Ќан жїйесі физиологиясы
жүктеу/скачать 6,9 Mb.
|
Ќан жїйесі физиологиясы
| Овогенез – аналық жыныс торшаларының дамып, жетілу процесі. Овогенез ретімен жүретін көбею, өсу және жетілу атты үш сатыдан тұрады. Аналық жыныс торшасының (гамета) даму кезеңінде оның құрылысы мен көлемі ғана өзгеріп қоймай, оның ядросындағы хромосомалық аппарат та қайта құрылады.
Көбею кезеңі. Овогенездің көбею кезеңі аналық бездің эмбриондық даму сатысында басталып, балапан жұмыртқаны жарып шыққан шақта аяқталады. Жоғарыда аталып өткендей, бастапқы жыныс торшасының (овогония) митоздық жолмен бөлінуі нәтижесінде жұмыртқалықтағы овоциттер саны көбейіп, 480 мыңға жетеді де, соңынан олар бұзылып, овоциттер саны күрт кемиді. Жұмыртқалау кезеңінің алдында тауық жұмыртқалығында 3500-4000, ал суда жүзетін құстарда 1250-1500 овоциттер болады. Овоциттердің сомалық торшадан айырмашылығы, олардың аумақты ядросында ірі ядрошығы және хромосомалары болады. Бұл олардың ядролық заттарының белсенді күйде болатынының дәлелі. Овоцитте центросома болмайды. Көбею кезеңі аяқталған соң пайда болған бастапқа овоциттер өсу кезеңіне көшеді. Өсу кезеңі екі сатыда - кіші және үлкен өсу кезеңдерінде, өтеді. Кіші өсу кезеңі балапанның жұмыртқаны жарып шыққан сәтінен бастап, жыныстық жетілуіне дейін жүреді. Алғашқыда овоцит баяу өседі. Бір тәуліктік балапанда овоциттің диаметрі 0,01-0,02 мм болса, 45–күнде ол 1 мм жетеді. Осы кезеңде ядро аналық торшаның шеткей бөлігіне ығысып, ұрықтық диск (бластодиск) түзіледі. Екі айлық балапанда овоцит цитоплазмасында сарыуыз жинала бастайды. Саруыз ақшыл және қоңырқай түстерге боялып, дөңгеленген қабаттар түзеді де, оның ортасында пішіні колбаға ұқсаған ақшыл–сары саруыз жиналады. Осы бөліктен аналық торшаның шеткей бөліктеріне жіңішке жолақтар – латебра, тарайды. Оның жоғарғы жағында ұрықтық диск орналасады. Саруыздың түзілуінде овоцитті қоршап жатқан фолликулалы торшалар маңызды рөл атқарады. Үлкен өсу кезеңі 4-13 күнге созылады да, ол аналық торшада сарыуыздың қарқынды жинақталуымен сипатталады. Осы кезеңде құрамына белоктар, фосфолипидтер, бейтарап майлар, минаралды заттар мен дәрмендірлер енетін сарыуыздың жалпы алғанда 90-95% жинақталады. Айта кетер жайт, сарыуыз қабаттарын түзуде тәуліктік реттілік байқалады: ақшыл–сары саруыз қабаты түнгі мезгілде, ал қошқыл саруыз қабаты күндіз түзіледі. Сонымен қатар аналық торша беткейінде фолликулалық қабықты астарлай жұқа, серпімді сарыуыздық қабықша (мембрана) пайда болады да, ол арқылы торша ішіне қоректік заттар өте бастайды. Жыныстық жетілумен байланысты фолликулиннің бөлінуі күшейіп, аналық торшаның өсуі қарқындайды. Өсу кезеңінің соңында саруыз қабығы мен фолликула қабырғасының арасында қуыс (сарыуыз кеңістігі) пайда болады. Онда жиналған лимфада өрістері белгілі ретпен бағытталған (бластодискасы бар анимальдық өрісі жоғары, вегетативтік өрісі – төмен қараған) овоцит еркін жүзіп жүреді. Тауықтың толық қалыптасқан овоцитінде сарыуыз диаметрі 35-40 мм жетеді. Саруыздың түсі қандағы каротинин және ксентофил пигменттерінің деңгейіне байланысты. Демек сарыуыздың түсіне қарап құстың дәрмендәрімен қамтамасыз етілу деңгейін бағалауға болады. Жетілу кезеңінде (овогенездің соңғы сатысы) – жыныс торшасы ретімен екі мәрте бөлінеді. Нәтижесінде аналық торшадағы хромосома саны екі есе кемиді, сондықтан оны редукциялық (азая, кеми) немесе мейоздық бөліну деп атайды. Алғашқы бөлінер алдында бірінші реттік овоцит ядросында хромосомалар жарыла бөлініп, олардың саны екі есе артады. Одан әрі ядро овоцит беткейіне жақындайды. Гомологиялы хромосомалар бір-біріне тартылып, жұп түзеді де, ядро қабығы жойылады. Овоциттің бастапқы бөлінуі нәтижесінде екі торша пайда болады: екінші реттік овоцит және ядросына хромосомалардың жартысы енетін бірінші өрісті немесе бағыттаушы денешік. Бұл процестер аналық безде овуляцияға дейін жүреді. Жұмыртқалық жол шанағында іле-шала екінші мейоздық бөліну басталады. Нәтижесінде екінші реттік овоциттен жетілген аналық торша және екінші реттік өрісті денешік пайда болады. Соңғы құрылым құрамына хромосомалардың жартысы еніп, олардың екінші жартысы аналық торша ядросында қалады. Сонымен, мейоздық бөліну нәтижесінде жетілген аналық торшада хромосомалардың жарты (гаплоидты) саны қалады. Бірінші және екінші реттік өрісті денешіктер әрі қарай дамымай, жойылып кетеді. Овуляция – пісіп жетілген жұмыртқа торшасының аналық безден (жұмыртқалықтан) фолликуланы жарып шығуы. Жетілген фолликулада жиналған сұйықтың қысымынан оның қабығы лептік (стигма) тұсында жарылады да, аналық торша аналық безді қоршап тұрған сарыуыз қалтасына, одан жұмыртқалық жол шанағына (воронка) түседі. Бұл процесте фолликула қабығын жұқартатын гормондардың да маңызы зор болады. Шанақта спермийлер болған жағдайда ұрықтану процесі жүреді. Тауықтарда овуляция тәулігіне бір рет, жұмыртқалағаннан шамамен 30 минут өткен соң, жүреді. Жұмыртқалық жолда жұмыртқаның бөгелуі кезекті овуляцияны тежейді. Тауықта овуляция әдетте түнгі 2 және күндізгі 14 сағат аралығында жүреді. Овуляция жиілігіне көптеген факторлар әсер етеді: азықтандыру және күтіп-бағу жағдайы, құстың жасы мен физиологиялық күйі. Құс нашар азықтандырылса, ауа температурасы тым жоғары болса, овуляция бөгеліп, құстың жұмыртқалағыштығы нашарлайды. Овуляцияға күннің ұзақтығы да әсер етеді. Овуляция процесі гормондар әсерімен реттеледі. Гипофиздің гонодотропты гормондары (ФЖГ, ЛГ) жұмыртқалықта жыныс торшаларының өсуіп, жетілуін жандандырады. Өз кезегінде фолликула торшалары овуляция алдында эстрон гормонын бөледі. Бұл гормон жұмыртқалық жол белсенділігін арттырады. Эстрон гормоны гипофизге де әсер етіп, ФЖГ бөлінуін тежейді де, ол жұмыртқалықта жұмыртқа торшасының дамып, жетілуін бөгейді. Овуляция процесін гипофиздің лютеиндеуші гормоны реттейді. ЛГ тек түнде бөлінеді, сондықтан жарықта оның бөлінуі тежеледі, демек овуляция бөгеледі. Құстарда овуляция ЛГ бөлінгеннен кейін 6-8 сағат өткен соң байқалады. Сондықтан кешке қарай және түнде жарық беру, ЛГ секрециясын, жұмыртқалау уақытын және овуляцияны 3-4 сағатқа кешіктіреді. Овуляция процесін реттеуге орталық жүйке жүйесі, оның жоғары бөлімі - үлкен ми жарты шарлары қыртысы да қатысады. Құстарда овуляция және жұмыртқалау процесін жандандыратын не тежейтін сыртқы орта жағдайларына оң не теріс шартты рефлекстерді оңай қалыптастыруға болады.
жүктеу/скачать 6,9 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|