Әйтеке (Айтық) Бәйбекұлы (1682-1766) – би-шешен, суырып
салма,
жоңғарға
қарсы
қазақтардың
күресін
ұйымдастырушылардың бірі. Кіші жүздің Әлімұлының төртқара
руынан. Әбілқайырға дейін кіші жүз руларын басқарған. Тәуке
ханның қазақтын әдет-ғұрып заңдар жинағы «Жеті жарғыны»
жазуда Төле, Қазыбек билермен бірге болды. Ұлы жүз, Орта жүз,
Кіші жүзге қарайтын қайсы бір рулар арасындағы дауларға,
мемлекеттік істерді шешуге қатысқан.
15
Aiteke biy Baibekuly (1682-1766) – a biy-sheshen, improviser, one
of the organizers of Kazakh fighting against Djungars. He is of
Tortkarian origin of the Alim tribe. He governed all clans of the Little
Juz up to Abul khair. As recognized biy and the Little Juz leader,
Aiteke entered the soviet under Tauke khan and together with Tole
biy, Kazybek biy and the others he took participation in code of laws
making “Zhety Zhargy”, state affair solution and some serious
disputes between Great and Middle Juzes, between Little Juz clans.
Айтыс – состязание певцов-импровизаторов с присуждением
призов победителям от имени устроителей торжеств. По
сохранившейся в отдельных регионах древней традиции в
айтысах состязаются попарно и группами, исполняя
импровизации в виде частушек.
Айтыс – суырып салма ақындардың ауызша өлең түріндегі сөз
жарысы. Кейбір аймақтарда сақталған көне дәстүр бойынша
айтыста суырып салма күлдіргі өлең түрінде жұппен және топпен
айтысады.
Aitys – singer-improviser competition with prize awarding to winners
from festival organizers. According to saved ancient tradition in
separate regions pairs and groups compete with each other performing
improvisations as chastushka.
Айчувак-султан – сын Абулхаира, после смерти последнего,
третий хан Младшего жуза.
Айшуақ сұлтан – Әбілқайырдың баласы,соңғысының өлімінен
кейін, Кіші жүздің үшінші ханы.
Aichuvak-sultan – Abul khair’s son, after the death of the last is the
third Khan of the Little juz.
Айша-биби — кумбез (мавзолей) XII века постройки, памятник
архитектуры, расположенный в селе Айша биби Жамбылского
района Жамбылской области в 18 км от города Тараза. Является
памятником архитектуры республиканского значения.
16
Айша-Бибі – күмбез (мазар) XII ғасыр сәулет өнерінің
құрылысы. Тараз қаласынан 18 шақырымдағы Жамбыл ауданы
жерінде орналасқан республикалық дәрежедегі сәулет ескерткіші.
Aisha-bibi – the XII century kumbez (mausoleum), the architecture
monument situated in Aisha village of Zhambyl District of Zhambyl
region in 18 km from Taraz town. It is an architecture monument of
the republican importance.
Акиматы – органы местной исполнительной власти Республики
Казахстан, обеспечивающие исполнение общегосударственной
политики в сочетании с интересами и потребностями развития
территории.
Әкімшіліктер – Қазақстан Республикасының жергілікті
атқарушы өкілеттілігі. Жалпы мемлекеттік саясатты жергілікті
жерде жүзеге асырушы билік нысаны.
Akimat – the local executive authority of the Republic of Kazakhstan
providing execution of the national politics in combination with its
interests and needs of the area development.
Аксакал – старик, старшина, глава рода, аула; уважаемый
человек.
Ақсақал – егде адам, ел билеген ру басы, жасы үлкен сыйлы
адам.
Aksakal – an old man, leader, chief of a family and village; respected
person.
Ак-суйек (белая кость) – высшее аристократическое сословие в
казахском обществе, к которому относились потомки Чингис-
хана – Чингизиды (торе) и потомки сподвижников пророка
Мухаммеда (кожа).
Ақ сүйек – қазақ қоғамындағы жоғарғы ақсүйектер
сословиесі,төрелер, билеуші таптардың өкілі, алпауыт тұқымы.
Бұған Шыңғыс хан әулеті және Мұхаммед пайғамбардың
тұқымдары жатады.
17
Aksuyek (a white bone) – the supreme aristocratic estate in the
Kazakh society where Genghis khan’s ancestors – Genghisid (the
Tore) and associate ancestors of Muhammad prophet (koja) belonged
to.
Актабан шубырынды, Алкакол сулама (годы великого
бедствия) (1723-1727) – народное название самого тяжелого,
скорбного периода в истории казахского народа, исторически
связанное с нашествием джунгар.
«Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» (ұлы нәубет
жылдары) (1723-1727) – ол жоңғар шапқыншылығына
байланысты қазақ халқының тарихындағы халықтың мұң мен
зарынан туған қайғылы кезең.
Aktaban shubirindy, Alkakol sulama (the years of great distress)
(1723-1727) – the national name of the hardest and sorrowful periods
in the history of the Kazakh people that historically connected with
Djungarian invasion.
Акын – поэт, музыкант-импровизатор.
Ақын – әнші, сазгер, суырып салма.
Akyn – a poet, musician-improviser.
Аламан-байга – скачки на длительную дистанцию (25 – 100 км .)
Аламан бәйгі – (25-100 шақырым) алыс қашықтықта өткізілетін
аттылар жарысы.
Alaman-baiga – the horse-racing on long distance (25-100 km).
Алаш – казахская национальная политическая партия,
сформированная на I Всеказахском съезде в городе Оренбурге
(21-
28 июля1917). Лидером партии стал А. Букейханов.
Программа «Алаш» была составлена А. Букейхановым, А.
Байтурсыновым, М. Дулатовым, Е. Гумаровым, Г. Жундибаевым,
Г. Биримжановым. Она состояла из десяти параграфов и была
опубликована в газете «Қазақ» 21 ноября 1917 года. Главное
18
внимание в программе было уделено демократическим
ценностям, проблеме национальной автономии, решению
земельного вопроса.
Алаш – (1917 ж. 21-28 шілде) Орынбор қаласында өткен І
Бүкілқазақ съезінде құрылған қазақтың ұлттық саяси
партиясы.Партия көсемі Ә.Бөкейханов болды. «Алаш»
партиясының
бағдарламасының
жобасын
Ә.Бөкейханов,
А.Байтұрсынов,
М.Дулатов,
Е.Ғұмаров,
Т.Жүндібаев,
Е.Тұрмұхамедов, Ғ.Бірімжановтар құрастырды. Ол он
параграфтан тұрды және 1917жылы 21 қарашасында «Қазақ»
газетінің санында жарияланды. Бағдарламада ең басты назар
демократиялық құндылықтарға, ұлттық автономия мәселелеріне,
жер мәселесін шешуге көңіл бөлінді.
Alash – the Kazakh national political party that was formed on the
first Kazakh congress in Orenburg town (July 21-28, 1917). The
leader of the party is A.Bukeikhanov. The program “Alash” was
created by A.Bukeikhanov, A. Baytursinov, M.Dulatov, I.Gumarov,
T.Zhaidibaev, A.Birmekanov. It consisted of 10 paragraphs and was
published in the newspaper “Kazakh” in November 21, 1917. The
democratic values, national autonomy and land problems were the
main points of the party.
Алаш – племенное объединение древних казахских племен в
стадии общинного развития. Равнозначно понятию «казах».
Алаш – ежелгі қазақ тайпаларының өз алдына ел болып хандық
құрғанға дейінгі ортақ атауы. «Қазақ» түсінігімен бірдей.
Alash – the tribal unity of ancient Kazakh tribe in the stage of
communal development. It is equal to the notion of “Kazakh”.
Алаш-Орда (Национальный Совет) – правительство Алашской
Автономии (дек. 1917-1920). Образовано на II Всеказахском
съезде в г. Оренбурге 5-13 декабря 1917 г. На нем было решено
создать «территориально-национальную автономию» казахских
областей, присвоить ей название «Алаш» и сформировать власть
в лице временного народного Совета Алаш-Орда в составе 25
человек, 10 мест из которых предоставлялись русским и
19
представителям
других
народов
края.
Председателем
правительства был избран А.Букейханов. Во время гражданской
войны правительство А.О. создавало воинские отряды для
борьбы с большевиками. 4 ноября 1919 г. вышло постановление
ВЦИК об амнистии алашордынцам. 21 декабря того же года
совет А. – О. принял решение о переходе на сторону Советов. В
конце 20-х – 30-х гг. ХХ вв. бывшие деятели А. – О. были
репрессированы и физически уничтожены.
Алаш-Орда (Ұлттық Кеңес) – Алаш автономиясының үкіметі
(желтоқсан 1917 - 1920). Орынбор қаласында 1917 жылы 5-13
желтоқсанда өткізілген II Бүкілқазақ съезінде құрылған. Онда
«территориялық ұлттық автономияны» қазақ облыстары
бойынша құру шешілді. Оған «Алаш» деген ат берілді. Алаш
Орданың Уақытша Халық Кеңесінің құрамы 25 адамнан тұрды.10
орын өлкедегі орыс және басқа ұлт өкілдеріне берілді. Үкіметтің
төрағасы болып Ә.Бөкейханов сайланды. Азамат соғысы
уақытында А.О. әскери отрядтар құрып большевиктерге қарсы
күресті. 1919 жылы 4 қарашада Бүкіл Россиялық Орталық Атқару
комитеті алашордашыларға рақымшылық жариялау туралы
қаулы шығарды. Осы жылғы 21 желтоқсанда А.О. Кеңесі
Кеңестер жағына шығуға шешім қабылдады. ХХ ғ. 20-30-шы
жылдардың аяғында А.О. бұрынғы өкілдері қуғын-сүргінге
ұшырап, атылды.
Alash-Orda (the National Council) – the government of Alash
Autonomy (December 1917-1920). It was formed at the second
Kazakh congress in Orenburg town in December-5-13, 1917. There
was decided to create “the territorial and national autonomy” of
Kazakh districts, give the name “Alash” and form the authority in the
person of the temporary national council of Alash-Orda numbering 25
people and 10 places that was given to the Russians and
representatives of other nations. A.Bukeikhanov was chosen as
government chairman. During the Civil War Alash-Orda government
founded the military detachment for the struggle with Bolshevik. In
November 4, 1919 RCEC decree on Alash-Orda supporters of
amnesty was issued. In December 21 of the same year the Alash-Orda
council took a decision to go over to the side of this Council. In the
late 20’s-30-ies of
ХХ century former statesmen of Alash-Orda were
subjected to repression and destroyed physically.
20
Алжир – (аббревиатура состоящая из первых букв слов)
Акмолинский лагерь жен «изменников родины», отделение
Карлага №26 в окрестности г.Акмолинска. Здесь отбывали
наказание жены, сестры, дочери видных военных руководителей,
известных партийных, государственных деятелей.
Алжир – (сөздердің бірінші әріптерінен тұратын аббревиатура)
«Отанын сатқан опасыздар» әйелдерінің Ақмола лагері, Ақмола
қ. маңындағы КарЛаг-ң № 26 бөлімшесі. Онда Кеңес органдары
қызметкерлері мен әскери қайраткерлерінің әйелдері, қыздары
отырды.
Algeria – (the abbreviation consisting of the first letters of the words)
the Akmolian camp of people enemies’ wives who were jailed here,
that’s why it was called as “Motherland traitor”, the Karlag
department №26 in the area of Akmolinsk town. Wives, sisters,
daughters of the military leaders, party and state leaders served here
their sentence.
Алмалык – город, столица Чагатаевского улуса; развалины гор
находятся около села Хоргоса, на границе Синь-Цзяня и
Казахстана.
Алмалық – Шағатай ұлысының астанасы, қала; бұл қираған қала
орны Қазақстан мен Синь-Цзянь шекарасы, Хоргос селосының
маңында орналасқан.
Almalyk – a town, the capital of Chagatay Ulus; Mountain ruins are
situated near Horgos village on the border of Sin-Czyan and
Kazakhstan.
Алмас кылыш – сабля выкованная из высококачественной
стали; один из пяти основных атрибутов вооружения казахских
воинов.
Алмас қылыш – өте жоғарғы сапалы болаттан соғылған қылыш;
қазақ жауынгерлерінің бес қаруының бірі, шабу, кесу құралы.
Almas Kylysh – a sabre forged from high-quality steel; it is one of the
fifth main arming attribute of the Kazakh warriors.
21
Алтайские горы, Алтай – горная система, составляющая
западный конец обширной горной страны, заполняющей Южную
Сибирь от реки Иртыш до Охотского моря.
Алтай таулары, Алтай – ұлан байтақ кең өлкенің батысын алып
жатқан таулар жүйесі, Оңтүстік Сібірді толықтай Ертіс өзенінен
бастап Охот теңізіне дейінгі аралықты қамтиды.
Altai Mountains, Altai – the mountain system composing the west
end of vast mountain country covering the South Siberia from Irtysh
River to Ochotsk Sea.
Алтынкабак – состязание в стрельбе из лука.
Алтынқабақ – садақ тартқыш жігіттердің бәсеке сайысы.
Altynkabak – shooting competition from the bow.
Алтынсарин Ибрай (Ибрагим) (1841-1889) – просветитель,
педагог, писатель, фольклорист, этнограф. По инициативе А.
были открыты русско-казахские школы в Илецком,
Николаевском, Тургайском, Иргизском уездах, в г. Орске - школа
для учителей, в г. Тургае – промысловое училище, в г.Иргизе –
школа-интернат для девочек. Написал для учащихся русско-
казахских школ два учебных пособия: «Киргизская хрестоматия»
и «Начальное руководство к обучению киргизов русскому
языку».
Алтынсарин Ыбырай (Ибраһим) (1841-1889) – ағартушы,
педагог, жазушы, фольклоршы, этнограф. Елек, Николаев,
Торғай, Ырғыз уездерінде Алтынсариннің бастамасымен орыс-
қазақ мектептерін, Орскіде оқытушыларға арналған мектеп,
Торғайда қолөнер училищесін, Ырғызда қазақ қыздары үшін
жанында интернаты бар мектеп ашты. Орыс-қазақ мектептері
үшін «Қырғыз хрестоматиясы» және «Қырғыздарға орыс тілін
оқытудың бастауыш құралы» деген екі оқу құралын жазды.
Ibrahim Altynsarin (1841-1889) – an educator, teacher, writer,
student of folklore, ethnographer. On his initiative the Russian-
Kazakh schools in Ilecky, Nikolaevsky, Turgaysky, Irgyzky uyezds
22
also schools for teachers in Orsk town, providence school in Turgay
town, boarding school for girls in Irgyz town were opened. He wrote
two school text-books “Kirghiz reader” and “Elementary guidance to
Kirghiz learning of the Russian language”.
Алтын-ханым – казахская султанша.
Алтын ханым – қазақ ханшайым.
Altyn-khanym – Kazakh sultana.
Алчин – родовое обьединение казахов Младшего жуза,
включавшее в себя алимулынское и байулынское поколения. По
некоторым преданиям, алчин объединял все роды Младшего
жуза.
Алшын – Әлімұлы мен Байұлына кіретін ұрпақтардың Кіші
жүздегі рулық бірлестігі. Қайсы бір айтылымдарда Алшын - Кіші
жүздің бүкіл руларын біріктірген.
Alchyn – the ancestral unity of the Kazakhs of the Little Juz including
alimulynsky and bayulynsky generations. According to some legends
alchyn united all clans of the Little Juz.
Аль-Фараби (Абу Наср Мухаммад ибн Мухаммад
) (870-
950) –
один из крупнейших представителей восточной
философии, арабоязычный мыслитель, учёный-энциклопедист,
автор комментариев к сочинениям Аристотеля (отсюда его
почётное прозвище «Второй учитель») и Платона.
Әл-Фараби (Әбу Насыр Мұхаммед ибн Мұхаммед Фараби) (870-
950) –
шығыс философиясының бірден бір аса ірі өкілі, араб тілді
ойшыл, ғалым-энциклопедист, (Аристотель Осыдан ол
«Шығыстың екінші ұстазы» деген атаққа ие болған) мен
Платонның шығармаларына түсінік берген автор.
Al-
Farabi (Abū Nasr Muhammad ibn Muhammad al-Fārābi)
(870-950) - one of the greatest representatives of the east philosophy,
Arabic language thinker, scholar and lexicographer, the author of
comments to Aristotel works (that’s why he got the second nickname
“The second teacher”) and Platon.
23
Аманат – заложник.
Аманат – кепілдікке адам беру.
Amanat – the hostage.
Аманат – мал – оказание богатым скотоводом помощи
обедневшему сородичу, преимущественно скотом-молодником.
Аманат мал – бай малды адамның кедейшілікке ұшыраған
туысына мал төлдерін беріп көмек көрсетуі.
Amanat-mal – rich cattle-breeders’ help by young animals to poor
fellow-countryman.
Амангельды Удербайулы Иманов – (1873-1919) – руководитель
национально-освободительного восстания в Казахстане в 1916 г.
Герой Гражданской войны.
Амангелді Үдербайұлы Иманов (1873-1919) – 1916ж.
Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыс басшысы. Азамат
соғысының батыры.
Amangeldy Uderbaiuly Imanov (1873-1919) – the leader of the
National-liberation uprising in Kazakhstan in 1916. The hero of the
Civil War.
Аменгерство – положение, по которому вдова выходит после
годичного траура замуж за брата или близкого родственника
мужа. Обычай имел место в казахском обществе вплоть до начала
ХХ века.
Әмеңгерлік – жесір әйелдің күйеуі қайтыс болғанда жылын
өткізген соң оның ағасына немесе жақын туысына тұрмысқа
шығуы. Бұл ғұрып ХХ ғ. басына дейін де қазақ қоғамында орын
алған.
Amangerstvo – the tradition when widow marries husband’s brother
or close relative after mourning. This tradition took place in the
Kazakh society until
ХХ century.
24
Аму-Дарья, Амо, Оксус, Джейхун, Жайхун – большая река в
Средней Азии, в бассейне Аральского моря.
Әмудария, Әму, Оксус, Жейхун, - Арал теңізі бассейініндегі
Орта Азиядағы үлкен өзен.
Amu Darya, Amu, Oxus, Gihon, Jayhoun – the largest river in
Central Asia in the Aral Sea.
Амулет – небольшой предмет, носимый на теле как средство,
предохраняющее от болезней, несчастья.
Тұмар – аурудан, тіл-көзден сақтайтын, адамның денесіне тағып
жүретін кішігірім зат.
Amulet – a small object worn on the body as a mean saving from
illnesses and grief.
Андроновская культура – культура племен эпохи бронзы
Казахстана и Сибири (XVIII - VIII вв. до н.э.) ,
сформировавшаяся на базе трех особенностей – древней
металлургии бронзы, пастушеского скотоводства и мотыжного
земледелия. Одним из основных районов расселения племен был
Центральный Казахстан. Названа по месту первых раскопок
могильника у села Андроново близ г. Ачинска в Южной Сибири.
Андрон мәдениеті – Қазақстан мен Сібір жерлерінде (б.д.д.
XVIII - VIII
ғғ.) үш ерекше белгілері - ежелгі қола қорыту
металлургиясы, бақташылық, малшылық және кетпенмен жер
өндірушілік базасында құрылған қола дәуір тайпаларының
мәдениеті. Тайпалардың негізгі тұрақтарының бірден-бір ауданы
Орталық Қазақстан. Оңтүстік Сібірдегі Ачинек қаласына жақын
Андронов селосының атымен аталады.
Andronian culture – the culture of the tribes of the Bronze Age in
Kazakhstan and Siberia (XVIII – VIII BC) that was formed on the
basis of three peculiarities ancient bronze metallurgy, shepherd’s
cattle and hoe agriculture. One of the main districts of the tribes was
Central Kazakhstan. It was named according to the first excavations of
burial ground at Andronovo village near Achinsk town in the South
Siberia.
25
Анимизм – (от лат. animus – душа, дух), вера в существование
душ и духов, обязательный элемент всякой религии;
одушевление предметов, животных, растений.
Анимизм – (латыншадан animus – жан, аруақ), аруақ, әмбилердің
барлығына сенушілік – бүкіл дүние жүзілік діндерде кездесетін
ұғым.
Animism – (from the Latin animus – soul, spirit) belief in ghost and
spirit existence, a certain element of any religion; an animation of
subjects, animals and plants.
Ант – присяга, клятва. Знак ручательства, выражение доверия.
Дается только в исключительных случаях: месть, верность,
обещание. А. – слово честности, чести.
Ант – серт, ант беру. Адалдыққа қол алысу, серт беру. Ол ерекше
бір жағдайда ғана беріледі: кекшілдік, адалдық, уәде. А. –
шындық, ар.
Ant – an oath. A sign of guaranty, confidence expression. It is
possible only in some exceptional cases like revenge, loyalty, promise.
Ant is honesty and honor.
Антонов форпост – теперь поселок Антоновский, на р.Урал,
приблизительно на середине пути между Уральском и Атырау
(бывш. г. Гурьев).
Антонов форпосты – қазір Антонов ауылы, Жайық өзенінде,
болжаммен Орал мен Атырау (бұрынғы Гурьев қ.)арасындағы
жолдың тең ортасында.
Antonov forpost – the Antonovsky settlement on Ural River
approximately midway between Uralsk and Guryevsk.
Антропология – наука о биологической природе человека.
Антропология – адамның биологиялық жаратылысы туралы
ғылым.
Anthropology – a science of the biological nature of man.
26
Антропоморфный – человекообразный – от антропоморфизм –
представление о божестве в человеческом образе.
Антропоморфты – адам тәрізді – антопоморфизмнен – құдайды
адам келбетінде ұсыну, түсіндіру.
Anthropoid – anthropoid – from anthropomorphism – representation
of the deity in human form.
Анфиладные – от анфилада: ряд комнат, сообщающихся друг с
другом дверными проемами, расположенными по одной оси.
Анфиладтық – анфиладтан: есіктері бір түзудің бойына
салынған бөлмелер.
Enfilade – from suite; number of rooms joined with doorways
situated on one axis.
Аныракайское сражение (1729) – битва в местности Аныракай
в 120 верстах на юго-востоке от южной оконечности – озера
Балхаш и у озера Алакуль, в которой объединенными силами
трех жузов было нанесено сокрушительное поражение
джунгарам. Сражением руководил хан Абулхаир. Особую
храбрость показали Каракерей Кабанбай, Саурык батыр и др
батыры.
Аңырақай шайқасы (1729) – Балқаш көлінің оңтүстік шығысы
мен оңтүстік шетінде Алакөл көлінен 120 шақырым қашықтықта
орналасқан жерде өткен соғыс. Үш жүздің біріккен әскер күші
жоңғарларға жойқын тойтарыс берген. Шайқасты Әбілқайыр хан
басқарған. Мұнда Қаракерей Қабанбай, Саурық батыр және т.б.
батырлар ерекше қаһармандық көрсеткен.
Anyrakay battle (1729) – the battle in the area of Anyrakai in 120
miles to southeast from south extremity – near Lake Balkhash and
Lake Alakol where with the help of three juzs the shattering defeat to
Djungars was brought. The leader of the battle was Abul khair Khan.
Апогей – высшая точка развития, вершина, расцвет.
27
Апогей – шарықтау шегі, дамудың жоғарғы нүктесі, шыңы,
гүлденуі.
Apogee – a highest point of development, peak, flowering.
Аральское (Синее) море (озеро) – по-казахски Арал-денгиз, т.е.
Островитое море, северная половина его находится на
территории Казахстана.
Арал (Көк) теңіз (көл) – қазақша Арал теңізі, Аралды теңіз, оның
солтүстік жартысы Қазақстан территориясында орналасқан.
Aral - (Blue) sea (lake) (Kazakh “Aral Tenizi”) i.e. Ostrovityi Sea, the
northern half is Kazakhstan territory.
Аргин, Аргын – казахский род Среднего Жуза.
Арғын – Орта жүздегі қазақ руы.
Argyn – the Kazakh clan of the Middle Juz.
Ареал – область обитания людей, распространения
определенных видов животных или растений.
Кеңістік – адамдардың өмір сүру ортасы, жануарлар мен
өсімдіктердің белгілі бір түрлерінің таралуы.
Natural Habitat – a habitat area of people, distribution of certain
species of animals and plants.
Арслан хан – хан карлукский, убивший в 1211г. каракитайского
наместника в Каялыке (к западу от нынешнего Копала) и
подчинившийся Чингис хану.
Арсылан хан – 1211 ж. қарақытай оташысын Қоялықта өлтірген
(қазіргі Қапалдан батысқа) қарлық ханы және Шыңғыс ханға
бағынған.
Arslan Khan – the Karluk Khan who killed karakitai governor-
general in Kayalyk (to the west of the current Kopal) in 1211 and
submitted to Genghis Khan.
Аруах – на тюркском и казахском языках означает «Дух», «Духи
предков», «Пращур».
28
Аруақ – түркі және қазақ тілдерінде «Аруақ», «Ата – баба
аруағы», «Қолдаушысы» дегенді білдіреді.
Aruah – the meaning of this word in Turkic and Kazakh languages is
“Spirit”, “Ancestral spirits”, “Ancestor”.
Археологические памятники – сохранившиеся материальные
свидетельства человеческой деятельности – древние предметы,
сооружения, наскальные изображения, поселения, погребения.
Археологиялық ескерткіштер – адам қолымен жасалған
материалдық бұйымдар – ежелгі заттар, құрылыстар, жартастарға
салынған кескіндер, тұрақтар, қорымдар.
Archaeological sites – saved material evidences of human activity –
ancient subjects, constructions, rock images, settlements, burials.
Археология – наука, изучающая историческое прошлое
человечества по вещественным историческим источникам.
Археология – адамзаттың өткен тарихын мәлімет дерек көздері
бойынша оқытатын ғылым.
Archeology – a science studying the historical past of mankind by
material historical sources.
Арчак – остов седла, изготовленный из дерева или железа.
Аршақ – ат әбзелі, соның ішінде ер тоқым, ол ердің қасы, ағаш
немесе темірден жасалады.
Archak – the saddle’s shell made of wood or iron and wooden iron.
Аршин – русская мера длины, равная 0,71 метра.
Аршын – орысша ұзындық өлшемі, 0,71 метрге тең.
Arshin – Russian measure equivalent to 0,71 cm.
Арыш (Арыс) – река, упоминается А.П. Рычковым около г.
Туркестана, в нынешнем Южном Казахстане.
29
Арыс – қазіргі Оңтүстік Қазақстанда, Түркістан қаласының
жанындағы өзен.
Aras – the river that was mentioned by A.P. Rychkov near Turkestan
town in current Southern Kazakhstan.
Асар – обычай, который устанавливал для членов общины
обязанность оказывать помощь родичу в сенокошении, рытье
колодцев, строительстве зимовок и т.д. Тот, кому оказывалась
подобная помощь, обязан был работающим на него родичам
только хорошим угощением.
Асар(үме) – әдет-ғұрып, қауым мүшелері өз ағайындарына шөп
шабуға, құдық қазуға, қыстау салуға және т.б. қол ұшын беріп
көмектеседі. Ал көмек алған адам жұмыскер ауылдастарын және
құрметтеген туыстарынан ас-суын аямаған.
Asar – a custom setting up a duty for community members to help
relatives in mowing, digging wells, wintering construction and so on.
The one who was rendered by assistance had to give a cheer to
working relatives.
Ассамблея
народа
Казахстана
—
консультативно-
совещательный орган при Президенте Республики Казахстан.
Первоначальное название - Ассамблея народов Казахстана,
переименована в 2007 году. Цели и задачи: равенство прав и
свобод
граждан
республики,
независимо
от
расы,
национальности, языка, отношения к религии, принадлежности к
социальным группам; всестороннее развитие национальных
культур, языков и традиций народов Казахстана; расширения
интеграционных связей с международными организациями;
формирование казахстанской идентичности путём консолидации
этносов Казахстана; формирование и распространение идей
духовного единства, укрепление и сохранение дружбы народов и
межнационального согласия. В каждой области Казахстана
существуют малые Ассамблеи народа Казахстана, которые
являются консультативно-совещательными органами при акимах.
Қазақстан халқының Ассамблеясы – Қазақстан Республикасы
Президенті жанындағы кеңесші – мәжіліс органы. 2007 жылға
30
дейін Қазақстан халықтарының Ассамблеясы деп аталған.
Мақсаты мен міндеттері: нәсіліне бөлінбей республика
азаматтарының тең құқылы мен бостандығы, әлеуметтік шығу
ортасына қарамай ұлттық, тіл, дініне қарамай ұлттық мәдениетті,
тілді,
Қазақстан
халықтарының
жан-жақты
дамытуы.
Халықаралық ұйымдармен интеграциялық байланыстарды жан-
жақты дамыту, рухани бірлік, ұлтаралық ынтымақтастықты,
халықтар достығын нығайту. Қазақстанның әр облысында
Қазақстан халықтарының кіші Ассамблеясы бар, әкімдікте
кеңесші – мәжілістік орган.
Assembly of people of Kazakhstan – an advisory organ in the
presence of the President of the Republic of Kazakhstan. Initial name
– the Assembly of people of Kazakhstan that was renamed in 2007.
Aims and objectives: right and freedom equalities of citizens of the
Republic irrespective of race, nationality, language, religion and social
group belongings; full development of national cultures, languages
and traditions of Kazakhstan people; expansion of integration links
with International organizations; formation of the Kazakh identity
through the consolidation of Kazakh ethnicities; formation and
dissemination of ideas of spiritual unity, friendship strengthening and
preservation of people and ethnic harmony. There are small
assemblies of people of Kazakhstan in every area of Kazakhstan that
can be an advisory organ in the presence of akyns.
Ассимиляция – слияние одного народа с другим с утратой
одним из них своего языка, культуры, национального
самосознания.
Ассимиляция – халықты келесі бір халықпен өзінің тілін,
мәдениетін, ұлттық өзіндік танымын жоғалта отырып араласуы.
Assimilation – merging of one nation to another with the loss of their
language, culture and national identity.
Астральный – звездный, мистический, связанный с небесными
светилами.
Астралдық – мистикалық, жұлдызды, аспан шырақтарымен
байланысты.
31
Astral – a starlight or mystic connected with heavenly bodies.
Асфендиаров Санжар Джапарович (1889-1938) – основатель
казахской исторической школы, первый казахский профессор
истории. Изучал этногенез казахов, национальный эпос, историю
общественного
строя,
национально-освободительного
и
революционного движения в крае.
Асфендияров Санжар Жапарұлы (1889-1938) – қазақ тарихи
мектебінің негізін салушы, алғашқы қазақ тарихының
профессоры. Ол кездегі қазақ этногенезін ұлттық эпосты,
қоғамдық құрылыс тарихын, ұлт - азаттық және революциялық
қозғалыстарды зерттеуші.
Asfendiyarov Sanjar Zhaparovych (1889-1938) – a founder of the
Kazakh school of history, the first Kazakh professor of the history. He
studied ethnogenesis of the Kazakhs, national epos and history of
social structure, nation-liberational and revolutionary movement in a
country.
Асылбеков
Абдулла
Абдрахманович
(1896-1938)
–
государственный деятель Казахстана, участник национально-
освободительного и революционного движения. В 1917 г. создал
молодёжную революционно-демократическую организацию
«Жас казак» в г.Акмолинске. После окончания Гражданской
войны - на руководящей и партийной работе. Репрессирован в
1938 г.
Асылбеков
Абдолла
Әбдрахманұлы
(1896-1938)
–
Қазақстанның
мемлекет
қайраткері,
ұлт-азаттық
және
революциялық қозғалыстарға қатысушы. 1917ж. Ақмола
қаласында жастардың «Жас қазақ» ревалюциялық демократиялық
ұйымын құрушылардың бірі. Азамат соғысы аяқталғаннан кейін
басшылық және партия жұмыстарында болды. 1938 ж. қуғын-
сүргін құрбаны.
Asylbekov Abdula Abdrakhmanovych (1896-1938) – Kazakh
statesman, participant of the national and revolutionary movement. In
1917 he created youth revolutionary and democratic organization “Jas
32
Kazakh” in Akmolinsk town. After the Civil War he worked at
leadership and party work. He was subjected to repression in 1938.
Ат мингизип шапан жабу – самый высокий почет. У казахского
народа есть прекрасный обычай: дорогому гостю, акыну, батыру,
борцу или уважаемому человеку дарить коня и накидывать на
плечи чапан. Этот обычай продолжает жить и в наши дни. Он -
яркий показатель многогранной традиции, культуры казахского
народа.
Ат мінгізіп шапан жабу – ең жоғарғы сый-сияпат. Қазақ
халқында тамаша ғұрып бар: қадірлі қонаққа, ақын, батыр,
балуан не болмаса құрметті адамға арғымақ сыйлау және иығына
шапан жабу. Ол ғұрып осы күнге дейін сақталып келеді. Ол –
қазақ халқының көп қырлы жарқын дәстүрлерінің, мәдениетінің
көрсеткіші.
At mingizip shapan jabu (“Giving a horse and chapan to a respectful
guest”) – a highest honor. Kazakh nation has one very good custom:
give horse and throw on shoulders chapan to a good guest, akyn,
batyr, fighter or respected man. This custom still exists. It is a striking
example of multi-faceted tradition and culture of the Kazakh people.
Атабек – воспитатель, наставник детей ханов и султанов.
Атабек – тәрбиеші, хандар мен сұлтандардың балаларының
тәлімгері.
Atabek – an educator, instructor of children, khans and sultans.
Атбег – знаток лошадей, мастер для подготовки коней к байге.
Атбегі – жылқы танушы, бәйгіге ат жаратушы, шебер.
Atbegi – “Horse Master”, a master for horse training to baiga.
–
вождь гуннов с 445 по 453 гг., объединивший под
своей властью гуннские племена от Рейна до Северного
Причерноморья.
33
Аттила (Еділ) – 445-453 жж. ғұндардың көсемі, Рейннен
Солтүстік Қара теңіз аралығына дейінгі жабайы тайпаларды қол
астына біріктірген Батыс Ғұн империясының патшасы.
Attila –the Huns leader from 445 until 453 who united the Barbarian
tribes from Rhine to Northern Black Sea coast.
Аубакиров Тохтар Онгарбаевич (род. 27 июля 1946,
Каркаралинский район Карагандинской области) – первый
лётчик-космонавт
Казахстана.
Имеет
многочисленные
государственные награды, в том числе звания Герой Советского
Союза (1988), Халык Кахарманы (1995), Орден «Отан» (1995).
Әубәкіров Тоқтар Оңғарбайұлы (1946 ж. 27 шілдеде
Қарағанды облысы, Қарқаралы ауданында туған) – Қазақстанның
тұңғыш
ұшқыш–ғарышкері.
Көптеген
мемлекеттік
марапаттардың иегері, оның ішінде «Кеңес Одағының Батыры»
(1988), «Халық қаһарманы» (1995), «Отан» ордені (1995).
Aubakirov Tohar Ongarbaevych (was born July 27, 1946,
Karkaralinsk district of Karaganda region) – the first cosmonaut of
Kazakhstan. He has numerous state awardes including the title of the
Soviet Union Hero (1988), Halyk Kakharmany (1995), the Order of
Otan (1995).
Аул – низовая ячейка родоплеменной структуры казахского
общества, состоявшая из нескольких (до 10) родственных семей.
Ауыл – бірнеше туыс отбасылардан тұратын (10-ға дейін) қазақ
қоғамының ру тайпалық құрылымының төменгі ұясы.
Aul – the low cell of tribal structure of the Kazakhs consisting of
some (till 10) kinship families.
Аулбасы – глава, осуществляющий власть в ауле.
Ауыл басы – ауылды басқаратын адам.
Aulbasy – a chief carrying out power in the aul.
34
Ауэзов Мухтар Омарханович (16 (28) сентября 1897 – 27 июня
1961) –
выдающийся казахский писатель, драматург и учёный,
основоположник абаеведения, автор исследований по истории
казахской и киргизской литературы и фольклора. Роман-эпопея
"Путь Абая"и др. произведения переведены на многие языки.
Әуезов Мұхтар Омарханұлы (16(28) қыркүйек - 1897-27
маусым 1961) – атақты қазақ жазушысы, драматург және ғалым,
абайтануды негізін саушы, қазақ және қырғыз әдебиеті мен
фольклоры бойынша тарихын зерттеуші автор. «Абай жолы»
роман-эпопеясы және т.б. шығармалары көптеген тілдерге
аударылған.
Auezov Mukhtar Omarkhanovych (September 28, 1897 – June 27,
1961) – an outstanding Kazakh writer, playwright and scientist,
founder of the study of Abay’s life and his literary work, investigation
author on the history of Kazakh and Kirghiz literature and folklore.
The epic novel “The way of Abai” and others were translated into
many languages.
Ахемениды – древнеперсидская царская династия (первая
четверть VI в. до н. э по 330 г. до н.э.). Ахеменидские цари Кир II,
Дарий I в VI в. до н.э. вели войны с саками.
Ахеменидтер – ежелгі парсы патшаларының әулеті ( бірінші
тоқсан б.д.д. VI б.д.д. 330 ж.) Ахеменидтік патшалар II Кир, I
Дарий б.д.д. VI ғ. сақтармен соғыс жүргізген.
Achaemenid – an Old Persian royal dynasty (first quarter of YI BC to
330 BC). Achaemenidian tsars Kyr II, Daryi I in VI BC waged war
with Saks.
Ахун, ахуня – духовное лицо у мусульман.
Ахун – мұсылмандағы діни тұлға.
Akhun – a Muslim ecclesiastic.
Ашина – тюркютский род правителей Тюркского каганата,
происходящий по легенде от внука волчицы. Основателями
династии считаются Бумын (старшая ветвь) и Истеми (младшая
35
ветвь) каганы. Престол наследовался по лестничному принципу:
от младшего к старшему брату, от старшего племянника –
младшему дяде. Представители рода занимали высшие
чиновничьи посты.
Ашина – түрік қағанатындағы түркілерді басқарушы ру, көк
бөрінің ұрпақтары. Оның негізін Бумын (аға буын) Естеміс (кіші
буын) қағандар негіздеді. Билік баспалдағы бойынша ағасының
орнына інісі, атасының немересі отырды. Осы ру өкілдері
жоғарғы шенеуліктік қызметтерді иеленді.
Ashina – the Turkic ruling dynasty of Gokturks derived from wolf
grandson according to the legend. Founders of this dynasty are
considered to be Bumin (the elder branch) and Istemi (the youngest
branch). The throne was inherited according to the ladder principle:
youngest brother inherited to elder brother, nephew to uncle.
Representatives of the kin occupied a high posts.
Б
Баба – предок, основатель рода. Часть сложного слова,
обозначающего происхождение.
Баба – арғы ата, рудың негізін салушы. Ата-баба, шығу-текті
білдіретін күрделі ұғым.
Baba – an ancestor, progenitor. Part of a compound word denoting
origin.
Бабур, Бабер, Шир Эддин – Мухаммед (1483-1530) – праправнук
Тамерлана, султан Ферганы, завоевавший Индию и положивший
в ней начало династии Великих Моголов, крупнейший тюркский
писатель на чагатайском языке.
Бабыр, Захириддин Мұхаммед шаһ (1483-1530) – Әмір-Темірдің
шөбересі, Ферғана сұлтаны, Үндістанды жаулап алған Ұлы
Моғолдар әулетінің негізін салушы. Түрік, шағатай тілді аса ірі
ақын, жазушы.
Babur, Babyor, Shir Eddin – Mohhamed (1483-1530) – Tamerlan’s
great-grandson , sultan of Ferghana who conquered India and began
36
the Great Mongol dynasty, one of the greatest Turkic writers of
Chagatai language.
Багдад – столица Ирака (762 г.) – важнейший экономический и
культурный центр в IХ-Х вв. В 1258 г. Багдатский халифат был
завоеван и уничтожен монголами. С 1638г. по 1917 г.
принадлежал туркам.
Бағдат – Ирак астанасы (762ж.) – IX-X ғғ аса ірі экономикалық
және мәдени орталық. 1258 ж. Бағдат халифаты моңғолдар
шапқыншылығынан күйреді. 1638ж. - 1917ж. дейін түріктердің
қол астында болды.
Baghdad – the capital of Iraq (762) – the most important economic
and
cultural centre in IХ-Х centuries in 1258. Baghdad caliphate was
conquered and destroyed by the Mongols. From 1638 until 1917 it
belonged to the Turks.
Бадахшан – горная область в верхнем течении р. Амударьи, на
левом берегу Пянджа.
Бадахшан – Амудария өзенінің жоғарғы сағасы мен Пянджаның
сол жағасындағы таулы облыс.
Badakhshan – the mountain area in the upper stream of Amu Darya
river, on the left coast of Panj.
Баж – вид налога на обрабатываемую землю.
Баж –жердің өңделуіне байланысты алынатын алым - салық түрі.
Bazh – a type of tax on cultivated of land.
Базар
-
) —
общеупотребительное название торгового
места, где присутствует множество продавцов и покупателей,
чаще всего под открытым небом.
Базар (па -
) –
сатушылар мен сатып алушылар көп
шоғырланатын және ол көбінесе ашық аспан аясында
орналасатын сауда-саттықта жалпылама қолданылатын орын.
37
Bazaar (“Market”)
(pers.-Bosor) — a name in general use of trading
place where there are a lot of sellers and buyers, mostly outdoors.
Баим –Бикем – казахская ханша.
Байым –Бикем – қазақ ханшайымы (ханшасы)
Baim-Bikem
–Kazakh princess.
Бай – всякая лицо, обладавшее богатством, будь оно по
происхождению из султанов или родоплеменной знати (биев),
или из рядовых членов племени. Постепенно баи стали
составлять особую социальную категорию казахского общества,
наиболее многочисленный слой класса феодалов.
Бай – шығу тегі жағынан сұлтан немесе ру басшысы би, тіпті
қауым мүшесі де болатын байлықты иеленуші кез келген тұлға.
Байлар қазақ қоғамының ерекше әлеуметтік категориясын
құрайды. Саны жағынан олар феодалдардың көпшілігін құрайды.
Bay – any person who possesses a wealth whether he is of sultan or
nobility origin or ordinary member of a tribe. Gradually bais have
become special social category of the Kazakh society, one of the
numerous stratums of the feudal class.
Байбакте – казахский род Байулынского поколения Младшего
жуза.
Байбақты – Кіші жүздің Байұлына кіретін қазақ руы.
Baiakty – the Kazakh clan of Baiulinsk generation of the Little juz.
Байгозы-батыр – (1717-1810). Военачальник Аблай хана.
Участвовал в защите Туркестана и Ташкента от джунгар. За
смелость получил прозвище «Лев Среднего жуза ».
Байғозы батыр – (1717-1810). Абылай ханның әскер басшысы.
Жоңғарлардан Түркістан мен Ташкентті қорғауға қатысты. Ер
жүректілігімен «Орта жүздің арыстаны» атанды.
38
Baigozy-batyr – (1717-1810). Commander of Ablai khan. He took
participation in the defense of Turkestan and Tashkent from Djungars.
For his bravery he got a nickname “Lion of the Middle juz”.
Байтурсынов Ахмет – (1873-1938), просветитель, общественный
деятель, участник освободительного движения, один из
основателей партии «Алаш», редактор газеты «Казах»,
выдающийся ученый-лингвист, литературовед, тюрколог,
талантливый переводчик. Член Кирревкома с 9 июля 1919 г.,
нарком просвещения, член ВЦИК, Каз ЦИК. Репрессирован в
1938 г.
Байтұрсынов Ахмет – (1873-1938), ағартушы, қоғам қайраткері,
азаттық
қозғалысқа
қатысушы,
«Алаш»
партиясын
құрушылардың бірі, «Қазақ» газетінің редакторы, ғалым-
лингвист, әдебиеттанушы, түрколог, талантты аудармашы.
1919ж. 9 шілдесінен Кирревкомның мүшесі, халық ағарту
комиссары, ҚазОАК, БООАК мүшесі.1938 ж. қуғын-сүргінге
ұшыраған.
Akhmet Baytursinov – (1873-1938) an educator, public figure,
participant of the liberation movement, one of the founder of the party
“Alash”, editor of the newspaper “Kazakh”, prominent linguist
scientist, literary critic, turkologist, talented translator. The member of
Kirrevcom from 9 July 1919, natcom of the education, member of
RCEC, Kaz CEC.
Бактриан, или двугорбый верблюд (лат. Camelus bactrianus) –
вид млекопитающих из семейства верблюдовых. Распространён в
Азии как домашнее животное для перевозки грузов.
Бактриан, екі өркешті түйе (лат. Camelus bactrianus) –
сүтқоректілердің түрі, түйе. Азияда кең таралған, ауыр жүктерді
таситын үй жануары.
Bactrian or Baktrian camel (lat. Camelus bactrianus) — a kind of
mammal from the camelids family. He is wide-spread in Asia as
domestic animal for the freight.
39
Баласагун – столица Западно-Тюркского и Карлукского
каганатов, государств Караханидов и Каракиданей. Находился в
Чуйской долине. Упоминается с VIII века.
Баласағұн – Батыс Түркі және Қарлұқ қағанаттарының, Қарахан
мен Қаракидандар мемлекеттерінің астанасы. Шу алқабында
орналасқан. VIII ғ. аты атала бастады.
Balasagun – the capital of Western Turkic and Karluk kaganates,
Karahanid and Karakidan kingdoms. It is situated on the Chui valley.
It is mentioned from VIII century.
Баласагунский Юсуф (1015-1075) – автор произведения
«Кутадгу Билиг» (1069-1070), переведенного на русский язык,
как «наука быть счастливым», «благодатное знание». Книга
является энциклопедическим произведением на родном языке
тюрков, политическим трактатом с философским осмыслением
мировоззренческих проблем смысла жизни, места и роли
человека в обществе, природе.
Жүсіп Баласағұни (1015-1075) – «Құтты білік» трактаттарының
(1069-
1070) авторы. Бұл кітап орысша, қазақша тілдерге
аударылған. «Бақытқа жету ғылымы» мағынасын береді. Түрік
тілінде энциклопедиялық шығарма ретінде қоғам өміріндегі,
адамдар
арасындағы
қарым-қатынастардың
этикалық
нормаларын жырлайды. Саяси және философиялық дүние
танымдық трактаттар.
Yusuf Balasaghuni (1015-1075) – the author of “Kutadgu Bilig”
(1069-1070), that was translated into Russian language as “Science to
be happy”, a blissful knowledge. The book is an encyclopedic work in
the native language of the Turkics, political treaty with philosophical
comprehension of philosophical problems on meaning of the life,
place and role of a man in society and nature.
Балбал – каменные столбообразные плиты, вкопанные в землю
вертикально; каменное изваяние, устанавливавшееся на месте
захоронения знатного уважаемого в тюркском обществе
человека.
40
Балбал – жерге қазып тіктеп орнатылған тас бағандар. Түрік
қоғамындағы беделді адамдар жерленген қабірлер басына
қойылады. Оған адам бейнесі қашалып салынады.
Balbal – stone slabs digged in the ground vertically; stone sculpture
that was set on the burial place of respected and noble man in the
Turkic society.
Балхаш (Денгиз, Ак-денгиз, Ала-денгиз) – озеро на юго-востоке
Казахстана.
Балқаш (теңіз, Ақ-теңіз, Ала-теңіз) – Қазақстанның оңтүстік-
шығысында орналасқан көл.
Balkhash (Dengyz, Ak-dengyz, Ala-dengyz) – the lake in
southeastern Kazakhstan.
Барымта – процессуальный институт обычного права казахов,
служивший
средством
принудительного
восстановления
нарушенного права в том случае, когда виновная сторона
отказывается добровольно исполнять те или иные решения
бийских судов в пользу кредитора или потерпевшей стороны,
сопровождающийся угоном скота. -қимы
Барымта – малды күштеп айдап әкету. Қазақ қоғамындағы әдет-
ғұрыптық әрекет. Кінәлі жақ билер шешімін орындамаған
жағдайда талапкерлер жағы бір түнде кінәлі жақтың малын айдап
әкетуге құқылы.
Barymta – the procedure institute of usual Kazakh right, served as a
mean of authoritative restore of a violated right only in that case when
a guilty part refuses to execute voluntarily
biy courts solutions in favor
of the creditor or the injured party accompanied by cattle rustling.
Басилевс – в Древней Греции глава племени или союза племен.
Басилевс – Ежелгі Грекиядағы тайпа немесе тайпалар одағының
басшысы.
Basilevs – a head of a tribe or tribe unity in Ancient Greece.
41
Баскак – представитель монгольских ханов, в обязанности
которого входили управление и военный надзор за местным
завоеванным населением, сбор различных налогов и ведение
переписи населения.
Басқақ – моңғол хандарының бақылаушысы. Олардың міндетіне
жаулап алынған тұрғындарды басқару мен әскери қадағалау және
олардан алым-салық жинау, халық санағын жүргізу.
Baskak – the representative of the Mongol khans, his duty was the
management and the Military surveillance for the local conquered
population, tax collection and population census.
Батый (Бату, Саин-хан) – внук Чингис-хана, монгольский хан
(1227-
1255), основатель Золотой Орды (1242/1243).
Батый (Бату, Сайын хан) – Шыңғыс ханның немересі, моңғол
ханы(1227-1255), Алтын Орда билеушісі (1242/1243).
Batyi (Batu, Sain khan) – Genghis Khan’s grandson, a Mongolian
Khan(1227-1255),, the founder of the Golden Horge (1242/1243).
Батыр – почётное имя, которое давалось за доблесть, смелость,
отвагу. Представитель казахского народа, который прославился
благодаря своей физической силе, отваге, личным лидерским
качеством и являлся выразителем воли народа. Могли
выделиться как из представителей ханского рода (торе), так и из
простого народа (кара суйек). В период джунгарского нашествия
значительную роль в национально-освободительной борьбе
сыграли такие известные батыры, как Богенбай, Кабанбай,
Малайсары, Наурызбай, Баян, Жанибек, Есет и др.
Батыр – қайтпас-қайсар, ерлік жасаушыға берілген құрметті
атақ. Ерен күш иесі, елге тұтқа болған қазақ халқының біртуар
азаматына халық атынан берілетін атақ. Батырлар қазақ
қоғамындағы әлеуметтік жікті құраған. Ол төреде де, қарада да
болуы мүмкін. Ата-бабасынан бастап батырлық дарыған әулеттер
болған. Жоңғарға қарсы ұлт-азаттық күресте әйгілі батырлар:
Қабанбай, Бөгембай, Ағыбай, Жәнібек, Наурызбай, Сары, Баян,
Олжабай, Есет және т.б. болған.
42
Batyr – the honorable name that was given for valor, courage and
bravery. A representative of the Kazakhs was exponent of peoples’
will who became famous for its physical strength, courage, personal
leadership skills and so on. It was possible to be exuded both from the
Khan’s family (the Tore) and just ordinary people (Kara Suyek).
During the Djungarian invasion significant role in the national
liberation struggle played such famous warriors as Bogenbai,
Kabanbai, Malaisary Nauryzbai, Bayan, Janibek, Eset and the others.
Бахадур – в первоначальном значении – богатырь, герой, перед
боем вызывающий врага на единоборство. Один из титулов
представителей феодализированной военно-кочевой знати.
Употреблялся термин и в самом общем значении богатыря, героя.
Баһадүр – бастапқы мағынасы- алып, батыр, соғыс болар
алдында жауын жекпе-жекке шақырушы тұлға. Әскери-көшпенді
қоғамның әулетті мүшесіне берілетін лауазым. Бұл атау алып,
батыр мағынасын береді.
Bahadur – its initial meaning – bogatyr, a hero before the battle
challenging to his enemy to single combat. It’s one of the titles of
Feudal military nomadic elite representatives. This term is used in the
common sense of a knight, a hero.
Бегазы-дандыбаевская культура – археологическая культура
поздней бронзы в Центральном Казахстане (XII – начале VIII вв.
до н.э.). Для нее характерно сохранение андроновских традиций и
появление новых элементов: особого типа надгробных
сооружений, своеобразного погребального обряда, новых форм
глиняной посуды.
Беғазы-Дәндібай мәдениеті – Орталық Қазақстандағы соңғы
қола дәуірінің археологиялық мәдениеті (б.д.д. XII-VIIIғғ басы).
Оның нақты көрінісі андрон мәдениеті ғұрпының сақталуы мен
жаңа үлгілер: қабір үстіндегі құрылыстардың ерекше түрлері,
жерлеу рәсімінің өзіндік сипаты, саздан жасалған ыдыс-
аяқтардың жаңа мүсіндері.
Begazy Dandybai culture – the archeological culture of the Late
Bronze Age in Central Kazakhstan (XII-early VIII century BC). It is
43
characterized by Andronian tradition preservation and new elements
appearance: a special type of tomb structures, a kind of funeral rites
and new forms of pottery.
Бек (бег, бей) – (тюрк. bәy — властитель, господин; синоним
араб. – эмир). При родоплеменных отношениях в среде древних
тюрков был главой рода, племени.
Бек (бег, бей) – (түрк. bәy - үстемші, мырза, араб синонимінде –
әмір). Рулық қарым-қатынастар кезінде, ежелгі түріктер арасында
ру, тайпа басшысы.
Bek (beg, bei, bai) (turkic. bai — lord; a synonym for an Arabian
emir). He was the tribe leader in the tribal relations among the ancient
Turks.
Беклербер – военный правитель, назначаемый указом хана для
осуществления руководства отдельной местностью (краем),
крупных племен или группой населения.
Беклер бек - әскери билеуші, өлкені, өте зор тайпалық
бірлестіктерді немесе жеке топтасқан тұрғындарды басқаруды
жүзеге асыру үшін ханның үкімі бойынша тағайындалады.
Beklerbek – a military governor appointed by khan’s decree to lead a
particular district (country), the major tribes or groups.
Бекмаханов Ермухан (1915-1966) – ученый-историк, доктор
исторических наук, профессор, член-корреспондент Академии
наук Казахстана. Значительный вклад внес в исследование
вопросов политического и социально-экономического положения
Казахстана в XVIII-XIX вв.
Бекмаханов Ермұқан (1915-1966) – ғалым-тарихшы, тарих
ғылымдарының
докторы,
профессор,
Қазақстан
ҒА
корреспондент мүшесі. XVIII-XIXғғ. Қазақстанның саяси, және
әлеуметтік-экономикалық жағдайы мәселелерін зерттеуде орасан
зор үлес қосты.
Bekmahanov Ermukhan
(1915-1966) – scholar and historian, the
doctor of historical sciences, professor, corresponding member of the
44
Academy of Sciences of Kazakhstan. He made an important
contribution to the study of political and social-economical issues of
Kazakhstan situation in XVIII-XIX centuries.
Берш – казахский род байулинского поколения Младшего жуза.
Беріш – Кіші жүздің Байұлы тармағына жататын қазақ руы.
Bersh – the Kazakh kin of Ulan generation of the Little Juz.
Бет-ашар – свадебный обряд, традиционное песнопение, имел
свой канонический текст из двух частей: в первой части невеста
обычно представлялась родителям и одноаульцам жениха, вторая
Достарыңызбен бөлісу: |