Ќан жїйесі физиологиясы

А-жұмыртқаның түзілуі;

Б- жұмыртқалық жол;

В- жұмыртқалық жолдың көлденең қиындысы;

1- аналық без; 2- шанақ; 3-мойыншық бездері; 4- белоктық бөлім; 5- белоктық бөлім бездері; 6- безсіз жолақ; 7- мойнақ; 8- мойнақ бездері; 9- аралық бөлім бездері; 10- жатыр; 11- жатыр бездері.

Мойыншықта бөлінген қою, түйіршікті муцин тәрізді белок сарыуызды орап жатады. Жұмыртқа жолының бастапқы бөліктерінен өткенде сарыуыз баяу айналып отырады да, оны орап жатқан муцин жіпшелері бұралып, сарыуызды жұмыртқаның ортасында ұстап тұруға қажет ызба (халаз) түзіледі. Осы өзгерістер кезінде сығылып шыққан белок сарыуыз маңында сұйық белокты қабат түзеді.

Белоктық бөлім – жұмыртқа жолының ең ұзын бөлігі. Жұмыртқалайтын тауықтарда оның ұзындығы 30-50 см құрайды. Оның бойлама қатпарлы кілегейлі қабығында мойыншық бездеріне ұқсас түтікше бездер болады. Олар бөлген секреттер сарыуыз сыртында тығыз және сұйық белокты қабаттар қалыптастырады әрі ызба түзуге қажет материалдар бөледі. Түтікше бездердің секрециялау қызметін эстрон және прогестерон гормондары реттеп отырады. Жұмыртқа жолының белоктық бөлімінен жұмыртқа 3 сағат шамасында өтеді.

Мойнақ - ұзындығы 7-8 см шамасындағы жұмыртқа жолының тарылған бөлігі. Оның кілегейлі қабығында майда қыртыстар болады. Бұл құрылымда сұйық белокты қабаттың сыртқы қабаттары толықтырылады, қауыздың астарлық қабығы түзіледі. Мойнақ бездері бөлген түйіршікті кератин тәрізді материалдың ұйысқан тығыз талшықтарынан берік үлбір (пленка) түзіледі. Қауыздың осы астарлық кеуекті қабығынан тұзды ерітінділер оңай өтеді де, олар белокты көпсітіп, оның массасын көбейтеді. Бұл процесс жатырда да жалғасады. Жалпы мойнақта жұмыртқа бір сағатқа жуық бөгеледі.

Жатыр жұмыртқа жолының қапшық тәрізді кеңейген бөлімі, оның ұзындығы 10-12 см шамасында. Жатыр қабырғасының құрылым принципі алдыңғы бөлімдерге ұқсас. Оның кілегейлі қабығында көлденең және диагональды бағытта жақсы байқалатын қатпарлар болады. Жатырдың қалың етті қабығы бір-бірінен жақсы шектелген ішкі сақиналы және сыртқы бойлама қабаттардан тұрады. Жатыр бездері қауыздың астарлық қабығынан оңай өтетін сұйық секрет бөледі. Ол жұмыртқа белогымен әрекеттесіп, оны көпсітеді де, жатырдағы жұмыртқаның көлемін екі есеге жуық үлкейтеді. Осыдан қауыздың астарлық қабаты керіліп, ол жатырдың кілегейлі қабығымен тығыз жанасады да, жатыр бездерінің секрециясы күшейе түседі.

Жатыр бездерінің секреті жұмыртқа қауызын түзуге де қатысады. Алдымен қауыздың сыртқы астарлық қабығында бүртікті қабат пайда болады. Оны құрайтын конус тәрізді бүртіктердің ұшы қауыздың астарлық қабығының сыртқы беткейіне бағытталып, ал табаны жатыр қабырғасымен жанасады. Бүртіктер белокпен біріккен кальций карбонатының кристалдарынан құралады. Бүртікті қабаттың сыртында қауыздың қалың кеуекті қабаты пайда болады. Оның негізін жатыр секретінен түзілген коллаген талшықтары құрайды. Талшықтар аралығы кальций тұздарымен тығыздалады, да қауызға беріктік береді. Ал бүртіктер табанының аралығында тұздар жиналмайды да, ауа өтетін майда арналар пайда болады. Олар бүкіл кеуекті заттарды бойлай өтіп, қауыз беткейіне майда жасуша (леп тесік) түрінде ашылады. Қауыз беткейінде жасушалар біркелкі орналаспайды: олар жұмыртқаның ауа камерасы орналасқан доғал ұшында көп, ал үшкір ұшында – аз болады. Кейбір деректерге қарағанда тауық жұмыртқасының қауызында 8 мыңға дейін жасуша болады. Жатыр бездері жұмыртқа қауызына рең беретін пигменттер де бөледі. Қауыздың сыртқы беткейі жатырдың эпителийлі торшаларынан түзілген жылтыр үлбірмнен қапталады.

Қауыз органикалық негізден (каркас) және аралық заттардан құралады. Қауыз негізі коллаген тектес протеиннің жіңішке талшықтарының ұйысуынан пайда болады. Аралық заттар ерімейтін кальций тұздарынан - кальций карбонатынан (99%), кальций фосфатынан (1 %) тұрады. Қауызды түзуде карбоангидраза және сілтілі фосфатаза ферменттері маңызды рөл атқарады. Карбоангидраза көмір қышқыл газ бен судан карбонаттар анионының түзілуін жандандырады. Сілтілі фосфатаза ионданған кальцийдің қауыз құрамындағы бейорганикалық заттардың түзілу процесінде пайдаланылуын жандандырады. Жұмыртқаның жатырда болған 18-20 сағат бойына қауызда тұздардың жинақталу процесі жалғасады. Карбоангидразаның басытқысы болып саналатын заттар, мысалы, сульфаниламидтер, қауыздың түзілуін бүлдіреді. Олар тым көп болса, тауықтар қауызсыз жұмыртқа салады.

Қынап – жұмыртқа жолының соңғы бөлімі. Ол жатырдан қысқыш етпен (сфинктер) – жатыр мойынымен бөлінеді. Қынаптың ұзындығы 7-12 см шамасында, оның кілегейлі қабығы қатпарлы келеді де, онда түтікше бездер болмайды. Етті қабығы, әсіресе оның ішкі сақиналы қабаты күшті жетілген. Құс қынабы саңғуырдың ортаңғы бөлімінде, сол жақтағы зәрағар тесігіне жақын ашылады. Құс қынабында жұмыртқа жарты сағаттай бөгеледі.

Сонымен, қалыпты жағдайда мекиендерде тек сол жақ аналық без бен сол жақ жұмыртқалық жол дамиды. Эмбриондық даму кезеңінде оң жақтағы без бен жұмыртқалық жол да қалыптасады, бірақ олар жетілмей қалады.

Аналық без әр түрлі даму сатысындағы фолликулалар жиынтығы болып табылады да, сырт жағынан жүзім шоғырына ұқсайды. Мысалы, тауықтың аналық безінде 500-ден 3500-ге фолликулалар кездеседі.

Аналық без екі қабат қабықпен (эпителийлік және дәнекер ұлпалық) қапталады. Фолликулалар дәнекер ұлпалық тұлғада орналасады да, эпителийлік торшалармен қоршалған ооциттерден тұрады. Жыныстық жетілу кезінде және жұмыртқалар алдында аналық безде сарыуыз пайда болады. Фолликулалық эпителий әр түрлі химиялық құрамды липопротеид массасын түзеді, осымен байланысты жұмыртқаның сарыуызында ақшыл және сары қабаттар пайда болады. Жетілген сарыуыз пішіні жағынан шарға ұқсас. Оның сәл қысыңқы беткейінде диаметрі 1–2 мм шамасында ақ дақ - ұрық табақшасы (шын мәнісіндегі аналық торша) орналасады.

Аналық безде жетілу үстіндегі сарыуыз екі қабықпен қапталады. Оның ішкісі - сарыуыздық қабық. Ол сарыуызды толық қоршай орналасқан, өте жұқа, бір қабат торшалардан тұратын құрылым. Екінші сыртқы қабық - көп қабатты, тығызырақ құрылым. Ол ерекше байлам арқылы аналық без ұлпасын сарыуызбен байланыстырады. Қабықтың сырт жағында жетілген сарыуыз үзіліп түскенде пайда болатын сопақша бозғылт түсті жолақ түрінде тыртық - стигма болады. Сарыуыз жетілгеннен соң фолликула қабығы стигма тұсында үзіледі де, сарыуыз жұмыртқалық жолдың шанағына түседі. Сарыуыз толығымен 14 күн ішінде пайда болады. Аналық бездің фолликулалық қабығы сарыуыз бөлінгеннен соң солады да, соңынан толығымен сорылып кетеді. Құстарға тән ерекшеліктің бірі - жарылған фолликулалар орнында сары дененің пайда болмауы.