Архивов и документации вко материалы международной научно практической конференции

562 

 

«Я  же  не  смог  дотерпеть  до  Предгорного,  выскочил  из 

поезда напротив Ильинки и пошел домой пешком, это было 5 мая 

1945  года,  –  рассказывает  фронтовик.  –  В  полях  наши 

барашкинские женщины на быках да на коровах сеяли и пахали. 

Ой,  какая  это  была  встреча.  Как  были  рады  односельчане.  И 

слезы, и радость, на всю жизнь запомнил». 

Вдвойне  радостнее,  когда,  не  смотря  на  пройденные  годы, 

все же награды находят своих героев или хотя бы их потомков. 

В  результате  многолетних  поисков  А.  Кенжалин  нашел 

достоверные  сведения  о  героическом  боевом  пути  своего 

двоюродного  дяди  Абылгазы  Кенжалине  в  годы  Великой 

Отечественной  войны  и  вот  что  он  нам 

рассказал:  Достаточно  сказать,  что  этих  вестей 

ждали  три  поколения  одной  семьи.  Об  этом 

доблестном  человеке  я  впервые  услышал  от 

своего  деда  Шаймардана,  родного  брата  героя. 

По  его  рассказам  выходило,  что  в  30-е  годы 

прошлого  века  в  свои  15-16  лет  Абылгазы 

учительствовал, преподавал в сельской школе. В 

18-19  лет  работал  на  «всенародной  стройке 

века» – автомобильной дороге «Восточное кольцо». А в 20 лет он 

в рядах защитников Родины – от фашистских захватчиков. 

Последнее письмо Абылгазы датировано 13 марта 1945 года, 

то есть написано за пять дней до его гибели смертью храбрых. В 

нем  он  сообщает  о  том,  что  дважды  был  удостоен  наград, 

получил  звание  старшего  лейтенанта,  по-прежнему  командует 

ротой.  Как  правило,  этот  человек,  жизнь  которого  каждую 

секунду  находилась  в  опасности,  в  своих  письмах  обращается 

персонально ко всем из своих братьев и сестер, находит для них 

теплые слова. Младшему брату Шаймардану, например, обещает 

выучить  его  после  возвращения  с  войны,  помочь  получить 

образование. 

Поисками  сведений  о  последних  днях  жизни  Абылгазы 

Кенжалина, месте его гибели и захоронения много лет занимался 

сын  Шаймардана,  затем  эстафету  принял  внучатый  племянник 

воина, житель Таинты Уланского района. Ему на помощь пришел 

563 

 

Интернет.  Стали  поступать  сообщения  из  Латвии,  где  дед 

участвовал  в  последних  сражениях.  Автор  одного  из  них  – 

Александр Ржавин на основе имеющихся сведений, делает вывод 

о  том,  что  старший  лейтенант  Кенжалин  похоронен  на  хуторе 

Тушки  Салдусского  района  Броценского  края  Латвии,  который 

находится  недалеко  от  станции  Пилсблиден.  Затем  были 

получены  карта  местности,  где  проходили  последние  бои, 

фотоснимки.  На  одном  из  них  –  выведенный  на  стеле  список 

воинов,  до  последней  капли  крови  защищавших  родную  землю. 

Шестым с начала значится имя и фамилия – Абылгазы Кенжалин. 

За два года до получения этих вестей в архивах обнаружены 

достоверные  сведения  о  боях,  в которых  принял  участие  воин  и 

командир из Восточного Казахстана. Так, в приказе по седьмому 

гвардейскому  стрелковому  корпусу  от  28  февраля  1945  года 

говорится о награждении командира пулеметной роты Абылгазы 

Кенжалина 

орденом 

Отечественной 

войны второй степени. 

В  марте  того  же  года  наш  земляк 

отличился  в  боях  за  деревню  Жарнах, 

село 

Вознесенское 

и 

город 

Космодемьянск.  А  при  форсировании 

реки  Великая  обеспечивал  переправу 

быстро  и  без  потерь,  с  ходу  подавив 

семь  пулеметных  точек,  уничтожив  два  минометных  расчета 

противника.  За  этот  подвиг  старший  лейтенант  Кенжалин 

повторно  был  награжден  орденом  Отечественной  войны  второй 

степени.  

В  день  своей  последней  схватки  с  фашистскими 

захватчиками, 17 марта 1945 года, в ожесточенном бою в районе 

Донгас  Абылгазы  Кенжалин,  как  было  отмечено  в  наградном 

листе  от  25  марта  1945  года,  «мужественно,  храбро  и  умело 

обеспечивал  своевременной  огневой  поддержкой  наступление 

пехоты». Из этого документа мы узнаем, что в этот последний в 

своей жизни день 24-летний Абылгазы со своей ротой отбил пять 

яростных контратак противника, уничтожил 70 немецких солдат. 

Тем  самым  сделав  шаг  в  бессмертие.  За  этот  подвиг 

564 

 

постановлением  Президиума  Верховного  Совета  СССР  от  6 

апреля  1945  года  гвардии  старший  лейтенант  Абылгазы 

Кенжалин  удостоен  еще  одной  высокой  награды  –  ордена 

Отечественной войны первой степени. 

Ақшалов 

Секен 

Жексенбіұлы 

25.11.1925  жылы  Семей  облысы  Абыралы 

ауданында  дүниеге  келді.  1941  жылы  соғыс 

басталған  кезде  әкем    мен  үлкен  ағам 

теміржолшы  ретінде  майданға  алынбады. 

Шемонайхададан  майданға  ұн,  астық,  ет  

жіберіліп  отырды.  Тұрғындары  қолынан 

келетін  бәрін  майданға  берді.  Біздің 

отбасымыз тұрмысы ӛте тӛмен болғандықтан, 

ештеңе  бере  алмадық.  1942  жылы,  7-ші    сыныптан  кейін  оқуды 

тастап, әкемнің қасына темір жолға жұмысқа тұрдым. 

1943 жылдың қаңтар айында мені  майданға алды,  ол кезде 

мен  әлі  18-ге  толмаған  едім,  6  ай  Семейде  кіші    командирлер 

құрамын даярлайтын Тамбов жаяу әскери училищесінде оқыдым. 

1943  жылы  тамыз  айында  И.В.  Сталин  бұйрығы  бойынша  бізді, 

курсаттарды, шұғыл түрде майданға атандырды. 1943 жылы жау 

шегіне бастады, оны дамылсыз тоқтатпай қуу үшін жаңа жігерлі 

күш  қажет  болды.  Талқандалған  Воронеж  қаласысына  әкелді. 

Бірақ  оңайлықпен  жерімізді  босатқан  жоқ.  Ӛте  ауыр 

шайқастарды    бастан  кештік.  Әйгілі  Днепр  үшін  шайқаста 

соғыстың  барлық  ауыртпалығын  кӛрдік.  Бұл  шайқасқа  немістер 

мықты  дайындалған.  Тас  пен  бетоннан  құйылған  қорғандармен 

бекітілген  жау  бізді  Днепрдің  ана  жағасына    ӛткізбей,  талай 

жауынгерлеріміз сонда шейіт болды. 

Күндіз  Днепрдің  маңына  жолатпай,  бомбалап  отырды. 

Шабуылға  түн  жамылғанда  ғана  шығатын  болдық.  Жергілікті 

халық  бізге  ӛзенді  жүзіп  ӛту  үшін  қайық  дайындады.  Днепрдің 

ортасынан  ӛткенде  қайығымызға  снаряд  тиді,  кӛбі  суға  кетті, 

қалғандарымыз әрең жағаға жетік. Жаяу әскердің  алдында  әуе, 

танк  ,  артеллерия  жүріп  отырды.  Жаяу  әскердің  қаруы-автомат 

қана,  тірі  қалу  үшін  ӛз  бетімізбен    винтовкамен  қаруландық.  

Жақын  келген  жауды  автоматпен,  алыстағыны  винтовкамен 

565 

 

аттық. 

Атақ 

пен 

мадақ 

ұшқыштарға, 

танккисттерге, 

артеллеристтерге, ал жаяу әскерді «Пехота – царица полей» десе 

де,  елеген  жоқ.  1943  жылдың  соңында  екінші  майдан  ашылды. 

Американдықтар  екінші  майдан  ашу  туралы  уәдесін  тек  1943 

жылы,  соғыстың  шешуші  кезеңдірі  ӛткенде  ғана  орындады. 

Америка Кеңес әскеріне азык-түлік, техника жағынан кӛп кӛмек 

берді.  Әсіресе,  артеллерияны  жол  талғамайтын  «тягач» 

машинасымен  жабдықтады,  бұрын  жауынгерлер  5-6  ат  шегіп 

тартатын,  бір  ат  жараланып  қалса,  істен  шығып  қалады.  Енді 

олардың  астыларында жақсы кӛлік болды. Ал жаяу әскер кейде 

атқа мініп, кӛбінесе жаяу алдыға қарай жүре бердік. 

Соғыс  кезінде  ешқандай  ұлт  пен  ұлысқа  бӛліну  деген 

болмады.  Бәріміз  де  бір  елміз,  алдымызда  бір  ұлы  мақсат,  бір 

мүдде.  Ұлы  Жеңісті  1945  жылы  мен  Шығыс  Прусияның 

Кинесберг портында  қарсы алдым. Ол кезде мен запас әскердің 

құрамында болдым. Ӛкпе жарақатымен госпиталде  жаттым, отау 

жасады,  бірақ  толық  жаза  алмады:  ӛкпемде  оқ  түйірі  қалып 

қойды. Енді мен запас әскерінің жас жауынгерлерді дайындықтан 

ӛткізетін  командирі  болдым.  Запас  әскерінің  қатарына  жау 

қоршауынан шыққандар мен партизандар енген.  

Қайсысы  болса  да  НКВД-ның  қатаң  арнайы  тексеруінен 

ӛтеді. Партизандардың Ұлы Жеңіске қосқан үлесі ӛте зор. Соғыс 

басында  олардың  қолдарында    қаруы  жоқ,  әскер  басшылығынан  

ешқандай    кӛмек,  қолдау  да  болмады.  Соған  қарамастан 

партизандар  ӛз  бетінше  қаруланып,  жаудың  техникасына,  жеке 

құрамына,  қару-жарақтарына  орасан  зор  шығын  келтірді.  Бұны 

түсіне  бастаған  әскери  басқарма  енді  партизандық  қозғалысқа 

жан-жақты қолдау кӛрсете бастады.  

Партизан  отрядтарында  қару-жарақ,  дәрі-дәрмек  жеткілікті, 

рациямен  жабдықталды,  медбикелер  бӛлінді.  Бұлар  енді  алып 

күшке  айналып,    фашисттерге  үлкен  қауіп    тӛндіретін  болды. 

Жаудың  ортасында  жүріп    майдандағы  әскери  жоспарлардың 

сәтті  іске  асуына  кӛмек  кӛрсетті:  құпия  ақпараттарды  жеткізді, 

неміс  ортасында  деверсиялық    жұмыстарды  жүргізді.  Жеңістен 

кейін  бізді,  жауынгерлерді  жуындырып,  киіндіріп  қайта 

566 

 

вагондарға тиеп, қолымызға 5 күндік азығымызды берді. Поезіміз 

шығысқа қарай жӛнелді. Бір апта жолда болдық.   

Бізді  Новосібір  қаласына  әкелді.  Орманда  палаткаларымыз 

құрдық.  Кеңес  дағы  9  тамыз  күні  Жапонияға  ресми  түрде  соғыс 

жариялады.  Бұл  соғыс  ұзаққа  созылған  жоқ.  Мен  бұл  соғысқа 

ӛзім  қатысқан  жоқпын:    санитарлық  машинасында  жүргізуші 

болып,  жарақаттанғандарды    тасымалдадым.  Біздің  техникамыз 

қатысты,сондықтан  біз  сол  соғыстың  ардагерлері  болып 

саналамыз.Жапон  соғысында  қаза  тапқандардың  кӛбі  –  кәсіби 

шеғарашылар. Бұлар бірнеше жыл бойы бейресми соғыста болды. 

1945 жылдың қыркүйектің 2-сінде аяқталды. Сол күзде мен 

жүк 

машинасының 

жүргізушісімін. 

Шығыстан 

сол 

машиналармен 

қару-жарақтарымызды, 

дәрі-дәрмектерімізді, 

әскери  трофейлерді    тасымалдадық.  Соғыс  –  ӛте    қорқынышты, 

ауыр    нәрсе.  ҚСРО  бұл  соғысқа,  әсіресе,  Германиямен  соғысқа 

дайын болған жоқ. Соғыс басы біз үшін ӛте ауыр болды.  

Жапон соғысынан кейін 1924 жылға дейін туғандарды әскер 

қатарынан  босатады.  Бізді  тағы  3  жылға  қалдырды.  1948  жылы 

елге  оралдым.  Елдің  халі  тым  нашар  болды.  Қарт  ата-анам 

шатырсыз бір избушкада тұрады. 

Бұл  жағдайды  кӛріп  мен  бірден  жұмысқа  тұрдым. 

Құжаттарымды  жинап  оқуға  түсуге  бел  будым.  Ата-анам, 

туыстарым  бұл  шешімді  қолдаған  жоқ.  Менің  тез  арада 

үйленуімді  қалады.  Сӛйтіп  жүріп  досымның  арқасында  болашақ 

жарыммен  танысып,  1948  жылдың  қазан  айында  шаңырақ 

кӛтердік. 

Неоценимый  вклад  в  победу  внесли  и  труженики  тыла 

республики.  Казахстан  стал  прочным  арсеналом  фронта.  С 

европейской части страны в край было перебазировано около 220 

оборонных 

предприятий, 

размещенных 

в 

городах: 

Семипалатинск, 

Алма-Ата, 

Петропавловск, 

Караганда, 

Актюбинск,  Акмолинск,  Чимкент,  Кокшетау.  В  течение 

короткого времени, благодаря самоотверженному труду рабочих, 

трудившихся  по  12-14  часов  в  день,  эти  предприятия  начали 

давать продукцию. В годы войны было построено ещѐ около 460 

предприятий,  ставших  важной  кузницей  победы.  Казахстан  стал 

567 

 

давать  85%  всего  произведенного  в  стране  свинца,  35%  меди, 

60%  молибдена.  Мобилизация  на  фронт  коснулась  почти  всего 

взрослого  мужского  населения,  поэтому  почти  80%  всех 

работающих  на  предприятиях  были  женщины  и  дети.  На  их 

плечи  легли  все  тяготы  военных  лет,  ответственность  за 

обеспечение фронта всем необходимым. 

1924 

жылы 

Ұланның, 

Алғабас 

совхозында  Сайдуова  Ш.  дүниеге  келген. 

Соғыс кезде мен 12 жастамың. Таудың басын 

жоғарыдан тӛмен қарай теседі екен. Барлығы 

тас.  Солай  алтын  іздедік.  Біреуіміз  бұрғы 

ұстаймз,  біреуіміз  соғамыз.  Демалдырмайды. 

Бӛлінген  тасты  десятник  ӛлшейді.  Бӛлінген 

тастың  арасында  алтын  бар,  соны  фабрикаға 

апарып  жуып,  алтынды  алады.  Бәріміздің 

үстімізден  охрана  қарап  отырады.  Сонда 

білдірмей кейде алтыны бар тастарды кӛрсетпей ұрлап отырдық. 

8-9  жастағы  балаларға  темір  шелекке  тастарды  салып,  соны 

сыртқа  шығарып,  тасып  тұрды.  Еркек  пен  әйел  деп  бӛлінбейді, 

бәрінің  құқықтары  бірдей  болды,  еңбек  тәртібі  де  ортақ  болды. 

Жұмысымыз  12  сағат  болды.  Екі  сменмен  жұмыс  жасадық.  12 

сағат  жұмыс,  сосын  12  сағат  демалып  қайта  жұмысқа  шығамыз. 

Шахтаның іші қараңғы, оған свет те жоқ, от пен май шам да жоқ, 

содан  үйден  тоң  май  жағылған  шүберек  жағып  жұмыс  істедік. 

Алтынды тапқанымыз үшін бізге ақша емес, бонн береді (бонус). 

Ұзын-ұзын қағаз ол. Соған магазин тегін бұл береді метр-метрлеп 

емес,  рулонмен  береді,  ұнды  қабымен  береді,  қант  береді 

қабымен. Кейде бар ол, кейде жоқ.  

Жұмыстан  қатты  шаршаймыз,  әсіресе,  иықтарымыз  ауырып 

қалатын.  Шешем  малға  ӛзі  шӛп  шабатын.  Шахтада  охранник 

болған адамдарды біз ӛз үйімізде бағатын едік. Оларға сӛйлемеу 

керек болатынбыз.  

Егер шахтада жұмыс істеуден бас тартсаң сені соғысқа алып 

кетеміз  деп  қорқытады.  Содан  бәріміз  қорқып,  жұмыс  істеуден 

бас  кӛтермедік.  Қаралы  қағаз  келіп,  қайтыс  болған  адамды 

жерлеген үйге, жетісіне, қырқына тегін май, ұн, қант беріп тұрды. 

568 

 

Жұмыс  істемегендердің  жағдайы  нашар  болды.  Соғыс  біткенге 

дейін шахтада жұмыс жасадық. Ол алтын шахталар да суға толып 

кетті.  Соғыс  біткеннен  кейін  жиналыс  ашылып,  сонда  18-ге 

толмағандарды кім  оқуға  барады  деп  мектепке шақырды.  Маған 

әкем бес жас қосып жіберіпті. 

Ӛскемен атауының тарихы терең. Бұрын бұл жерде ноғайлар 

кӛп  болған.  Қазақтар  оларға  қызмет  еткен.  Сол  ноғайдың  үлкен 

апасы  бізге  үй  болу,  отбасын  сақтау  туралы  кӛп  ӛсиет  айтатын. 

Ноғайлардың тәрбиесі әйбат болды.  

Зияда  Нұрсейітқызы  Шығыс  Қазақстан 

облысы Самар ауданы Жаңалық ауылсоветіне 

қарасты  Қаражыра  ауылында  кедей  шаруа 

отбасында 

дүниеге 

келген. 

Ақтүбек 

жетіжылдық  мектебін  бітірген.  Семейдегі  екі 

айлық    мұғалімдер  курсын  бітіріп,  Қойтас, 

Кұйған  мектептерінде  мұғалім,  Топтерек 

колхозы  мектебінің  меңгерушісі  болып 

қызмет  істеген.  Ол  кезде  оқыған  әйелдер  аз 

болатын.  1940  жылдан  КПСС  мүшесі,  №9 

мәжіліс хаттың кӛшірмесі сақталған.   

Ұлы Отан  соғысы  жылдарында  ер-азаматтар  тегіс  майданға 

аттанғанда  әйелдер  мен  балалар  солардың  орнын  басты. 

Ауылдастары  арасында  беделді  Зияданы  1942-1943  жылдары 

«Топтерек»  колхозына  бастық  етіп  тағайындаған.  Жұмыс  күші 

жетіспей жатқан шақта мал басын аман сақтап, оларға жем –шӛп 

дайындап берудің ӛзі қиынға түскен кез еді. Қолда барға қанағат 

етіп,  жасӛспірім    бала  мен  әйелдерге  ғана  қарап  қалған  ауыл 

шаруашылығын  кӛтеру,  еңбек  күшін  жұмылдыру,  майданға 

кӛмек беруді ұйымдастыру жас қызға оңайға түскен жоқ.  

Ӛзінің  бар  білімі  мен  ынта-жігерін  жұмсай  отырып, 

тапсырылған жұмысты абыроймен атқаруға тырысты.  

Соғыс  жылдарындағы  тылдағы  еңбегі  үшін  «Ерен  еңбегі 

үшін»  медалімен марапатталды.  

В 1941-м ее,  Королеву Е.А. одиннадцатилетнюю девчонку, 

на  время  летних  каникул  определили  на  Язовинскую  почту 

569 

 

письмоносцем.  Наверное,  поэтому  ей  так  запомнился  не  только 

тревожный день 22 июня, но и последующие за ним дни и ночи. 

«Телефонная  связь  в  то  время  была  несовершенной, 

райцентр 

далеко, 

телефонограммы 

Большенарымского 

райвоенкомата, извещавшие председателя сельсовета о том, кому 

надлежит  к  десяти  часам  утра  явиться  в  военкомат,  поступали 

ночью. Ночью же, доставляя их к председателю, я уже знала, чья 

заплаканная  мать  или  жена  через  час  будет  торопливо  собирать 

сына или мужа в дальнюю дорогу, рассказывала при жизни сама 

Елизавета Афанасьевна. 

А  вскоре  стала  разносить  вместе  с  обычными  письмами 

написанные  наспех  карандашом,  иногда  неровными  буквами, 

помятые  солдатские  треугольники.  Видать,  писали  их  в 

перерывах  между  боями,  приспособив  вместо  стола  колени  или 

спину  товарища.  Как  их  ждали  в  каждом  доме  эти  дорогие, 

желанные треугольнички!  

С  какой  тревогой  и  надеждой  выбегали  мне  навстречу! 

Письмо  торопливо  выхватывали  из  моих  рук,  долго 

рассматривали  со  всех  сторон,  передавали  друг  другу,  бережно 

разглаживали  натруженными  руками  складочки  на  бумаге,  а 

потом,  обильно  политое  слезами  радости,  оно  возвращалось  ко 

мне для прочтения вслух. 

После этого следовала горячая просьба «отписать» поскорее 

ответное  письмо  и  отправить  эту  весточку  завтра  же…  адрес  и 

что писать я уже знала сама…». Как точно и живо передала тогда 

Елизавета Афанасьевна атмосферу села в героическом тылу! 

«Если  письмо  приходило  после  месячного  или  более 

длительного  перерыва,  я  сразу  же  после  разборки  привезенной 

почты,  ночью,  буквально  летела  во  весь  дух  с  заветным 

треугольником,  тарабанила  в  двери  и  не  дожидаясь 

традиционного  вопроса  «Кто  там?»  орала  во  всю  силу  своих 

легких: «Это я, почтальон! Вам письмо». 

В  темноте  метались  в  поисках  спичек  обрадованные 

женщины,  дрожащими  от  волнения  руками  зажигали,  лучинку, 

при  свете  которой  я  и  читала  письмо.  Меня  не  знали,  куда  бы 

удобнее  посадить,  что  бы  такое  приятное  сделать,  потом 

570 

 

заставляли  прочитать  письмо  еще  раз.  И  я  читала,  разделяя  со 

всеми присутствующими радость и счастье». 

Но не одну радость приходилось Елизавете носить в семьи…  

Из  телефонных  переговоров  с  почтальонами  других  сел  ей 

уже было известно, что такое «похоронки», и как они выглядят. 

Первый  четырехугольный  белый  конверт  без  подписи  фамилии 

на  обратном  адресе  пришел  в  село  Язовое  Шарипе 

Байжуминовой. 

– Более тридцати лет безжалостная память хранит все муки 

того дня, когда я вместо треугольничка, подписанного корявыми 

буквами,  несла  в  дом  горе,  –  рассказывала  Елизавета 

Афанасьевна.  –  Два  дня,  так  и  не  решаясь  войти  в  этот  дом, 

проходила  мимо.  На  третий  день,  чтобы  освободиться  от  этого 

тяжелого  бремени,  отдала  «похоронку»  родителям  Шарипы, 

чтобы  они  как-нибудь  подготовили  ее  к  этому  печальному 

известию.  При  этом  никак  не  могла  себе  представить  мертвым 

высокого,  добродушного,  всегда  сияющего  белозубой  улыбкой 

всеобщего  любимца  Байжуминова  Мусу,  и  вот  вместо  него  – 

белый  конверт,  подписанный  красивым  каллиграфическим 

почерком»… 

Почтальоном  в  годы  войны  была  и  12-летняя  Мельникова 

Нина  Алексеевна,  об 

истории  которой  совместно  с 

корреспондентом  областного  телевидения  В.  Лазаревой 

подготовлена телепередача. 

В  поселке  К.  Кайсенова  проживает  Танекенова  М.,  которая 

рассказала,  как  она  девчонкой  была  направлена  на  работы  по 

восстановлению разрушенного г. Сталинграда. 

Тәнекенова Мағиза 02.01.1925 жылы дүниеге 

келген.  Әкесі  Тәнекенов  Ахмет.  Шахтада  жұмыс 

істеген.  1941  жылы  22  маусымда  соғыс  басталып, 

25 әкемді соғысқа алып кетті. 26 маусымда әкемнің 

орынына  шахтаға  жұмысқа  түстім.  Торсық 

арқалап,  шахтадан  шыққан  алтынды  тасыдым. 

Шахтада  үлкен  қарттар  мен  жас  балалар  қалдық, 

жұмысқа  жарамды  жастардың  барлығын  соғысқа  алып  кетті.  1 

грамм  алтын  түсірмеңдер  аға,  әкелеріңе  соғысқа  киім-кешек 

571 

 

керек  деп  ақсақалдар  ұрысып  отыратын.  9  ай  болғанда  екі  орыс 

Семейге  келіп,  сендер  комсамолсыңдар  кӛсеинің  қаласы 

Ленинградты қиратып, жарып кетті, Ленин сендерге сеніп кеткен, 

ал кім барады ӛтініш жазыңдар деді. Біз ауылдан 5 қазақ қызы, 2 

татар,  1  орыстың  қызы  ӛтініш  жазды.  Мен  жазбай  отырдым. 

Себебі  әкем  соғысқа  кетті,  анам  жарым-жан  ауру,  артымда 

жалғыз  бауырым  бар  оларды  кім  асырайды....  Мен  бармаймын 

деп  едім,  қатарыңнан  қалма,  аныңды  біз  асырап  кӛмектесіп 

тұрамыз.  Ай-сайын  ұн  беріп  отырамыз  деп  ӛтініш  жаздыртып 

алды.  Марттың  9  күні  Жанғыз  тӛбеден  отырғызып  Семейге 

апарды.  Моншаға  түсіріп,  жұмысқа  киесіңдер  деп  киім-кешек, 

шалбар, аяқ киім берді. 1 айға бар болғаны 10 кг ұн, 3 литр май 

жолазық  берді.  Семейден  орысы  бар  қазағы  бар  166  баланы 

отырғызып  жіберді.  1ай  жүріп  Волга  жағасына  бардық.  Волга 

жағасында 3 қатар вагон тіреліп тұр. Вагонда «Все на фронт» деп 

жазылып  тұр.  3  күн  аш  жаттық.  Түймедей  дән  жоқ,  қымыздық 

теріп  жедік.  Арамызда  2  орыс  бала  бар  еді,  жүгірім  келіп  қап 

алыңдар әскерлерден кішкене азық ұрлаймыз деді. 3 қатар тұрған 

ең  шеткі  вагонында  бидай  бар  екен.  Сол  вагонның  бұрышында 

кішкене  тесігінен  екі  ұл  бәкісімен  ырғап  тесігін  кеңейтіп,  сол 

жерден  кішкене  жеп,  қапқа  салып  алдық.  Енді  ӛзіміздің  вагонға 

қалай  жеткізетінімізді  білмей  бір-бірімізді  қуып  ойнағанысып 

апарып,  таласып  терлеп  тепшіп  біреуі  бір  уыстап,  біреуі  екі 

уыстап жеп жатыр. Ет жеп, сорпа ішендей болып жетісіп қалдық. 

Кешкі  сағ.  8-9  дарда  Бізді  апара  жатқан  2  әйел  қыздар 

орындарыңа  жайғасыңдар  қазір  бізді  арғы  жақа  ӛткізеді  деп 

айғайлады.  Ӛткізді  арғы  жақта  әскери  жүк  машиналары  тізіліп 

тұр.  Машиналарға  отырыңдар  деп  айғайлады.  Біз  бесеуіміз  бір-

бірімізден айырылмай бір машинаға отырып алдық. Жарық жоқ, 

поезд  үріп  жатыр,  самалет  ұшып  жатыр,  гүрс-гүрс  атылады. 

Атылғаннан  қорықпаңдар  фронт  150  км.  алыстап  кетті  деп 

айқайлады.  Қалай  қорықпайсың  гүріс  дегенде  бұғынып  жерге 

кіріп  кете  жаздаймыз.  Тағы  бір  жерге  әкеп  кіргізді,  тӛр  жақта  2 

жерден  жарық  қосып  қойған,  тӛрдегі  екі  орыс  әйелі  қолдарын 

шапалақтап  Қазақстан  қыздары  жарайсыңдар,  келгендеріңе 

рахмет  Ленин  аталарыңның  үмітін  ақтап  жатырсыңдар,  міне 

572 

 

кӛсемнің  қаласын  қалпына  келтіресіңдер  деді.  Сндерге  ыстық 

тамақ дайындауға біздің жағдайымыз келмеді білесіңдер барлық 

тамақ  фронтта.  Сендерге  қазір  200  гр.  нан,  1  крушка  су  береміз 

соны  ішіп  жатасыңдар.  Таңға  сендерді  бӛледі  деп  аты-жӛнімізді 

атап  нан,  суларын  беріп  жатқызды.  Шорғанова  Күлтай, 

Бейсекенова Мәнтай, Теміржанова Сәкеш,  Майырханова Күләш, 

Ахметова  Мағиза  бесеуіміз  болдық.  Таңға  жуық  сыртқа  шықсақ 

жан-жағымызда  тӛбесі  аман  қалған  бір  үй  жоқ,  жермен-жексен. 

Мынаны  қалпына  қашан  келтіреміз,  бекер  келдік  қайран  ел, 

қайран  жер  елімізді  кӛремізба,  жоқпа  деп  бесеуіміз  жылап 

отырған кезімізде жаңағы бізді алып келген екі әйел таңғы тамақ 

жейміз  деп  шақырды.  Бардық  тӛбесін  қаңылтырмен  шегелеп 

қойған, ұзын тақтайдан екі қатар стол жасап қойған. Гарохтан 1 

тарелке суп, бір-екі жапырақ нан, 2 қасық тарыдан каша, қыздар 

ренжімеңдер қант жоқ деді. Енді жан-жақа жұмысқа бӛлу керек. 

Біз бесеуіміз бізді қайда жіберсеңдерде бӛлінбейміз дедік. Сӛйтіп 

бір  жас  орыс  жігітті  шақырып,  мына  жігіт  сендерді  1  ай 

электормантердің оқуын оқытады, оқып емтихан тапсырасыңдар, 

жақсы  тапсырсаңдар  слесарный  цехта  фронтта  қирап  кеткен 

танкінің  маторын  жасайсыңдар  деді.  Тағы  бір  ауылға  10  күнге 

апарды. Бәрі қирап қалған, бүтін тұрған 2 бӛлмелі 1 үй барекен, 

осы  үйге  жатасыңдар,  соны  тазап  тӛсек  жасап  алыңдар  деді. 

Мұсыр тӛгуге барсақ 1 адамның 2 саны жатыр екен, оны кӛріп бір 

жылап  алдық.  Волгаға  барып  беті-қолды  жууға  барсақ  су  қара 

шайдай  болып  жатыр.  Сапырып  қолды  жуып,  жағаға  шықсақ 

жағада  бір  салдат  ӛліп  жатыр,  үстін  топырақ  басып  қалған,  оң 

қолының басы кӛрініп тұр, екі аяғының басы кӛрініп жатыр соны 

кӛріп  барып  миымызға  кірді.  Осы  жерде  қырылған  екенғой  деп 

тағы жылап алдық. Ішімізде Күлтай деген қыз пысықтау еді сол 

жатқан  кісіні  суырып  алып  кӛрейік  қазақпа  жоқ  орысба,  неміс 

болса  суға  ағызып  жіберейік  деді.  Біз  керегі  жоқ  деп  кетіп 

қалдық.  1  ай  оқуымызды  оқып  5  ке  тапсырдық.  Бізді  сехқа 

апарды, сонда жұмыс істедік. Тамағымыз жақсы болды, 3 уақыт 

беріп  тұрды.  1  күнде  1-3  танкіні  жасаймыз.  1943  жылы 

қасымдағы Сәкеш аяғынан жараланып оны біреуіміз апару керек 

болды.  Үшеуінің  әкелері  үйлерінде  қалған,  менің  әкем  соғыста 

573 

 

сонымен  мені  жіберді.  Үйге  келдім,  шешем  қайтадан  соғысқа 

жібермеймін деп алып қалды.  

В  годы  Великой  Отечественной  войны  на  территории 

бывшей  Семипалатинской  области  было  развернуто  7 

эвакогоспиталей.  Два  из  них  дислоцировались  в  сельской 

местности:  один  в  Аягозском  районе,  второй  -  в  действующем 

тогда Березовском доме отдыха в Бородулихинском районе [2]. В 

глубоком  тылу,  в  соответствии  с  постановлением  Совнаркома 

СССР  и  приказом  Наркомздрава,  под  госпитали  отводились 

лучшие,  наиболее  приспособленные  здания,  на  работу  в  них 

направлялись  самые  опытные  врачи  и  медицинские  сестры. 

Первые  эвакогоспитали  в  Казахстане  были  сформированы  в 

Семипалатинской, 

Актюбинской, 

Северо-Казахстанской, 

Карагандинской областях. Среднее количество коек в госпиталях 

составляло  от  400  до  600.  Большую  помощь  в  работе 

эвакогоспиталей  оказывали  шефские  организации,  снабжая  их 

различным  оборудованием,  мебелью,  инвентарем,  постельными 

принадлежностями,  готовили  и  проводили  для  раненых 

культурно-массовые  мероприятия,  занимались  сбором  и 

передачей  им  подарков.  В  Семипалатинске  госпитали  тогда 

располагались 

в 

зданиях 

педагогического 

училища, 

сельхозтехникума  и  физиоинститута  (так  раньше  называлась 

центральная больница города), клубе имени Кирова и техникуме 

при мясокомбинате. 

жүктеу/скачать 5,65 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: