Dinar – the gold coins of the middle Ages. At the basis of the golden
treatment there were not only the whole coins, but, mainly, their
fragments of different sizes and weights.
Дирхемы – средневековые монеты, которые различались
составом металла и курсом (мусияби, мухамеди, гитрифи).
Мусияби были самыми высокопробными; мухамеди – чеканились
из низкопробного серебра; гидрифи – из сплава неценных
металлов, в них было много меди. В XI-XII вв. Д. стали чеканить
из меди, лишь сверху покрывая слоем серебра.
Дирхемдер – ортағасырлық тиын. Оның құрамындағы металлға
байланысты, қолданыс тапқан (мусияби, мухамеди, штрифи).
Мусияби – ең жоғарғы сапа, мухамеди - төменгі сапалық
күмістен, штрифи – құрамында жезі көп құнсыз металдардан
құйылады. XI-XII ғғ. Д. беті күміспен көмкерілген жезден
құйылады.
Dirham – the medieval coins differing by metal and rate composition
(musiyabi, mohamed, gitrifi). Musiyabi were the most high-grade;
69
mohamed – were struck from low-grade silver; gitrifi – from alloy of
metals, they had a lot of copper. In the X1-X11 centuries Dirham
began minting of copper covering only the top layer of silver.
Досмухамедов Джанша (Жиханша) (1886-1937) – юрист, один
из лидеров алашского движения. В апреле 1918 г. вёл переговоры
с руководством СНК и Наркомнаца (В.И.Лениным и
И.В.Сталиным) о провозглашении национальной автономии. В
1918-
1919 гг. – глава правительства Западного отделения Алаш-
Орды Уильского Оляята; с 1920 г. на хозяйственной работе вне
Казахстана; в 1930г. репрессирован и сослан в г. Воронеж.
Досмұхамедов Жанша (1886-1937) – заңгер, алаш қозғалысының
басшыларының бірі. 1918ж. сәуірде Халық Комиссарлары Кеңесі
мен Ұлттар ісі жөніндегі халық комиссарларының басшылары
В.И. Ленин, И.В. Сталинмен ұлттық алаш автономиясын құру
үшін келіссөз жүргізген. 1918-1919жж. – Алаш орданың Батыс
бөлімшесі Ойыл уалаятының үкімет басшысы, 1920 жылдан
Қазақстаннан тыс шаруашылық жұмыстарда жүрген, 1930 ж.
қуғын-сүргінге ұшырып, Воронеж қаласына жер аударылған.
Dosmukhamedov Dzhansha (1886-1937) – a lawyer, one of the
leaders of Alash movement. In April of 1918 he negotiated with CPC
and the Natcomnat leaderships (V.I.Lenin and I.V.Stalin) t
о proclaim
National Autonomy. In 1918-1919 – he became the head of
Government of West branch of Alash Orda of
Yillsky Olyat; from 1920 he had an economic activity outside of
Kazakhstan; in 1930 he was subjected to repression and exiled to
Voronezh town.
Досмухамедов Халел (1883-1939) – общественный деятель,
ученый-энциклопедист, профессор, один из лидеров алашского
движения. Автор учебников и трудов по природоведению,
анатомии, зоологии, фольклористике, этнографии, разработке
научной терминологии. В 1930 г. сослан в Воронеж, где работал в
институте здравоохранения и гигиены. В 1935 г. получил
разрешение вернуться на родину, но остался на месте ссылки.
Арестован в 1937 г., позднее расстрелян.
70
Досмұхамедов Халел (1883-1939) – қоғам қайраткері, оқымысты,
энциклопедист, профессор, алаш қозғалысының басшыларының
бірі. Табиғаттану, анатомия, жаратылыстану, фольклористика,
этнография бойынша оқулықтар мен еңбектер авторы. Ғылыми
атауларды іске қосқан. 1930ж. Воронежге жер аударылған. Онда
ол Денсаулық сақтау мен Гигиена институтында жұмыс істеген.
1935 ж. елге қайтуға рұқсат алғанымен, бірақ айдау орнында
қалған. 1937 ж. тұтқындалып, кейіннен атылған.
Dosmukhamedov Khalel (1883-1939) – a social activist, scholar and
lexicographer, professor, one of the leaders of Alash movement. The
author of textbooks and works on nature, anatomy, zoology, folklore,
ethnography, scientific terminology development. In 1930 he was
exiled to Voronezh where he worked in the Institute of Health and
Hygiene. In 1935 he received permission to return home but stayed on
the exile. He was addressed in 1937 and later executed.
Дромос – коридорный вход в храм, захоронение.
Дромос – храмға, қорымға кіретін дәліз.
Dromos – the corridor entrance to the temple, burial.
Дулатов Миржакип (Мир-Якуб) (1885-1935) – поэт, писатель,
драматург, публицист, педагог, общественный деятель. Автор
сборника «Оян, қазақ», романа «Бақытсыз Жамал», свыше 2 тыс.
статей и трудов по литературе, культуре, истории и этнографии,
языкознанию, математике. В 1913-1918 гг. –один из редакторов
газеты «Қазақ»; в 1917-1919 гг. – в руководстве правительства
Алаш-Орды; с 1920 г. – на преподавательской и издательской
работе, работник суда в Семипалатинске, редактор газеты «Ақ
жол» в Ташкенте. Оказал огромное влияние на целое поколение
казахской творческой интеллегенции. Репрессирован в 1929 г. В
1930 г. приговорен к расстрелу с последующей заменой 10-
летним заключением, умер в лагере на Соловках (1935).
Дулатов Міржақып (1885-1935) – ақын, жазушы, драматург,
публицист, педагог, қоғам қайраткері. «Оян қазақ» жинағының,
«Бақытсыз Жамал» романының авторы. Ол әдебиет, мәдениет,
тарих және этнография, тілтану, математика саласында 2 мыңнан
71
астам мақалалар мен еңбектер жазған. 1913-1918 жж. – «Қазақ»
газетінің редакторының, 1917-1919 жж.-Алаш Орда үкіметін
басқарушылардың бірі. 1920 ж. оқытушылық және баспа
жұмыстарында болып, Семейде сот жұмысына араласты.
Ташкентте шығатын «Ақ жол» газетінің редакторы. Қазақ
интелегенциясының біртұтас ұрпағын тәрбиелеп шығаруға үлесін
қосты. 1929 ж. қуғын-сүргінге ұшырап 1930 ж. ату жазасына
кесілді. Бірақ, кейін 10 жылға қамауда отыруға үкім шығарылды.
Соловка лагерінде қайтыс болды (1935).
Dulatov Mirzhakyp (World-Yakub) (1885-1935) – a poet, writer,
playwright, editor, teacher, social activist. The author of the collection
“Oyan, Kazakh”, a novel “Bakytsyz Zhamal” (“Unfortunate
Zhamal”), he has over 2 thousand articles and books on literature,
culture, history and ethnography, linguistics, mathematics. In 1913-
1918 – one of the editors of the newspaper “Kazakh”; in 1917-1919 –
he was in the management of the Government Alash-Orda; form 1920
– in teaching and publishing work, the employee of the court in
Semipalatinsk, editor of “Ak Jol” in Tashkent. He had an enormous
influence on the whole generation of Kazakh creative professional
class. He was subjected to repression in 1929. In 1930 he was
sentenced to be shot with subsequent replacement of 10-year sentence,
died in camp on Solovki.
Дулыга – металлический шлем с кольчужной сеткой
прикрывавшей щёки, шею и плечи война.
Дулыға – металлдан жасалған, бетті, мойынды және иықты
жауып тұратын шынжырлы бас киім.
Dulyga – the metal helmet with mail net covering its cheaks, necks
and warrior’s shoulders.
Дутов Александр Ильич (1879-1921) – один из главных
руководителей Уральского казачества, генерал-лейтенант. После
Февральской революции избран председателем Совета «Союза
казачьих войск», с сентября 1917 г. – атаман Оренбургского
казачества. С 1920 г. – белый эмигрант.
72
Дутов Александр Ильич (1879-1921) – Орал казачествосының
бірден-бір басшысы, генерал-лейтенант. Ақпан төңкерісінен
кейін «Казак әскері Одағының» төрағасы болып сайланды. 1917
ж. қыркүйектен бастап Орынбор казачествосының атаманы.
1920ж. – ақ эмигрант.
Dutov Alexander Ilyich (1879-1921) – one of the main leaders of the
Ural Cossacks, lieutenant-general. After the February Revolution he
was elected as Council chairman of “The union of Cossack forces”, in
September 1917 - Ataman of the Orenburg Cossack. Since 1920 –
white emigrant.
Е
Егенши – земледелец.
Егінші – диқан, жер өңдеуші
Egenshi – a farmer.
Едиге батыр – героический эпос, посвященный воспеванию
подвигов правителя. Едиге (1352-1419, эмир и полководец
Золотой Орды). Эпос встречается у многих тюркоязычных
народов. Описываются личности – эмир Тимур, хан Тохтамыш, и
связанные с ними исторические события. На казахском языке
есть несколько вариантов эпоса. Самым ценным является
вариант, записанный отцом Чокана Валиханова.
Едіге батыр – ел билеушінің ерліктерін жырға қосқан батырлық
эпос. Едіге (1352-1419, Алтын Орданың әміршісі және
қолбасшы). «Едіге жыры» халық ауыз әдебиетіндегі таңдаулы
туындылардың бірі. Ол көптеген түркі тілдес халықтарда
кездеседі. Ел қамын жеген Едіге заманы Әмір Темір, Тоқтамыс
хандармен шым-шытырық тарихи оқиғалармен астасады. Қазақ
тілінде эпостың бірнеше нұсқалары бар. Соның ішінде ең
бағалысы Шоқан Уәлихановтың әкесі Шыңғыс жазып қалдырған
нұсқа.
Edyge batyr – the heroic epos dedicated to praising the exploits of the
ruler. Yedige (1352-1419) was emir and commander of Golden
Horde. Many Turkic people have epos. There some people are
73
described – “The world Temir, Tokhtamysh Khan” and some
historical events connected with them. There are some variants of epos
in Kazakh language. The most valuable is the version written by
Chokan Valikhanov’s father.
Ежов
(1895 -1940) –
советский
государственный и политический деятель. Народный комиссар
внутренних дел СССР (1936—1938), генеральный комиссар
госбезопасности с 1937; 24 января 1941 лишён звания.
Председатель КПК и секретарь ЦК ВКП(б) (1935-1939). Год, на
всём протяжении которого Е. находился в должности главы
НКВД - 1937 - стал символическим обозначением репрессий; сам
этот период стали называть ежовщиной.
Ежов Николай Иванович (1895-1940) – кеңестік мемлекеттік
және саяси қайраткер. КСРО халық комиссары. (1936-1938).
Мемлекеттік қауіпсіздік комитетінің бас комиссары (1937 –
1941ж. 24 қаңтарында бұл атағынан айырылған). Партия
комитетінің Бақылаушы төрағасы мен БКП(б) ОК хатшысы
(1935-1939)
. Оның ІІ ХалКомы – 1937, қызметін атқарған
жылдарғы қуғын-сүргінді күшейтуі – «ежовшылдық кезеңі» деп
таңбаланды.
Yezhov Nikolai Ivanovich (1895-1940) – a Soviet statesman and
political figure. The national commissar of Internal Affairs of the
USSR (1936—1938), general commissioner of State security (since
1937, January 24, 1941 lost his rank). Chairman of the Central
Committee and secretary of the CPSU (b) (1935-1939). During the
year when Yezhov had the post of the head of the NCIA - 1937 –
became the symbolic designation of repression; soon this period was
called Yezhovshchina.
Екатерина II Алексеевна – российская императрица с 1762 по
1796 гг., в правление которой порабощение национальных окраин
России достигло громадных размеров.
II
Екатерина Алексеевна (1762-1796) – Ресей императоршасы.
Оның басқару кезінде Ресейдің ұлт аймақтарында құлдық бұғау
асқындай түсті.
74
Catherine II Alekseevna – the Russian empress form 1762 to 1796,
in whose reign the enslavement of the national borders of Russia has
reached enormous proportions.
Ельборили – племя, входившее в состав объединения
кыпчакских племен.
Елбөрілі – қыпшақтар тайпасының құрамындағы тайпа.
Elborili
– a tribe belonging to the association of Kipchak
tribes
.
Ельтебер – титул, присваиваемый каганом представителям знати
в каганатах тюркского периода.
Елтебер – түркі кезеңінде әулеттілер арасынан шыққан адамға
қағанатта берілетін лауазым.
Elteber
– the title assigned by Khaghan to noble representatives in
Kaganate of the Turkic period.
Енисейская письменность (орхоно-енисейское руническое
письмо) – письменность, применявшаяся тюркскими племенами в
VI-
VIII вв. Памятниками древнетюркской письменности
являются тексты в честь Бильге-Кагана, Кюль-Тегина, надписи на
надмогильных камнях из долины Таласа и др.
Енисей жазбалары (Орхон – Енисей және Талас руникалық
жазбалары) – VI-VIIIғғ түркі тайпаларының бітік тасқа қашап
жазған – Білге қаған, Күлтегін, Тоныкөк өсиет жырлары. Олар
қабырлердің бас жағына орналасқан. Ежелгі түркілердің жазба
ескерткіштері.
Yenisey script (the Orkhon-Yenisey runic script) – a writing used by
Turkic tribes in VI-VIII centuries. The monuments of the ancient
Turkic writing are text in honor of Bilge Khaghan, Kul-tigin, the
inscriptions on sepulchral stones from the valley of Talas, etc.
Ереже – положение, статья.
Ереже – бап, ереже
Erezhe
– a position, article.
75
Ермак (Ермак Тимофеевич Аленин) – атаман донской казачьей
вольницы, успешно начавший по приказу царя Ивана IV войну с
сибирским ханом Кучумом, в результате которой Сибирское
ханство перестало существовать, что положило начало
присоединению Сибири к России и её освоению.
Ермак (Ермак Тимофеевич Аленин) – дон еркін казактарының
атаманы. IV Иван патшаның бұйрығы бойынша Сібір ханы
Көшіммен соғысқан. Соның арқасында Сібір хандығы өмір
сүруін тоқтатып Ресейдің Сібір жерлерін өзіне қосуына
мүмкіндіктер жасалды.
Ermak (Ermak Timofeevych Alenin) – an ataman of the Don
Cossack freemen who successfully started war with the Siberian Khan
Kuchum on the order of Tsar Ivan IV as a result of what the Siberian
Khanate stopped existing that laid the foundation of the accession of
Siberia to Russia and its development.
Ермеков Алимхан Абеуович (1891-1970) – один из лидеров
алашского движения, первый казахский профессиональной
математик, профессор (1935). В 20-е годы на советской, научной
и педагогической работе. Член КазЦИК 6-7 созывов. В 1938-
1947гг. репрессирован.
Ермеков Әлімхан Әбеуұлы (1891-1970) – алаш қозғалысының
басшыларының бірі, алғашқы қазақтың кәсіпқой математигі,
профессор (1935). 20-шы жылдары ғылым мен педагогика
саласында жұмыс істеді. КазОАК-нің 6-7 шақырылымдарының
мүшесі. 1938-1947жж. қуғын сүргінге ұшырады.
Ermekov Alimkhan Abeuovych
(1891-1970) – one of the leaders of
the Alash movement, the first Kazakh professional mathematician,
professor (1935). In the 20 years he was involved in the soviet,
scientific and pedagogical work. The member of the Kaz CEC of 6-7
calling. He was subjected to repression in 1938-1947.
76
Ерулик – угощение вновь прибывшим соседям (новоселам),
которых приглашали к себе в гости, чтобы они быстро
адаптировались в новой среде.
Ерулік – жаңадан көшіп келген көршілеріне, осы ауылда не
болмаса осы үйде бұрыннан тұратын көршілерді көршісі қонаққа
шақырып кімдер екенін танытады.
Erulik
– a treatment giving to arrived neighbors (newcomers) who
was invited to own’s own house for quick adaptation to the new
environment.
Естирту – песня-известие о смерти.
Естірту – өлімді жеткізетін өлең.
Estirtu
– the song of the death.
Ж
Жалаири Кадыргали (1530 -1607) – великий казахский ученый,
историк, автор сборника летописей «Джами ат-тарих» (Сборник
летописей), который содержит исторические события и факты, не
только отражающие историю Казахстана XIII-XVI веков, но и
всей Центральной Азии, включая Казанское и Астраханское
ханства.
Жалайыр Қадырғали (1530-1607) – қазақтың ұлы ғалымы,
тарихшы, XIII-XVI ғасырлардағы Қазақстан тарихын ғана емес,
Қазан және Астрахань хандықтарымен бірге, жалпы Орталық
Қазақстанға қатысты тарихи оқиғалар мен деректерді қамтитын
«Жами ат-тауарих» (Жылнамалар жинағы) жылнамалар
жинағының авторы.
Zhalairi Kadyrgali (1530-1607) – the Great Kazakh scholar,
historian, author of the chronicles collection “Jami-al-Tarikh”
(Collection of Chronicles) that contains historical events and facts,
and they not only reflect the history of Kazakhstan of the XIII-XVI
centuries but the whole Central Asia including Kazan and Astrakhan
khanates.
77
Жалшы – наемные пастухи.
Жалшы – жалдамалы бақташы.
Zhalshy – the hired shepherds.
Жамбыл Жабаев (1846-1945) – казахский народный поэт-акын,
один из крупнейших представителей казахского устного
народного творчества. Известные произведения: «В мавзолее
Ленина», «Приветствие народа», «Я обошел целый свет»,
«Родная земля». В годы Великой Отечественной войны
пламенные стихи Ж. звучали призывом к героической борьбе.
Стихи «Москве», «Ленинградцы, дети мои!» вдохновляли
воинов.
Жамбыл Жабаев (1846-1945) – қазақ халық ақыны, халық ауыз
әдебиетінің көрнекті өкілінің бірі. Атақты шығармалары: «Ленин
мовзолейінде», «Халық....», «Жер шарын аралап шықтым»,
«Туған жер».Ұлы Отан соғысы кезінде Ж. жалынды өлеңдері
ерлік күреске шақырған ұран болды. «Мәскеуге», «Ленинградтық
өрендерім» сияқты өлеңдері жауынгерлерді рухтандырды.
Zhambyl Zhabayev (1846-1945) – the Kazakh national poet and
bard, one of the leading representatives of the Kazakh oral tradition.
Famous works: “In the Mausoleum of Lenin”, “Peoples’ greeting”, “I
walked around the world”, “Native land”. During the Great Patriotic
War flaming poems of Zhambyl sounded as a call for the heroic
struggle. Poems “Moscow”, “Leningrad, my children!” inspired
soldiers.
Жангир хан (1643-1652) – видный государственный деятель и
выдающийся полководец. Вся история его правления связана с
борьбой с джунгарской агрессией. Еще при жизни Ж. за
проявленное мужество народ прозвал "Салкам Жэнгiр"
(Внушительный).
Жәңгір хан (1643-1652) – көрнекті мемлекет қайраткері және
атақты қолбасшы. Оның қолбасшылық тарихы жоңғар
шапқыншылығына қарсы күреспен байланысты. Ж. көзінің
тірісінде-ақ халық «Салқам Жәңгір» деп атаған.
78
Zhangir Khan (1643-1652) – the prominent statesman and military
leader. The whole history of his reign is connected with the fight
against Djungarian aggression. During his life Zhangir was called
“Salkam Zhangir” (Impressive) for having the courage.
Жансугуров Ильяс (1884-1937) – поэт, классик казахской
литературы. Замечательные поэмы "Степь", "Кюй", "Кюйши",
"Кулагер" и многие его стихотворения относятся к лучшим
достижениям национальной литературы.
Жансүгіров Ілияс (1884-1937) – ақын, қазақ әдебиетінің
классигі. «Дала», «Күй», «Күйші», «Құлагер» сияқты атақты
поэмалары мен көптеген өлеңдері ұлттық әдебиеттің алтын
қорына қосылған үлес болып табылады.
Zhansugurov Ilyas
(1884-1937) – a poet, classic of Kazakh
literature. Remarkable poems "The Steppe", "Kyi", "Kuishi",
"Kulager" and many of his poems was the best achievements of
national literature.
Жарапазан – форма бытовых песен, связанная с религиозными
традициями.
Жарапазан – діни салт-дәстүрге байланысты туған тұрмыс-салт
өлеңдерінің бір түрі
Zharapazan
– a form of domestic songs connected with religious
traditions.
Жар-жар – традиционная песня, исполняемая молодежью во
время прощального вечера, на проводах девушки. Ж. исполняется
в виде айтыса между девушками и джигитами. В Ж. поется о
хороших сторонах будущей жизни.
Жар-жар – қыз ұзату салтына байланысты қоштасу кешінде
жастардың орындайтын дәстүрлі әні. Ж. қыздар мен жігіттер
арасында айтыс түрінде орындалады. Ж. жастардың болашақтағы
бақытты өмірі жайында айтылады.
Zhar Zhar
– the traditional song sung by young people during the last
evening on girl’s senging-off. Zhar Zhar is performed in the form of
79
aitys between girls and boys. Only good aspects of a future life are
performed in Zhar Zhar.
Жас казах – молодёжная организация, объединившая
представителей учащейся молодёжи после Февральской
революции 1917 г. в г. Акмолинске. Во главе с С.Сейфуллиным
примкнула к Советам.
Жас қазақ –1917 ж. ақпан революциясынан кейін Ақмола
қаласындағы оқушы жастар өкілдерінің басын қосқан жастар
ұйымы. С.Сейфуллиннің бастауымен Кеңеске қосылды.
Достарыңызбен бөлісу: |