Анықтамалық СӨздік russian-kazakh-english dictionary directory караганда



Pdf көрінісі
бет14/15
Дата31.03.2017
өлшемі1,27 Mb.
#11019
түріАнықтамалық
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   15

Тевкелев  Алексей  Иванович  (Кутлу-Мухаммед  Мамешевич 
Тевкелев)  (1674-1766)  –  Сыртқы  істер  коллегиясының  құпия 
 
істер жөніндегі тілмашы болды. Т. 1731ж. Кіші жүзді және оның 
кейбір руларын Ресейдің бодандық одағына алу үшін Әбілқайыр 
хан  Петербургке  жіберген  Сейітқұл  Қодағұлов  пен  Құтылымбет 
Көштайұлы бастаған елшілермен келіссөз жүргізді. 
Tevkelev Alexei Ivanovich  (Kutlu Muhammad Mameshevich 
Tevkelev) (1674-1766)  –  the Tatar Murza of the Tevkelevs genus, 
Russian diplomat. In 1716, he participated in the expedition of Prince 
A. Bekovich-Cherkassky in Central Asia. Since 1730’s he was on 
military and administrative service in  the Orenburg region, as an 
assistant of IK Kirillov, the chief of the Orenburg expedition (1734). 
He was directly involved in the process of accession of the Western 
Kazakhstan (Lesser Horde, Small Dzhuz) to Russia. On May 8 of 
1734 he granted the rank of  colonel by Empress Anna Ivanovna’s 
personal decree. In the beginning of 1750’s he was Chief of 
Heterodox Affairs Commission, then I.I. Neplyuev’s assistant. On 
September 4, of 1755 Tevkelev was granted to the Major-Generals by 
the decree of the  governing  Senate according to the proposal of the 
governor of Orenburg I.I. Neplyuev. Tevkelev founded about 20 
fortresses, including Chelyabinsk, Orsk and others. While serving in 
the Orenburg region, he was in charge of diplomatic relations with the 
rulers of Kazakh juzes and  other states of Central Asia. 
 
 
 
Тенге  –  национальная  валюта  Казахстана,  введенная    указом 
Президента  Республики  Казахстан  от  15  ноября  1993  года. 
Первая  партия  тенге  была  напечатана  за  границей,  в  Англии. 
Первые монеты пришли из Германии. 
167 

Теңге  –  1993  жылы  15  қарашада  Қазақстан  Республикасының 
Президенті  Жарлығымен    енгізілген  Қазақстаннның  ұлттық 
валютасы.Ең  бірінші    теңге  шетелде,  яғни  Англияда  басылып 
шықты. Бірінші тиындар Германиядан келді. 
Tenge – Kazakhstan national currency introduced by the decree of the 
President of the Republic of Kazakhstan in 12 November 1993. The 
first consignment of tenge was printed abroad, in England. The  first 
coins came from Germany. 
 
 
Тенгрианство –  система  религиозных  воззрений  древних 
монголов  и  тюрок.  Этимология  слова  восходит  к  Тенгри – 
обожествлению неба. 
Тәңіршілдік- ежелгі моңғолдар мен түріктердің діни көзқарастар 
жүйесі.  Сөздің  этимологиясы  Тәңірі  -құдайға  сену,  аспанды 
құдай деп тану. 
Tengrianism  - a system of religious believes of the ancient Mongols 
and Turks. Etymology of the word dates back to Tengri -  the 
deification of the sky. 
 
 
Тимур (Тамерлан) (1336-1405) – эмир, правитель Мавераннахра 
из монгольского племени барлас. Правитель Средней Азии (1370-
1405).  Совершал  завоевательные  походы  против  Золотой  Орды, 
Ак-Орды и Могулистана. 
Темір  (Әмір  Темір)  (1336-1405)  –  әмір,  моңғолдардың  барлас 
руынан шыққан Мауреннахр билеушісі 1370-1405жж. Орта Азия 
билеушісі  Алтын  Ордаға,  Ақ  Орда  мен  Монғолстанға  қарсы 
жаулап алу жорықтарын жасаған. 
Timur (Tamerlane)  (1336-1405)  -  Emir, the ruler of Maveranahr, 
from the Mongol tribe Barlas. He was the ruler of Central Asia (1370-
1405),  commited  conquering campaigns against the Golden Horde, 
and White Horde and Moghulistan. 
  
 
Толе  би  Алибекулы  (1663-  1756) –  казахский  общественный 
деятель,  бий  Старшего  жуза,  один  из  авторов  свода  законов 
«
Жеты Жаргы», оратор и поэт. 
168 

Төле  би  Әлібекұлы  (1663-1756)  –  қазақтың  қоғам  қайраткері, 
Ұлы  жүздің  биі.  Әдет-ғұрып  заңдар  жинағы  «Жеті  жарғының» 
авторларының бірі. 
Tole biy Alibekuly (1663 - 1756) – the Kazakh social activist, biy  of 
the Elder  Juz, one  of the authors of the Laws “Zhety Zhargy”,an 
orator and poet. 
 
 
Толмач – словестный переводчик с языка на язык. 
Тілмаш – сөзді бір тілден екінші тілге аударушы. 
Tolmach  (an interpreter) -  a verbal translator from one language to 
another. 
 
 
Томирис  (приблизительно  570–520  гг.  до  н.  э.)  – царица  саков-
массагетов. В VI в. до н.э. персы вторглись на территорию саков. 
Саки  мужественно  сражались  и  царь  Кир  пал  от  руки  сакской 
царицы Т. 
Томирис  –  Массагет  тайпаларының  ханшайымы.  Б.д.д.  VI 
ғасырда парсылар сақтар территориясына күшпен кірген. Сақтар 
қайсарлықпен  күрескен  және  Кир  патшасы  сақ  ханшайымы  Т. 
қолынан өлген. 
Tomiris  (approximately 570-520 years. B.C.) -  Queen of the Saks-
Massagets. In V1 century B.C. Persians invaded Saks’s territories. 
The Saki fought bravely, and King Cyrus was killed by Sak’s Queen 
Tomiris. 
 
 
Тоталитаризм  –  политический  режим,  который  стремится  к 
полному  (тотальному)  контролю  государства  над  всеми 
сторонами жизни общества. 
Тоталитаризм  –  қоғам  өмірінің  барлық  жақтарын  мемлекет 
тарапының толық бақылау жасауға талпынатын саяси жүйе. 
Totalitarianism  -  a  political regime, which seeks to complete (total) 
State control over all aspects of society. 
  
 
169 

Тотемизм  –  комплекс  верований  и  обрядов  родового  общества,  
связанных  с  представлением  о  родстве  между  родами  и  т.н. 
«тотемами»  –  видами  животных  и  растений.  Род  носил  имя 
своего тотема, его нельзя было убивать и употреблять в пищу. 
Тотемизм  –  рулық  қауым  мүшелерінің  наным-сенімдерінің 
жиынтығы.  Оларды  жаратылысынан  бір  жануар  немесе  өсімдік 
туыстастырады.  Оған  жаратушылық  «тотем»  ден  бас  иеді, 
жалбарынады,  ру  соның  атымен  аталды.  Ол жануарды  өлтіруге, 
ол өсімдікті жеуге әсте болмайтын болды. 
Totemism - a set of beliefs and rituals of tribal society associated with 
the notion of kinship between the clans and the so-called "Totem" - 
species of animals and plants. The clan had the name of its totem; one 
couldn’t kill and eat it. 
 
 
Тохтамыш  –  один  из  потомков  старшего  сына  Джучи,  после 
Куликовской битвы Т. при помощи Тимура, стал ханом Золотой 
Орды  (1380-1395  ).  26  августа  1382  г.  сжег  Москву,  вслед 
покорил Переяславль, Владимир, Юрьев, Звенигород, Можайск и 
другие подмосковные города, разграбил Рязанскую землю, Вятку. 
В  1395  году  вступил  в  борьбу  с  Тимуром  и  потерпел  от  него 
поражение на берегах Терека,  был лишен престола. В 1407 году 
Т. был убит темником Едыгеем. 
Тоқтамыс  –  Жошының  үлкен  ұлының  ұрпақтарының  бірі. 
Темірдің  көмегімен  (1380-1395  )  Алтын  орда  ханы  болды.  ). 26 
тамыз  1382  жылы  Орда  өкіметінің  қол  астынан  шықпақ  болған 
ресей  жерлеріне  қаһарын  төгіп,  Мәскеуді  өртейді.  Артынан 
Переяславль, Владимир, Юрьев, Звенигород, Можайск және тағы 
да  Мәскеу  маңындағы  қалаларды  басып  алып,  Рязнь,  Вятку 
қалаларын  талқандайды.  1395  жылы  15  сәуірде  Терек  өзенінің 
бойында  Әмір  Темір  шайқастарында  жеңіліс  тапты,  тағынан 
айрылды. Т. Едіге қолынан қаза тапты.  
Tokhtamysh - one of the descendants of the eldest son Juchi, after the 
Kulikov’s Battle Toktamysh with the help of Timur, came to the 
throne of the Golden Horde. On August 26 of 1382 he burned 
Moscow to ashes and then conquered Pereyaslavl, Vladimir, St. 
George, Zvenigorod, Mozhaisk and other cities situated near Moscow, 
plundered Ryazan, Vyatka. In 1395 he joined the struggle against 
170 

Timur  and suffered a defeat on the banks of the Terek River, was 
deprived of the throne. In 1407 Tokhtamysh was killed by Edigey. 
 
 
Тудун – наместник кагана, контролирующий сбор подати и дани 
для каганской ставки. 
Тұдын  –  қағанның  қаған  сарайына  жиналатын  алым-салықты 
қадағалаушы адамы. 
Tudun  –  Khagan’s vicegerent controlling the collection of taxes and 
tribute to the Kagan rates. 
 
 
 
Тузкииз 
– 
богатый 
войлочный 
настенный 
ковёр, 
орнаментированный аппликациями, инкрустацией и вышивкой. 
Түскиіз – қабырғаға ілінетін жүннен тоқылып, басылып, әр түрлі 
ою-өрнекпен әшекейленген сән-салтанат бұйымы. 
Tuzkiiz  –  the rich felted wall carpet ornamented with applications, 
embroidery and inlaid work. 
 
 
Тулуй – младший сын Чингисхана, владелец одного из 4 улусов 
Монгольской    империи.  Улус  Т.  состоял  из  50  тыс.  семей, 
доставшихся  ему  после  передачи  Чингисханом  частей 
Монгольской    империи  во  владение  своим  сыновьям  для 
закрепления правящего положения своей семьи. Т., как младший 
в  семье,  по  обычаю,  был  хранителем  семейного  очага  и 
находился почти всегда при ставке Чингисхана. После его смерти 
в  1227  Т.  временно  вступил  во  владение  отцовским  уделом  - 
Халха-Монголией,  пока  съезд  монгольских  князей  в  1229  не 
узаконил  вступление  на  великоханский  престол  3-го  сына 
Чингисхана - Угедея. 
Тұлы – моңғол империясының төрт империясының бірінің иегері 
Шыңғысқанның  кіші  ұлы.  Монғол  империясын  бергеннен  кейін 
Т.  ұлысы  50  отбасынан  тұрды.  Шыңғысқан  монғол 
империясының  бөлігін  ұлдарына  өзінің  отбасының  жағдайын 
мықтау үшін иелікке берді. Дәстүр бойынша кіші ұл отбасының 
ошағын  сақтаушысы  болып  саналады  және  соған  байланысты  
үнемі Шыңғысқанның қасында болды.  
171 

Tuluy  -  Genghiz Khan’s youngest son, the owner of one of the 4 
Uluses of the Mongol Empire.  
 Tuluy’s ulus consisted of 50 thousand families; they felt to his lot 
after the transfer the parts of the Mongol Empire by Genghis Khan to 
the possession of his sons in order to consolidate the ruling position of 
his family. Tuluy, as the youngest son in the family, as a rule, was the 
keeper of the family hearth and was always near Genghis Khan. After 
his death in 1227 Tuluy interimly took possession of his father's 
destiny – Khalkha-Mongolia, until the Congress of Mongol princes in 
1229 legalized the accession to the throne of the third son of Genghis 
Khan - Ogedei.  
 
 
Тумен    (тумэн )  –  наиболее  крупная  организационная 
тактическая  единица  монгольского  войска  XII—XIV  веков, 
численность которой составляла обычно десять тысяч всадников. 
Т.  делился  на  тысячи,  которые,  в  свою  очередь,  делились  на 
сотни  и  десятки.  Возглавлялась  темником.  Т.  в  Монгольском 
государстве также называлась административно-территориальная 
единица,  население  которой  обязано  было  выставлять  десять 
тысяч  воинов.  Возможно,  от  этого  слова  произошло  название 
города Тюмень в России. 
Түмен  –  XII—XIVғ.  Монғол  әскерінің  ұйымдасқан  ірі 
тактикалық  бірлестігі.  Оның  саны  10000  мың  атты  әскерді 
құраған. Т. мыңдықтарға, жүздіктерге, ондықтарға бөлінген. Оны 
Түмен  басы  басқарған.  Монғол  мемлекетінде  әкімшілдік 
аймақтық  бірлік  те  Түмен  деп  аталған.  Оның  да  құрамы  10000 
мың  адамнан  тұрған.  Ресейдегі  Тюмень  қаласының  атауы  да 
осымен байланысты болса керек.   
Tumen (Tumen)  -  the largest organized tactical unit of the Mongol 
army in XII-XIV centuries, the size of which was usually ten thousand 
horsemen. Tumen divided into thousands, which, in turn, divided into 
hundreds and tens. It was led by temnik. Tumen in the Mongolian 
state was also called as an administrative and territorial unit whose 
population was obliged to put forward ten thousand warriors was also 
called Tumen. Probably, the name of the city Tyumen in Russia was 
derived from this very word. 
 
172 

 
Туран – собирательное название земель, заселенных тюркскими 
племенами. 
Тұран – түркі тайпалары қоныстанған жер атауы 
Turan - the collective name of land inhabited by Turkic tribes. 
 
 
Турксиб – Туркестано-Сибирская железная дорога, соединившая 
Сибирь со Средней Азией. Строительство началось в апреле 1927 
г.,  закончилось  в  апреле  1930  г.,  на  17  месяцев  раньше  срока. 
Протяженность – 1445 км. 
Түркісіб  –  Түркістан  –  Сібір  темір  жолы.  Ол  Орта  Азияны 
Сібірмен байланыстырды. Бұл құрылыс 1927ж. сәуірде басталып 
1930ж.  сәуірде  17  ай  мерзімінен  бұрын  аяқталды.  Оның 
ұзындығы – 1445 шақырым. 
Turksib  –  The Turkestan-Siberia Railway, connecting Siberia with 
Central Asia. Its construction began in April 1927, ended in April 
1930, at 17 months ahead of schedule. The length  of this railway is  - 
1445 km. 
  
 
Тусау кесер – особенная церемония у казахов. Как только малыш 
сделал свой первый шаг, в дом принято звать самого уважаемого 
человека  в  обществе.  По  традиции,  он  разрезает  веревки, 
опутывающие ножки ребенка, снимает, так сказать, путы. 
Тұсау  кесер  –  Қазақтардың  ең  ерекше  рәсімі.  Сәби  ең  алғашқы 
қадамын жасай бастаған кезде үйге қоғамдағы ең сыйлы адамды 
шақырады.  Дәстүр  бойынша  ол  баланың  аяқтарын  байлаған  ала 
жіпті, яғни тұсауын кеседі.  
Tusau keser –  a special ceremony of the Kazakhs. As soon as the 
baby made his first step, as a rule, it was necessary to invite a 
respected man in the society. According to this tradition, this man cuts 
the rope, entangling child's legs; in other words, he takes the fetters off 
child’s legs. 
 
 
Тынышбаев Мухамеджан (1879-1937) – первый казах-инженер, 
общественный 
деятель, 
ученый-краевед. 
Депутат 
II 
173 

Государственной    Думы.  В  1917  г.  назначен  комиссаром 
Временного  правительства  в  Семиреченской  области.  Премьер-
министр Кокандской  автономии,  в  декабре  1917  г.  избирается  в 
правительство  Алаш-Орды.    В  20-е  годы  работает  в  народном 
хозяйстве, один из проектировщиков Турксиба. Арестован в 1932 
г., до 1937 г. находился в заключении и ссылке. 
Тынышбаев  Мұхамеджан  (1879-1937)  –  алғашқы  қазақ 
инженері,  қоғам  қайраткері,  ғалым-өлкетанушы.  ІІ  Мемлекеттік 
Дума депутаты. 1917 ж. Жетісу облысының Уақытша үкіметінің 
комиссары  болып  тағайындалды.  1917  ж.  желтоқсанда  Алаш 
Орда  үкіметінің  мүшелігіне  сайланды.  Қоқан  автономиясының 
премьер-министрі.  20-шы  жылдары  халық  шаруашылығында 
жұмыс  істеп  Түркісібті  салу  жобасын  жасауға,  және  салуға 
қатысты. 1932, 1937 жж. тұтқындалып, атылды. 
Tynyshbaev Muhamedzhan  (1879-1937)  -  the first Kazakh-
engineer, social activist, scholar and historian. The 11
th
 member of the 
State Duma.  In 1917 he was appointed Commissioner of the 
Provisional Government in Semirechensk area. He also was Prime 
Minister of the Kokand Autonomy, in December 1917 he was elected 
to Alash Orda government. In the 20’s he was working in the national 
economy, one of the designers of the Turksib railway. He was arrested 
in 1932, until 1937 was in prison and exile.  
 
 
Тюрк  –  этноязыковая  общность,  сформировавшаяся  на 
территории  евразийского  континента  в  I  тыс. н. э.  В  настоящее 
время  тюркские  народы  расселены  на  обширных  территориях 
Средней  и  Центральной  Азии,  Закавказья,  Средиземноморья, 
Южной  и  Восточной  Европы  и  далее  на  восток —  вплоть  до 
Дальнего Востока России. Тюркское меньшинство имеется также 
в государствах Западной Европы, Америки и Китая. 
Түркі  –  б.д.  І.  мың  жылдығында  еуразия  континенті 
территориясында  қалыптасқан  этно  тілдік  қауымдастық.  Қазіргі 
уақытта  түркі  халықтары  Орта  және  Орталық  Азия,  Жерорта 
теңізі,  Оңтүстік  және  Батыс  Европа  байтақ  территорияларында 
және  одан  әрі  Шығыстан  Ресейдің  Алыс  Шығысына  дейінгі 
мжерлерді  мекендейді.  Сонымен  қатар,  түркі  қауымдастығы 
Батыс Еуропа, Америка мен Қытай мемлекеттерінде мекендейді.  
174 

Turk  –  the ethnolinguistic community, formed in the territory of the 
Eurasian continent in the I millennium BC. At the present time, the 
Turkic people are settled in vast territories of Middle  and Central 
Asia, Transcaucasia, the Mediterranean, South and Eastern Europe 
and  further to the east -  down to Far East Russia. Turkic minority is 
even in the states of Western Europe, America and China. 
 
 
У 
 
Угэдэй-хан (1186 -1241) – монгольский великий хан (1229–1241), 
третий  сын  Чингисхана  и  его  преемник.  При  Угедее  было 
завершено  завоевание  монгольскими  феодалами  Северного 
Китая, завоёваны Армения, Грузия и Азербайджан, предприняты 
походы  Батыя  в  Восточную  Европу;  организована  почтовая 
служба  (ям),  произведена  перепись  населения,  закончена 
постройка столицы Каракорум. 
Угэдэй – хан (Үгедей хан) (1186 – 1241) – моңғолдың ұлы ханы 
(1229 – 
1241), Шыңғыс ханның үшінші ұлы және оның мұрагері. 
Үгедей кезінде моңғол феодалдары Солтүстік Қытайды 
бағындырды, Армения, Грузия және Әзірбайжанды жаулап алды. 
Батый Батыс Европаға жорыққа шықты, пошта қызметі 
ұйымдастырылды, халық санағы жүргізілді, Қарақорым 
астанасының құрылысы аяқталды.  
Ugadei Khan, Ogedei Khan  (1186 - 1241) - Mongolian Great Khan 
(1229-1241), Genghis Khan’s third son and his successor. During his 
ruling the conquest of the Mongol feudal lords of northern China, 
Armenia, Azerbaijan and Georgia was completed, Batu’s war 
campaigns to East Europe were accomplished, the postal service 
(yam) was organized, population census was fulfilled and the 
construction of the capital of Karakorum was finished. 
  
 
Уезд – административно-территориалъная единица в Российской 
империи, состоявшая из волостей. 
Уезд – болыстардын тұратын Ресей империясындағы әкімшілік – 
территориялық бірлік. 
175 

Uyezd  –  an administrative territorial unit of the Russian Empire
which consisted of the volosts. 
 
 
Уложение – постановление, указ, сборник законов. 
Уложение – қаулы, жарлық, заң жинағы. 
Code (Ulozhenie)
 
- a resolution, decree,collection of laws. 
 
 
Улус  –  территория,  включавшая  в  себя  население  и  земли 
нескольких арысов – объединение родов. 
Ұлыс – бірнеше арыстардың жерлері мен халықтарын өзіне 
енгізген аймақ, рулардың бірігуі.        
Ulus  -  a territory including population and lands of several Aryses - 
union of families (clans). 
 
 
Улусбек  –  высший  военно-административный  чиновник,  пра-
витель одной из областей (улусов) Золотой Орды. 
Улусбек (ұлысбек) – жоғары әскери-әкімшілік  шенеунік  Алтын 
Орданың ұлыс басқарушысының бірі 
Ulusbek  -  the highest military and administrative official, one of the 
rulers of Golden Horde’s uluses. 
 
 
Умай, Умайя – древнейшее божество, которое занимало второе 
место  после  Тенгри  в  веровании  тюрков.  Иногда  Умай 
рассматривают  как  женское  олицетворение  Тенгри,  которые 
вместе формируют двуединое божественное начало. 
Ұмай, Умайя – түркілердің нанымында Тәңірден кейінгі екінші 
орын алатын ежелгі құдай. Кейде Ұмай Тәңірдің әйел бейнесі 
ретінде қарастырылады.  
Umai, Umayya - an ancient deity, which took the second place after 
Tengri in Tengrianism. Sometimes Umai is regarded as feminine 
personification of Tengri; together they form a bi-divine origin.  
 
 
Умбетей  Тлеуулы  (1706-1778  гг.)  –  казахский  жырау.  У. 
176 

прославился  как  жыршы,  став  верным  соратником  жыршы 
Богенбай-батыра.  Если  одна  группа  произведений  У.  ("Бэкеге", 
"Жаукашарға",  "Бұкарға",  "Бекболат  биге"  и  др.)  поднимает 
проблемы  социальной  справедливости,  человечности,  то  другая 
посвящена  героической  жизни  Богенбай-батыра  ("Бөгенбай 
олiмiн",  "Бөгенбай  өлімін  Аблай  ханға  естiрту"  и  др.).  В  его 
дастане  "Жанатай-батыр"  и  повествованиях  об  Аблай-хане 
рассказывается  о  борьбе  против  джунгарских  захватчиков. 
Умбетей был близким другом Бухар-жырау, уважал его и считал 
своим 
покровителем. 
Творчество У. было в основном посвящено сочинению стихов и 
песен  на  темы  патриотизма,  защиты  отечества,  любви  к  своему 
народу. 
Үмбетей Тілеуұлы  (1706 – 1778) – қазақтың жырауы. Үмбетей 
жыршы ретінде атағы шыққан, Бөгенбай батырдың сенімді 
майдандас серігі болған. Үмбетей бір топ шығармаларында 
(«Бәкеге», «Жауқашарға», «Бұқарға», «Бекболат биге»т.б.) 
әлеуметтік әділдік, адамгершілік мәселелерін көтереді. Сонымен 
қатар Бөгенбай батырдың батырлық өміріне де арнаған («Бөгебай 
өлімін», «Бөгенбай өлімін Абылай ханға естірту» т.б.). Оның 
«Жанатай батыр» дастанында және Абылай хан туралы 
әңгімелерінде жоңғар шапқыншыларына қарсы күрес туралы 
айтылады. Үмбетей Бұқар жыраудың ең жақын досы болды. Оны 
өзінің жанашыр қолдаушысы ретінде сыйлады. Үмбетейдің 
шығармаларының тақырыбы, негізінен, патриотизм, Отанды 
қорғау, өз халқын сүюге арналған.  
Umbetey Tleuuly  (1706-1778)  –  a Kazakh zhyrau. Umbetei became 
famous as zhyrshy, being a faithful supporter of Bogenbay zhyrshy. If 
one group of Umbetey’s works (“Bekege”, “Zhauksharga”, 
 
“Bukharga”, “Bekbolat biyge” and others) raises the problems of 
social justice, humaneness, the another is devoted to Bogenbay-batyr’s 
heroic life (“Bogenbay elyne”, “Bogenbay olymyn Ablaiy Khanga 
estirtu” and others ). In his work (dastan) “Zhantay batyr” and in the 
narrations about Abylai Khan the fight against Kalmyk invaders are 
stated. Umbetey was Bukhar-zhyrau’s close friend, respected him and 
considered him to be his patron. 
 
Umbetey’s creative work was largely devoted to writing verses and 
177 

songs on themes of patriotism, national defense and the love to his 
people. 
 
 
Урал (Жаик) – река, до конца ХIХ в. именовалась Яиком. Берёт 
начало  на  восточном  склоне  Южного  Урала,  протекает  по 
Казахстану  и  впадает  в  Каспийское  море.  После  подавления 
восстания Е.Пугачёва переименована царским правительством  в 
реку Урал. 
Орал (Жайық) – ХІХ ғасырдың аяғына дейін Яйық деп аталған 
өзен. Басы Оңтүстік Оралдың Батыс баурайынан Қазақстан 
арқылы ағып өтіп және Каспий теңізіне құяды. Е.Пугачев 
көтерілісінің үстемдігінен кейін патша өкіметімен Урал болып 
аталды.  
Ural (Zhayk)  -  the river, it was  called Yaik  until the end of 
ХIХ. It 
takes its beginning on the eastern slope of South Ural, run through 
Kazakhstan and flows into the Caspian Sea. After E. Pugachev’s  
revolt  suppression  the river was renamed the Ural River by the royal 
government. 
 
 
Уран  –  особый  символ  этнической  принадлежности  каждого 
казахского  племени,  в  качестве  которого  обычно  фигурировало 
имя героического предка. 
Ұран –әдетте, батыр ата – бабаларының  есімін көрсету ретінде 
әрбір қазақ тайпаларының этникалық құрамына енетін ерекше 
символ.   
Uran - the battle cry, the special ethnic symbol of each Kazakh tribe, 
the name of the heroic ancestor is usually figured in this battle cry.  
 
 
Урбанизация  –  рост  городов,  особенно  больших,  повышение 
доли городского населения в стране, регионе, мире. 
Урбанизация (қалалану) – әсіресе үлкен қалалардың өсуі, елде, 
аймақта, әлемде қала тұрғындарының үлесінің артуы. 
Urbanization – the urban expansion, especially extension of the large 
cities increasing portion of the urban population in the country, region 
or in the world. 
178 

 
 
 
Махамбет  (1803-1846)  –  один  из  руководителей 
восстания  казахской  бедноты  в  Западном  Казахстане  в  1836—
1837  годах.  Основные  темы  стихов  и  песен  Махамбета 
(«Проклятие  Джангиру»,  «Султану  Баймагамбету»,  «Великая 
мечта»,  «Нарын-пески»,  «Пигалица»  и  другие)  –  борьба  с 
угнетателями, протест и ненависть к деспотизму, феодалам. 
Өтемісов Махамбет  (1803 – 1846) – 1839 – 1837 жж. Батыс 
Қазақстанда қазақ кедейлер көтерілісін басқарушыларының бірі. 
Махамбеттің өлеңдерінің негізгі тақырыбы («Жәңгір ханға», 
«Баймағамбет сұлтанға», «Ұлы арман», «Нарынқұм» т.б.) – 
феодалдарға, озбырлыққа, өшпенділікке, қанаушыларға қарсы 
күрес туралы болды.  
Otemisuly Makhambet  (1803-1846)  -  one of the leaders of the 
uprising of Kazakh poverty in Western Kazakhstan in 1836-1837.  
The main themes of Makhambet’s poems and songs  (“Curse to 
Jangyr Khan”, “Sultan Baymagambetov”, “Great Dream”, “the Naryn-
Sands”, “Khyzdar (“Girls”) and others , also the fight against  the 
oppressors, protest  and hate towrds despotism and the feudal lords 
were stated in his works. 
 
 
Уш-жуз –  социалистическая партия, созданная в ноябре 1917 г. 
Противопоставляла себя партии «Алаш». Лидеры – М. Айтпенов, 
К.Тогусов.  Печатный орган – газета «Уш-Жуз». К весне 1918 г. 
У. приняла сторону большевиков. 
Үш жүз – 1917 жылы қарашада құрылған социалистік партия. 
Өзіне «Алаш» партиясын қарсы қойды. Басшылары – 
М.Айтпенов, К.Тоғысов. Басылым органы – «Үш жүз» газеті. 
1918 жылы көктемде Үш жүз большевиктер қатарына қосылды.  
Ush-juz  -  Socialist Party that was founded in November 1917 from 
opposing parties Alash. Leaders -  M. Aytpenov, K. Togus. 
Mouthpiece  -  the newspaper “Ear-Jüz”. By the spring of 1918, 
William took the side of the Bolsheviks. 
 
 
179 

Ушур – налог, равный 1/10 части урожая взимаемый с егенши в 
земледельческих районах. 
Ұшыр – егін шаруашылығымен айналысатын аймақтардағы 
егіншілерден өнімінің 1/10 бөлігіне тең алынатын салық.  
Urush  –  a tax, equal to 1 / 10 of the crop collected from egenshi in 
agricultural areas.  
 
 
Ф 
 
Фактории  –  наиболее  простые  и  доступные  кооперативные 
объединения  кочевого  населения.  Проводили  торгово-
хозяйственные  операции,  занимались  заготовкой  продуктов 
животноводства, кредитовали бедняцкие хозяйства. 
Фактории (сауда – саттық орын) – көшпенді халықтың 
қарапайым және қол жетімді кооперативті бірлестігі. Сауда – 
саттық операцияларын жүргізген, мал шаруашылығы өнімдерін 
дайындаумен айналысқан, кедей шаруашылыққа несие берді.     
Trading station  -  simple and affordable co-operative associations of 
the nomadic population. They carried out commercial and business 
transactions, engaged in harvesting of animal products, lent to poor-
farm. 
 
 
Фашизм  –  социально-политические  движения,  идеологии  и 
государственные  режимы  тоталитарного  типа;  одна  из  форм 
диктатуры.  В  узком  смысле  Ф.  –  феномен  политической  жизни 
Италии и Германии 20-40-х гг. ХХ в. 
Фашизм – әлеуметтік – саяси қозғалыс, идеологиялық және 
мемлекеттік тәртібі тоталитарлы типтес диктатураның бір 
формасы. Фашизм  - ХХ ғасырдың 20 – 40 жж. Италия мен 
Германияның саяси өмірінің ерекшелігі.  
Fascism  -  socio-political movement, ideology, and totalitarian 
government regimes, one form of dictatorship. In the narrow sense of 
the FA - the phenomenon of political life in Italy and Germany in 20-
40-ies of the XX century. 
 
 
180 

Фельсы  –  медные  деньги,  мелкие  монеты  средневековья. 
Использовались в мелкой розничной торговле. 
Фельсы – ортағасырлық  ұсақ тиындар, мыс ақша. Ұсақ бөлшек 
саудада қолданған.  
Fels  -  copper coins, coins of the Middle Ages. They were used in 
small-scale retail trade. 
 
 
Фетишизм  –  культ  неодушевлённых  предметов  –  фетишей, 
наделённых  сверхъестественными  свойствами.  Вера  в  амулеты, 
талисманы, обереги. 
Фетишизм  –  жансыз  заттарға  –  тұмарға  табыну.  Бойтұмарға, 
тұмарға сену. 
Fetishism  –  a cult of inanimate objects -  fetishes, endowed with 
supernatural properties. The belief in amulets, talismans, amulets.  
 
 
Фирке – колено – несколько семей улуса составляли колено. 
Фирке – ұрпақ ұлыстың бірнеше отбасы буынды құраған. 
Fierco - (knee), several families ulus were knee. 
 
 
Х 
 
Хадж  –  паломничество,  связанное  с  посещением  Мекки)  и  её 
окрестностей (гора Арафат, Мина (долина) в определённое время. 
Қажылық – белгілі бір уақытта Меккеге(Масджид аль-Харам) 
және оның төңірегіне (Арафат тауы, Мина (алқап)) қажылыққа 
бару. 
Hajj  -  the pilgrimage associated with a visit to Mecca (Masjid al-
Haram) and its environs (Mount Arafat, Mina (valley) at a certain 
time. 
 
 
Хакан –  арабская транскрипция тюркского царственного титула 
«каган». В XV в. титул Х. имел значение монарха вообще. 
181 

Қаған – «қаған» түркі патшалық лауазымының арабша 
транскрипциясы. XV ғасырда қаған дара билеуші мағынасында 
болған.  
Hakan – an Arabic transcription of Turkic royal title "Kagan". In the 
XV century “Hakan” had a meaning of the monarch in general. 
 
 
Хакк-Назар-хан (1538-1580) –  сын Касыма, пытался укрепить и 
объединить  Казахское ханство. Ему удалось присоединить земли 
по  левой  стороне  Яика,  а  также  сохранить  контроль  над 
туркестанскими землями. Боролся против ойратов и могульского 
хана Абд ар-Рашида за земли на востоке и юге Семиречья. 
Хақназар хан (1538 – 1580) – Қасым ханның ұлы. Қазақ 
хандығын біріктіруге және нығайтуға әрекет жасаған. Ол 
Жайықтың сол жағындағы жерді қосты, сондай – ақ Түркістан 
жерлерін бақылауды сақтады. Жетісудың оңтүстік және батыс 
жерлері үшін ойраттарға қарсы күресті.    
Haqq Nazar Khan  (1538-1580)  –  Kasim’s son trying to strengthen 
and unite the Kazakh Khanate. He managed to attach the ground on 
the left side Yaik, as well as maintain control over Turkestan lands. 
He fought against the Oirats and Mogul'skii Khan Abd ar-Rashid, for 
the lands to the east and south of Seven Rivers. 
  
 
Хан – тюркский и монгольский титул. Первоначально обозначал 
вождя племени (например, у кочевников Ирана и Афганистана). 
При  Сельджукидах  и  Хорезмшахах —  княжеский  титул,  в 
монгольской империи XIII—XIV веках — правитель улуса, титул 
главы  государства.  В  государствах,  образовавшихся  после 
распада  Монгольской  империи,  хан —  титул  государя,  в 
Османской  империи —  титул  султана.  В  Иране  при  Сефевидах 
хан —  правитель  области,  а  также  один  из  титулов  военно-
феодальной знати. В Казахстане титул хана мог получить только 
прямой потомок Чингизхана по мужской линии. 
Хан – түркі және моңғол лауазымы. Басында тайпа көсемі деп 
аталды (мысалы, Иран және Ауғанстан көшпенділерінде). 
Селжүк және Хорезмшах кезінде князь лауазымы, ХІІІ – XIV 
ғасырда моңғол империясы кезінде – ұлыс басқарушысы, 
182 

мемлекет басшысының лауазымы. Моңғол империясының 
ыдырауынан кейін пайда болған мемлекеттерде хан – патша
 
лауазымы, Осман империясында – сұлтан лауазымы. Иранда 
Сефевид хан тұсында облыс басқарушысы, сондай – ақ әскери - 
феодалдық лауазымның бірі. Қазақстанда хан лауазымын тек 
Шыңғыс хан әулетінен шыққан ер адам ғана алған. 
Khan  -  the Turkic and Mongolian title. Originally designated the 
leader of the tribe (eg, the nomads of Iran and Afghanistan). When the 
Seljuk and Khorezm - a princely title in the Mongol Empire XIII-XIV 
centuries - the ruler of the ulus. In the Mongolian empire the title head 
of state, from Genghis Khan -  Strong Khan. The states that emerged 
after the collapse of the Mongol Empire, the Khan -  the title of 
emperor, the Ottoman Empire -  the title of Sultan. In Iran, when 
Safawids Khan -  ruler of the area, as well as one of the titles of the 
military and feudal aristocracy. In Kazakhstan, the title of Khan could 
only get a direct descendant of Genghis Khan in the male line.  
 
 
Ханака  –  гостиный  дом  для  странников,  купцов,  поломников, 
обитель суфиев; зимнее помещение мечети. 
Ханака – жиһанкездердің, көпестердің, қажылардың демалатын 
үйі. Мешіттің қысқы ғимараты.  
Hanaka  –  the guest house for pilgrims, merchants, pilgrims, the 
abode of the Sufis, the winter room mosque.  
 
 
Харадж  –  государственный  поземельный  налог,  взимаемый  с 
земледельцев в зависимости от величины полученного урожая. 
Харадж – алған өнімінің көлеміне байланысты егіншіден 
алынатын мемлекеттік жер салығы. 
Tribute – the State land tax levied on farmers depending on the value 
of crops. 
 
 
Хинд,  Хиндустан  –  географический  термин  средневековых 
авторов, «страна индийцев», Индия. 
Хинд, Хиндустан – ортағасырлық авторлардың географиялық 
термині «Үнді елі», Үндістан. 
183 

Hind, Hindustan  –  the geographical term of the medieval authors, 
"Indian country", India. 
 
 
Ходжи – потомки сподвижников пророка Мухаммада. 
Ходжи – Мұхаммед пайғамбардың серіктестерінің ұрпақтары.  
Khoja - the descendants of the Prophet Muhammad.  
 
 
Хорасан  –  район  Северного  Ирана  и  Южного  Туркменистана  в 
средние века. 
Хорасан – орта ғасырдағы Солтүстік Иран мен Оңтүстік 
Түркменстанның ауданы.  
Khorasan - an area of northern Iran and southern Turkmenistan in the 
middle Ages. 
 
 
(1894-1971) – 
Первый секретарь ЦК 
КПСС  с  1953  по  1964 годы,  Председатель  Совета  Министров 
СССР с 1958 по 1964 годы. Развенчал культ личности Сталина на 
ХХ  съезде  КПСС,  способствовал  определённой  либерализации 
общества  и  массовой  реабилитации политических  заключённых. 
Улучшил  отношения  СССР  с  капиталистическими  странами  и 
Югославией.  При  нём  началась  реализация  программы  
массового  жилищного  строительства  (хрущёвки)  и  освоение 
космического пространства человечеством. 
Хрущёв  Никита  Сергеевич  (1894  –  1971)  –  1950  жылдан  1961 
жылға  дейін  КОКП  ОК    бірінші  хатшысы.  1958  жылдан  1964 
жылға дейін КСРО Министрлер Кеңесінің төрағасы. КОКП  ХХ 
съезінде  Сталиннің  жеке  басына  табынуды  әшкереледі,  саяси 
қамауға алынғандарды ақтады. КСРО мен капиталистік елдердің 
және Югославияның қарым-қатынасын жақсартты. Оның кезінде 
жаппай  тұрғын  үй  құрылысы  бағдарламасы  және  адамзаттың 
ғарыштық кеңістікті игеруі жүзеге  
Khrushchev Nikita Sergeyevich (1894-1971) - First Secretary of the 
CPSU Central Committee from 1953 to 1964, Chairman of the 
Council of Ministers of the USSR from 1958 to 1964. , Denounced 
Stalin's personality cult at the Twentieth Party Congress, contributed 
184 

to a certain liberalization of society and the mass rehabilitation of 
political prisoners. Improved relations between the USSR and the 
capitalist countries and Yugoslavia. When it launched the program of 
mass housing construction (Khrushchev) and the exploration of outer 
space by mankind. 
 
 
Хумы  –  бочкообразные  сосуды  из  необожженной  глины  для 
хранения зерна. 
Құмы – астықты сақтау үшін күйдірілмеген сазбалшықтан 
жасалған бөшке тәріздес ыдыс. 
Huma - barrel-shaped vessels made of unburnt clay for grain storage. 
 
 
Хунтайджи –  титул правителей Джунгарского ханства. 
Хунтайджи – Жоңғар хандығы басқарушыларының лауазымы.      
Khuntaidzhi - the title of the rulers of Djungarian Khanate. 
 
 
Ц 
 
Цитадель  –  сильно  укреплённое    сооружение  внутри  ограды 
(крепости или стен города), приспособленное к самостоятельной 
обороне. 
Цитадель (мызғымас қамал) – өзіндік қорғанысқа бейімделген 
дуал ішіндегі күшті нығайтылған қорғаныс құрылыстары.       
Citadel - heavily fortified building inside the fence (a fortress or city 
walls), adapted for self-defense. 
 
 
Ш 
 
Шад – титул, присваивающийся каганом представителям знати в 
тюркских каганатах. 
Шад – түрік қағанатында ақсүйектер өкілдеріне қағанның беретін 
лауазымы
Shad  –  the title assigned by Kagan to the nobility representatives in 
the Turkic Kaganate. 
185 

 
 
Шад-тутук – титул главы племени Кимекского каганата. 
Шад  –  тұтұқ  –  қимақ  қағанатының  тайпа  басшысының 
лауазымы. 
Shad Tutuq - the head’s title of the tribe of Kimeksky Kaganate.  
 
 
Шаманизм  –  устоявшееся  в  науке  название  комплекса 
представлений 
людей 
о 
способах 
осознанного 
и 
целенаправленного  взаимодействия  с  потусторонним  миром,  в 
первую  очередь  –  с  духами,  которое  осуществляет  шаман. 
Шаманизм  связан  с  магией,  анимизмом,  фетишизмом  и 
тотемизмом.  Его  элементы  могут  содержаться  в  различных 
религиозных системах. Шаманизм был развит у народов Сибири, 
Дальнего  Востока,  Юго-Восточной  Азии  и  Африки.  В  той  или 
иной форме он существовал у большинства народов Земли. 
Шаманизм  –  кейбір  адамдардың  бақсының  ауруды  емдеп 
табиғаттан тыс күш , рухпен, аруахпен қатынасу қабілетіне сену. 
Шаманизм  магиямен,  анимизммен,  фетишизммен  және 
тотемизммен  байланысты.  Оның  элементтері  әр  түрлі  діни 
жүйеде болуы мүмкін. Шаманизм  Сібір, Қиыр шығыс, Оңтүстік 
– 
Шығыс Азия мен Африка халықтарында дамыған. Ол әр түрлі 
формада көптеген жер бетіндегі халықтарда болған.  
Shamanism  -  the fixed name of the people complex concepts in 
science about the methods of deliberate and purposeful interaction 
with the other world, mainly the conscious interaction with the spirits. 
This interaction is carryed out by a shaman. Shamanism is associated 
with magic, animism, fetishism and totemism. Its elements may be 
contained in various religious systems. Shamanism had been 
developed for the peoples of Siberia, the Far East, Southeast Asia and 
Africa. It existed in most nations of the Earth in different forms. 
 
 
Шаньюй –  титул  главы  хунну.  Избирался  хуннской  племенной 
аристократией,  п
, обычно 24 рода пяти хуннских племён. Китайские 
хронисты оценивали этот титул как  равный царскому (ван). 
186 

Шаньюй  –  ғұн  басшысының  лауазымы.  Ғұн  патшасының 
ақсүйектері  сайлаған,  өмір  бой    билеген.  Ру  кеңесімен  бірге 
басқарған.  Әдетте  бес  ғұн  тайпасының  24  руы  болады.  Қытай  
хронистері бұл лауазымды патшаға теңестіреді.   
Shangyu  –  the title of  head of the Huns. He was elected by tribal 
aristocracy of Huns, ruled for life. He administered together with the 
Board of genus namely with 24 clans of five Hun tribes. Chinese 
chroniclers estimated this title equally with king’s. 
 
 
Шариат  –  совокупность  юридических  норм,  содержащихся  в 
Коране,  хадисах  и  сочинениях  религиозных  деятелей, 
регулирующих общественные отношения в мусульманском мире. 
Шариғат  –  құран  қағидаларына  негізделген  мұсылмандардың, 
әдет – ғұрып заңдар жиынтығы. 
Sharia (h) - a set of legal norms contained in the Quran, Hadith and 
the writings of religious leaders governing social relations in the 
Muslim world. 
 
 
Шахристан  –  центральная  часть  средневекового  города, 
окруженная стенами. 
Шахристан  –  орта  ғасырлық  қаланың  арнайы  қоршалған 
орталық бөлігі. 
Shahristan - the central part of the medieval city surrounded by walls. 
 
 
Шаш  (Чач) – древнее название области, ныне соответствующее 
территории г.Ташкента. 
Шаш – Ташкент қаласының ескі атауы.  
Sash (Chach) - the ancient name of the area now corresponding to the 
territory of Tashkent.  
 
 
Шашбау  –  накостные  украшения  в  виде  рядов  медальонов  или 
пластин, соединённых между собой кольцами. 
Шашбау  –  бір  бірімен  дөңгелек  арқылы  бекітілген  медальон 
немесе тілім түріндгеі әшекей.  
187 

Shashbau  –  the jewelries in the form of a series of medallions or 
plates, interconnected with the rings.  
 
 
Шаяхметов  Жумабай    (1902-1966)  –  советский  партийный  и 
государственный деятель, Первый секретарь ЦК КП Казахстана с 
1946 
по  1954  год.  Член  ВКП(б)  с  1929  года,  член  ЦК  КПСС 
(1952—
56). Депутат Верховного Совета СССР 1-4 созывов. 
Шаяхметов  Жұмабай    (1902-1966)  –  кеңес  партиялық  және 
мемлекеттік  қайраткері.  1946  жылдан    1954  жылға  дейін 
Қазақстан  КП  ОК  бірінші  хатшысы.  (1952-1956)  КОКП  ОК 
мүшесі,  КСРО  Жоғарғы  Кеңесінің  1-4  шақырылымының 
депутаты.  
Shayakhmetov Zhumabay  (1902-1966)  -  Soviet politician and 
statesman, first secretary of the Communist Party of Kazakhstan from 
1946 to 1954. A member of the CPSU (b) since 1929, a member of the 
CPSU Central Committee (1952-56). Deputy of the Supreme Soviet of 
the USSR of the 1-4 convocations. 
 
 
Шежире  –  генеалогическая  таблица  у  казахов.  Представляет 
собой  письменное  или  устное  перечисление  предков  по  прямой 
мужской  линии.  Также  распространен  синонимический  вариант  
Ш.—  Жети-Ата  (букв.  перевод  с  казахского  —  семь  дедов). 
Считается,  что  знание  шежире  (или  своих  предков  до  седьмого 
колена)  является  обязательным  для  каждого  казаха.  Это 
позволяет избежать близкородственных браков. 
Шежіре – қазақ және  қыпшақ халықтарының шығу тегі  кестесі. 
Тікелей  ер адамнан аталардың ауызша және жазбаша таралауын 
баяндайтын  тарих  ғылымының  бір  тармағы.  Сонымен  қатар, 
шежіренің  бір  нұсқасы  -  Жеті  ата.  Әр  қазаққа  шежірені  білу 
міндетті  болып  табылады.  Бұл  жақын  туыстық  некені 
болдыртпайды. 
Shezhire – the genealogical table of the Kazakh and Kipchak peoples. 
It is a written or oral enumeration of ancestors of direct male line. A 
common synonymous variant of Shezire. -  Zhety-Ata (literally 
translated from the Kazakh as “seven grandfathers”). It is believed that 
knowledge of the shezhire (or ancestors to the seventh generation) is 
188 

mandatory for each Kazakh. It is necessary for every Kazakh to avoid 
the closely related marriages. 
 
 
– 
в  древности  и 
средние  века  караванная  дорога  из  Китая  в  страны  Средней  и 
Передней  Азии.  Открыт  во  II  веке  до  н. э.  Вёл  из  Сианя  через 
Ланьчжоу  в  Дуньхуан,  где  раздваивался:  северная  дорога 
проходила  через  Турфан,  далее  пересекала  Памир  и  шла  в 
Фергану  и  казахские  степи,  южная –  мимо  озера  Лобнор  по 
южной окраине пустыни Такла-Макан через Яркенд и Памир (в 
южной части) вела в Бактрию, а оттуда – в Парфию, Индию и на 
Ближний Восток. Функционировал вплоть до начала  XV в. 
Жібек  жолы  ,  Ұлы  Жібек  жолы  –  ертеде  және  орта  ғасырда 
қытайдан орта және алдыңғы Азия елдеріне керуен жолы. Б.д.д. ІІ 
ғасырда ашылған. Сионнан Ланьчжоу арқылы Дуньхуанға өтеді. 
Бұдан  жол  екіге  бөлініп  кетеді.  Солтүстік  жол  Тұрфан  арқылы 
өтеді,  одан  әрі  Памирмен  қиылысады  және  Ферғана  мен  қазақ 
далаларына барады.. Оңтүстік – Лобнор көлінің жанынан Тақла-
Мақан  шөл  даласының  оңтүстік  шетінен  Жаркент  арқылы  және 
Памирдің  оңтүстік  бөлігінен  Бакртияға,  одан  –  Парфияға, 
Үндістанға  және  Жақын  Шығыс  елдеріне  барады.  ХІҮ  ғасырға 
дейін болған.  
The Silk Road, Silk Road  -  the ancient and medieval caravan route 
from China to the countries of Central and Western Asia. It was 
opened in the II century BC. This road led from Xian through 
Lanzhou to Dunhuang and it was divided into two parts: the northern 
road passed through Turfan, then crossed the Pamir and led Ferghana
and Kazakh steppes and the south road passed the lake Lop Nor on the 
southern edge of the Taklamakan Desert in Yarkand and Pamir (in the 
southern part) led to Bactria, and from there - in Parthia, India, and the 
Middle East. The road functioned until XIV centuries. 
 
 
Шерби  (черби)  –  служащий,  занимавшийся  делами  управления 
улуса. 
Шербі – ұлыстың басқару істерімен айналысқан қызметкер.  
189 

Sherby (Cherby) – a servant involved in managing the affairs of the 
ulus. 
 
 
Шигай  (1500-1582)   –  казахский  хан  в  1580-1582  годах,  сын 
Жадик-султана.  Ш.  заключает  новый  союз  с  Абдаллахом, 
направленный  против  ташкентского  хана  Баба-султана. 
Фактически  власть  в  ханстве  находилась  в  руках  сына  Ш. 
Тауекеля, и именно он повел решительную борьбу с ташкентским 
ханом, которая увенчалась полной победой казахов. 
Шығай    (1500-1582)   –  Жәдік  сұлтанның  баласы,  1580-  1582 
жылдарда қазақ ханы Ш.Абдулламен құрған жаңа одағы Ташкент 
ханы Баба – сұлтанға қарсы бағытталады. Хандықтағы билік шын 
мәнісінде  Ш.баласы  Тәуекелдің  қолында  болды.  Оның  Ташкент 
ханына табанды күресі қазақтардың толық жеңісімен аяқталды.    
Shigay  (1500-1582)  –  a Kazakh khan in 1580-1582, Zhadik-Sultan’s 
son. Shigay concluded a new alliance with Abdallah directed against 
the Tashkent Khan Baba Sultan. In fact, the power in the Khanate was 
in the hands of Shigay’s son Tauekel, and it was he who led the 
resolute struggle against  the Tashkent Khan, this struggle was 
crowned with complete victory of the Kazakhs. 
 
 
Шонкайма етик – мужские сапоги на очень высоких каблуках с 
голенищем выше колен. 
Шонқайма  етік  –  ер  адаманың  өте  жоғарғы  өкшедегі  қонышы 
тізеден жоғары етігі.  
Shonkayma etik (“the boot”) - a very high-heeled  men's shoes with 
boot-top  above the knee.  
 
 
Ч 
 
Чингиз-хан  (Темучин)  (1155/1162-  1227)  –  был  провозглашен 
всемонгольским  повелителем  на  курултае  монгольской  знати  в 
1206  г.  За  период  с  1207  по  1211  гг.  Ч.  были  покорены  народы 
Сибири  и  Восточного  Туркестана:  буряты,  якуты,  ойраты, 
киргизы, уйгуры. С 1219 по 1224 гг.  Казахстан и Средняя Азия 
190 

вошли  в  состав  империи  Чингисхана.  Всего  покорил  4/5 
территории  Старого  Света  с  населением  свыше  1  млр.  человек.  
Ввёл в Монгольской империи кодифицированное обычное право 
(яса),    которое  состояло  из  двух  частей:  изречения  Ч.  и  свод 
военных 
и 
гражданских 
законов, 
с 
установлением 
соответствующего наказания за их неисполнение. 
Шыңғыс хан (Темучин) (1155/1162 - 1227) – 1206 жылы моңғол 
ақсүйектерінің  құрылтайында  барлық  моңғолдардың  әміршісі 
етіп  жарияланды.  Шыңғысхан  1207  жылдан  1211  жылдар 
аралығында  Сібір  және  Шығыс  Түркістан  халықтарын: 
буряттарды,  якуттарды,  ойраттарды,  қырғыздарды,  ұйғырларды 
жаулап алды. 1224 жылдарға дейін Қазақстан да, Орта Азия  да 
Шыңғысхан  империясының  құрамына  кірген.  Ескі  әлемнің 
барлық  территориясының  4/5  бөлігінің  1  млрд.  астам 
тұрғындарымен жаулап алған. 
Genghis Khan (Temujin)  (1162 - 1227) - was proclaimed a ruler of 
all Mongolian people at the Kurultay (Congress) of the Mongol 
nobility in 1206 for the period from 1207 to 1211 years. The peoples 
of Siberia and the East Turkestan namely speaking the Buryats, 
Yakyuts, the clans of Oirats, Kirghiz and Uighurs were conquered by 
Gengjis Khan. From 1219 to 1224 Kazakhstan and Central Asia 
became part of Genghis Khan’s empire. He totalyl conquered 4 / 5 of 
the Old World with a population of over than 1 thousand million 
people. He introduced a codified customary law (yassa) to the Mongol 
Empire composing two parts: Charles’s sayings and a set of military 
and civil law with appropriate penalties for the failure to observe 
them. 
 
 
Чагатай  –  (1227-1242    годы  правления)  –  второй  сын  Чингиз-
хана, получивший в наследство от отца земли от Южного Алтая 
до Аму-Дарьи (большую часть Семиречья и Мавераннахр). 
Шағатай  (1227-1242  басқарған  жылдары)  –  Амудариядан 
Оңтүстік  Алтайға  дейінгі  (Жетісудың  үлкен  бөлігі)  жерді 
әкесінен мұраға алған Шыңғысханның екінші ұлы. 
Chagatay  -  (1227-1242  –  the year of his reign) -  Genghis Khan’s 
second son who has inherited from his father the lands from the 
191 

Southern Altai to the Amu Darya (most of the Semirechye
 
and 
Maverennahr). 
 
 
Э 
 
Экзогамия – обычай,  запрещающий браки между мужчинами и 
женщинами  одной  и  той  же  общественной  группы,  рода, 
фратрии. 
Экзогамия    –  бір  қоғамдық  топтың,  рудың  әйелдері  мен 
еркектері арасында некелесуге тыйым салатын дәстүр. 
Exogamy  –  a custom forbidding the marriage between men and 
women of the same social group, clan, phratry.  
 
 
Эль  –  племя,  племенной  союз,  народ,  государство,  держава, 
страна, орда, объединения аристократии различных племён. 
Ел –   әр түрлі тайпа ақсүйектерінің бірлестігі, тайпа, тайпалық 
одақ, халық, мемлекет, ірі мем лекет, ел, орда. 
El - a tribe, tribal alliance, people, government, power, country, horde, 
association of the aristocracy of various tribes.  
 
 
Эльтебер  –  высший  титул  в  каганатах  тюркского  периода, 
принадлежал  каганскому  роду.  Автономный,  но  вассальный  по 
отношению к верховной власти правитель. 
Әлтебер  –  қаған  руына  тиесілі  түркі  кезеңіндегі  қағанаттағы  ең 
жоғарғы лауазым. 
Elteber - the highest title in the Kaganate of Turkic period belonging 
to the Kagan family. A ruler who was autonomous but vassal in 
relation to the supreme power .  
 
 
Эмир  –  (повелитель,  вождь)  –  в  некоторых  мусульманских 
странах  Востока  титул  правителя,  князя.  В  Казахстане  – 
аристократическая верхушка тюркской знати. 
192 

Әмір – (әмірші, билеуші, көсем)- кейбір мұсылман Шығыс және 
Африка елдерінде билеуші, князь лауазымы. Қазақстанда – түркі  
ақсүйектерінің атақты руының  басшысы. 
Emir - (ruler, leader) - in some Muslim countries of East and Africa, 
the title of the ruler, Prince. In Kazakhstan emir was among the 
aristocratic elite of Turkic nobility. 
 
 
Эпос  –  (слово,  повествование)  —  совокупность  произведений  в 
основном эпического рода, объединённые  общей  темой, эпохой, 
национальной  принадлежностью  и  т.п.  Например,  гомеровский 
эпос, средневековый эпос и т.д. 
Эпос  –  (сөз,  әңгіме,  хикая)-  ортақ  тақырып,  дәуір,  ұлттық 
заттармен  және  т.б.  біріккен  негізінен  эпикалық  түрдегі 
шығармалар жиынтығы. 
Epic - (a word, narration) - a set of works mostly of epic kind, united 
by a common theme, epoch, nationality and others. For example, the 
Homeric epic, a medieval epic. 
 
 
Эрклиг – у тюрков бог смерти, владыка подземного мира. 
Эрклиг – түркілерде жер асты әлемінің әміршісі, өлім құдайы. 
Erklig - God of death, lord of the underworld.  
 
 
Эссен 
(
11  августа  1772–1844)  –  граф, 
российский  государственный  и  военный  деятель.  1817  г.  - 
Оренбургский  военный  губернатор,  управляющий  гражданской 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   15




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет