы көкіректік қапшық көкіректің артқы жағында орналасып, бауырға дейін жетеді. Алдыңғы көкіректік қапшық көкіректің бүйір жағын ала өкпе астында орналасып, ол соңғы қабырғаға дейін созылады.

Мойындық жұп қапшық мойынды бойлай 3-4 мойын омыртқаларына дейін созылып, кеңірдек пен өңештің үстінде орналасады. Олардың ұзына бойынан шыққан өсінділер мойын және көкірек омыртқаларымен, қабырғалармен жалғасады. Мойындық қапшықтармен бұғанааралық тақ қапшық байланысады. Осы тақ қапшық екі түтікше арқылы оң және сол өкпемен жалғасады. Тақ қапшықтан үш жұп өскіндер (дивертикулалар) тарап, олар бірінші жұбы арқылы қапшық топшы (иық) сүйектерімен байланысады да, қалған екі жұбы тиісінше қарға сүйек (каракоид) сүйектер мен омыртқалар арасындағы қуысты, топшы және төс еттері аралығын толтырады.

Артқы көкіректік және құрсақтық қапшықтарда ауа әкелетін бронхылармен қатар ауа әкететін бронхылар да болады. Олар арқылы дем шығарылған кезде қапшықтардағы ауа өкпеге ығысады. Әкеткіш бронхтар бастау алар тұста дем алынған кезде жабылып, дем шығарылған кезде ашылып отыратын қақпақшалар (клапан) не қысқыштар (сфинктер) орналасады. Ауа қапшықтарының жалпы сыйымдылығы тауықтарда 130-150 см³, бұл өкпе сыйымдылығынан 10-12 есе көп.

Құстар үшін ауа қапшықтарының маңызы өте зор. Олар жылу реттеуге қатысады да, организмді шамадан тыс қызып кетуден, немесе салқындаудын сақтайды. Түрлі мүшелер мен терінің астын кеулей орналасып, сүйектер қуысын толтырып, дененің тығыздығын азайтады. Суда жүзетін құстарда газ алмасу процесін ұзартады. Соның нәтижесінде үйрек су астында 15 минут бола алады.