| 3-тапсырма. Берілген сөздердің қандай ұғымды білдіретінін сипаттаңыз:
Үй, шаңырақ, туған жер, парта, оқушы, жаңбыр, қар, күз, дәптер, жылы, дала.
Үлгі: баспана – мекен-жай; шаңырақ – киіз үйдің уықтарын біріктіріп ұстап тұратын дөңгелек шеңбер.
Жауаптары:
Жоғарыдағы сөздерді білдіретін ұғымына қарай үш топқа топтастырыңыз
Үйге қатысты сөздер
|
Мектепке қатысты сөздер
|
Табиғатқа қатысты сөздер
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
4-тапсырма. Төмендегі жұмбақтарда қандай зат, құбылыстың ұғымы айтылып тұрғанын анықтаңдар.
1. Қайталап атымды,
Көктемде ән саламын.
Кез келген ұяға,
Жұмыртқа табамын.
2. Өзі үлкен жануар,
Үстінде екі тауы бар.
3. Өмірі шықпай үйден бір,
Өз үйін өзі сүйреп жүр.
4. Екі семсер айқасқан,
Оқта текте шайқасқан.
5. Таудан керуен құлап келеді,
Ағыл тегіл жылап келеді.
6. Тікұшақтан аумайды,
Маса, шыбын аулайды.
Жауаптары:
1.
6-тапсырма. Төмендегі тіл өнері туралы мақал-мәтелдердегі сөздердің лексикалық және грамматикалық мағыналарын анықтаңыз:
1. Шешеннің тілі ортақ.
2. Қаһарлы сөз қамал бұзар.
сөз
|
Лексикалық мағына
|
Грамматикалық мағына
|
Шешен
|
|
|
тілі
|
|
|
қаһарлы
|
|
|
сөз
|
|
|
қамал
|
|
|
бұзар
|
|
|
7-тапсырма. Сөзге тән белгілерді көрсетіңіз.
Сөзге тән белгі
|
иә
|
жоқ
|
Сөз құрылымының тұйықтығы
|
|
|
Сөздің о баста зат я құбылысқа атау болып қалыптасу
себебін көрсету мүмкін еместігі.
|
|
|
Сөздің кез келген дыбыстардың жиынтығынан құралатындығы
|
|
|
Сөздің даяр қалпында жұмсалуы
|
|
|
Сөздің барлығының ұғымды білдіруі
|
|
|
Мағынасыз сөз болмайтындығы
|
|
|
Сөздің дыбыстық жағы мен мағынасы арасында табиғи байланыстың болатындығы
|
|
|
Тілдегі барлық сөздердің қалай , неден шыққандығын түсіндіруге болатындығы
|
|
|
Сөз ұғымның материалдық көрсеткіші, шындық
өмірдегі көрінісі
|
|
|
8-тапсырма. Ұғымға тән белгілерді көрсетіңіз
Ұғымға тән белгі
|
иә
|
жоқ
|
Ұғым барлық халыққа ортақ, бірдей болады
|
|
|
Ұғым сөз мағынасынан кеңірек әрі жалпылама болады
|
|
|
Бір сөз бір ғана ұғымды білдіреді
|
|
|
Ұғым –философиялық категория
|
|
|
Ұғым сөз мағынасына негіз болады
|
|
|
Ұғымды білдіре алмайтын сөздер болмайды
|
|
|
Ұғым ойлаумен байланысты
|
|
|
1-тапсырма. Академик В.В. Виноградовтың сөз мағыналарын топтастыруы бойынша кестені толтырыңыз.
2-тапсырма. Ә.Болғанбайұлы мен Ғ.Қалиұлының лексикалық мағынаның типтерін топтастыруы бойынша кестені толтырыңыз.
Сөздердің шындық болмысқа қатыстылығы
|
Сөздердің шығу тегі
|
Сөздердің тіркесімділігі
|
Сөздердің стилистикалық қызметі
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
3-тапсырма.
Сөйлемдердегі сөздердің қандай мағынада жұмсалып тұрғанын анықтап, топтастырыңыз
Мысал
|
Мағынасы
|
Адамгершілік, адалдық
|
|
Кім қалай
|
|
Үй, жыл, тау, жел
|
|
Мидай дала, мысы басты, мойыны жар бермеді,
|
|
Әділетке шөлдеу, параның ыдысы
|
|
Құс қанаты, жеті күн
|
|
Зұлмат, қылтию, тамаша
|
|
Қаратпа сөз, предикат
|
|
Алтыбақан, алауыз, азалы ақ көрпе, сөз тиегін ағыту
|
|
4-тапсырма. Ауыспалы мағынада тұрған сөздердің тура мағынасын көрсетіңіз
1.Бірге оқыған құрбыға
Бас бәйгені бермедің.
Төре болдың, бас болдың,
Көкірегіңді кермедің. (Абай).
2.Ағасы бардың - жағасы бар.
Інісі бардың - тынысы бар.
3.Оқу –білім азығы,
Білім – ырыс қазығы.
4.Білу үшін оқу керек. Оқу жабдығы кітап, білім сандығы –кітап. Кітап арқылы үйіңде отырып-ақ әлеммен жалғасасың, тарихпен тілдесесің. Кітап – жан айнасы. Кітап сенің ақылгөй, адал досың. Сен ерінбесең, ол саған ақыл айтудан ерінбейтін, жалықпайтын шебер ұстаз.
5.Қазақ тілінде таза адам деген сөз үсті-басының тазалығымен бірге, ар-ұятының тазалығын да көрсетіп тұрады (Ғ. Мүс.).
6.Өзің қисық болсаң да, сөзің түзу болсын (мақал).
7. Кісі аласы ішінде, Жылқы аласы – сыртында (М. Қашқари).
Жауаптары:
Үлгі: Бас – негізгі
бас - басшы
Жағасы - қолдаушысы
5-тапсырма. Мына тіркестердің тура және ауыспалы мағынасын бөліп жазыңыз
Суық су, суық жер, суық жел, суық адам, суық торғай, суық хабар. Алтын жүзік, алтын қыз, алтын ақша, алтын күз, алтын бесік.Таза үй, таза жер, таза бала, таза жүрек, таза еңбек,таза көңіл. Сұлу ай, сұлу қыз, сұлу сезім, сұлу мінез. Қызыл гүл, қызыл тіл, қызыл шақа, қызыл өңеш.
Тура мағына
|
Ауыспалы мағына
|
|
|
|
|
|
|
6-тапсырма. Тура мағынадағы сөздердің қатарына ауыспалы мағынасын келтіріңіз
Тура мағына
|
Ауыспалы мағына
|
Өткір пышақ
|
|
Тәтті шырын
|
|
Жұмсақ кілем
|
|
Терең көл
|
|
Ауыр жүк
|
|
Қыран құс
|
|
7-тапсырма. Сөздердің тіркесу сипатына байланысты лексикалық мағыналарын ажыратыңыз.
Жаңа кітап, мысы басты, мойыны жар бермеді, қатты құрт, қасқа жол, ел серкесі, көңілдің базары, қас пен көздің арасында, таза киім, асыл сөз, тау асты, мидай дала, көп ауыз.
Сөздің еркін мағынасы
|
Фразеологиялық байлаулы мағына
|
Синтаксистік шартты мағына
|
|
|
|
8-тапсырма. Сөздердің стилистикалық қызметіне байланысты лексикалық мағыналарын ажыратыңыз
Құс қанаты, меридиан, диалект, шіркін, қанатты сөз, зіркілдеу, толғауы тоқсан қызыл тіл, азалы ақ көрпе, басқа шауып төске өрлеу, қаратпа, намыс, жеті, мемлекет, зұлмат.
Бейтарап мағына
|
|
Бейнелі (бояма) мағына
|
|
Кәсіби–терминдік мағына
|
|
Поэтикалық мағына
|
|
9-тапсырма. Көп нүктенің орнына тиісті лингвистикалық терминдерді қойыңыз
... – сөздің белгілі ғана сөздермен тіркесуі арқылы, яғни фразеологиялық тіркестерде берілетін лексикалық мағынасы
|
|
... басқа бір мағынаның қатысымен туған, пайда болу себебін (мотивін) түсіндіруге болатын, сөздің кейінгі (екінші) мағынасы болып табылады.
|
|
...да ауыс мағына, эмоционалды-экспрессивті реңк сияқты үстеме «мағыналық жүк», яғни күрделенген мағына болмайды
|
|
Сөздің сөйлемде өзіне дағдылы емес қызмет атқаруынан туатын ауыс мағынасы - .... деп аталады
|
|
Сөздің әр түрлі мағыналық типтерін лексикологияның ... саласы қарастырады.
|
|
Достарыңызбен бөлісу: |
