Архивов и документации вко материалы международной научно практической конференции
жүктеу/скачать 5,65 Mb. Pdf көрінісі
|
1941-42 жылдары Семей Мал –азық комбинаты Киевтік және Воронеж Мал-азық зауыттарының жабдықтарымен жабдықталып жӛндеуден ӛтеді. Осы аталған кәсіпорындарды орналастыру кезінде кӛптеген қиыншылықтар кездесті. Оларды орналастыруда орындардың жетіспеуі, құрал-жабдықтардың толық болмауы, электр қуатымен қамтамасыз ету т.б. Мысалы, Мал-азық зауытының құрылысында кӛптеген олқылықтар болды. Оның қысқы жұмысқа толық дайындығының болмауы, астық сақтайтын қоймаларының асты цементпен жабылмағандығы 104
(астықтың бұзылуына себепші), тӛбелерінің жабындарының сапасыз дайындалғандығы сияқты кемшіліктер т.б. кездесіп отырды.
1941 жылғы Семей облысындағы барлық ӛнеркәсіптердің валдық ӛнімі 97,2 пайызға орындалды, ал Ӛндірістік Халық комиссариты ӛнеркәсіптері 98 пайызға, ӛндірістік емес Халық Комиссариатының ӛнеркәсіптері бойынша 96,3 пайызға орындалды. Еңбек ӛнімділігі үш жыл ішінде 55,1 пайызға ӛсті 15, б. 3 . Семей облысының жақын орналасқандығы Шығыс Қазақстан халқын жеңіл және тамақ ӛнеркәсіптері ӛнімімен қамтамасыз етуге мүмкіндік жасады. Осы кезде ӛзіндік бӛлініс Шығыс Қазақстандық және Семей облыстық болып бӛлінді. Семейде былғары, тоқыма, тігін, аяқ киім және ет ӛнімдерінің ірі кәсіпорындары орналасты. Шығыс Қазақстан облысынан Семей кәсіпорындарына мал, жүн, шикі тері әкелінді. Мұндай экономикалық байланыстар ертеден келе жатқан тарихи дәстүр ретінде соғыстан кейінгі бесжылдықтарда да жалғасын тапты, және кӛп жағдайда ол аймақтағы ӛнеркәсіптің осы салаларының одан әрі дамудағы болашағын айқындады. Жалпы Соғысқа дейін қаламызда не бәрі 2 ірі жеңіл ӛнеркәсіп: тері комбинаты мен алғашқы жүн ӛңдеу фабрикасы (ПОШ) болды. Ал Ұлы Отан соғысы жылдарында Семей облысына эвакуацияланған құрылғылар негізінде 7 жаңа кәсіпорындар құрылды. Семей ет комбинаты 1934 жылы 5 қарашада іске қосылып, оның құрамында сою-бӛлшектеу, ішек, май, сүйек ұны, шұжық, консерві, тұздық, салы ерітетін, шаш пен қыл ӛңдейтін бірнеше зауыттар бар. Тоңазытқышқа 6 мың тонна етсиятын. 120 түрлі ет фабрикаттарын, 1 мың тонна ет пен шұжық ӛнімдерін, 1 млн. Консерві қалбырын, тұрмысқа қажетті бұйымдар т.б. шығарылатын. Сонымен қоса ол одақ бойынша (үшінші орын) да ең ірілердің бірі саналып онда ет ӛнімінің жүзден аса түрін, тіпті сүйек пен мүйіздің ӛзінен дәрілер мен бояулар да шығарды. Оған Семей, Павлодар, Қарағанды, Алматы облыстарынан, Алтай ӛлкесі мен Шыңжаннан, Монғолиядан әкелініп, комбинатта 105
ӛңделген соң, дайын ӛнімдер Қазақстаннан тысқары жерлерге жіберілді 16, б. 35 . Ұлы Отан соғысы жылдарында Ет комбинатының алдында барлық жылдық жоспарды 2 жартыжылдықта орындау міндеті тұрды. Соғыс жағдайы ұжымнан қосымша технологиялық үрдістерге ӛзгерістер мен ӛндірістің жаңа түрлерін игеруді міндет етіп қойды. Онсыз да қиын болған жағдай одан ары қиындай түсті. Соған қарамастан біршама жетістіктер де болды. 1941 жылдың күз айларынан бастап суп-пюресі концентратын ӛңдеу цехы, кетгут (192750 м), консервілік суп, сарымсақ ұны т.б. ӛндіретін цехтар ашылып, ӛнімдер ӛндіріле бастайды. Тері комбинатында да соғыстың бастапқы жылдарында илеуіш, химикат жабдықтары қысқартылып, жұмысшылар саны азайды, ӛнім шығару мӛлшері ұлғайтылды. Семей тері комбинаты қойдың қараға боялған мездра (иленбеген терідегі ет- май, шел) мен тері ӛнімдерін шығаруды ұйымдастырды. Соғыс жылдарында оның ассортименті кӛп бола қоймады, тек қатты тері тауарлары: түсті былғары (кяхта) қара табиғи юфта (былғары сортының ерекше бір түрі) бере алатын еді 17, б. 6
Сонымен қоса Семей қаласында түсті металдарды және алтындарды табуда транспорттарды тиімді пайдалануға бірінші дәрежеде кӛңіл бӛлінді. «Алтайалтын» тресінің ӛнеркәсіптерінің жұмысын айта кететін болсақ, ол Семей облысындағы: Ақжал, Балажал кен орындары мен Қазаншұңқыр ӛнеркәсіп конторасы 1942 жылы біршама жетістіктерге қол жеткізді. Кен орындарының алтын іздеудегі жұмысы тек 83,6 пайыз кӛрсеткішке жетті. Алтын іздеудегі кӛрсеткіштерін Ақжал кен орны 79,2 пайызға, Балажал кені 87,4 пайызға және Қазаншұңқыр ӛнеркәсіп конторасы 68,7 пайызға орындады. Соғыстың жүріп жатуы себепті мамандар жеткіліксіз болып, ерлер орнына әйелдер, қарттар мен балалар жұмыс жасады 17, б. 18 .
Соғыс талабына сай жаңадан ашылған шахталар мен кен орындарының ашылуы мемлекет үшін тағы да бір молайған кен кӛзі болды. Соғыс жылдарындағы қиындықтарға қарамастан Семей қаласындағы комбинаттар мен ӛндіріс орындары ӛз ӛнімдерін шығаруда алдыңғы қатарға шығып, жаңа тәсілдермен ӛнім 106
шығару арқылы, кәсіпорындар шығынын азайтты. Эвакуацияланған кәсіпорындардың Семейге орналастырылуы мұнда жеңіл ӛнеркәсіптердің дамуына алып келді. Осы кәсіпорындарың негізінде Семей –Қазақстандағы тамақ және жеңіл ӛнеркәсібінің ірі орталығына айналды. 1946-1959 жылдар аралығы Шығыс аудандардағы соның ішінде
Шығыс Қазақстандағы соғыс кезінде
қираған шаруашылықты қалпына келтіру мен табиғи байлықты одан ары игеру кезеңі болды. Кеңес ӛкіметінің негізгі экономикалық саясаты Шығыс Қазақстанның табиғи минералды байлықтарын пайдалану мүмкіндігі мен аграрлық сектор мүмкіндіктерін кеңейту болды. Соғыстан кейінгі тӛртінші бесжылдықта түсті металлургия кәсіпорындарын салу қайта қалпына келтіру мен салу ісіне 1800 млн. сом бӛлу қаралған. Түсті металлургия кәсіпорындары негізінен Шығыс Қазақстанда орналастырылғандықтан капиталдың кӛп мӛлшері осы аймаққа бӛлінгендігін айта аламыз.
Егер түсті
металлургия кәсіпорындары мен жалпы кәсіпорындарға бӛлінген қаржыны салыстыратын болсақ, онда түсті металлургия кәсіпорындарына 2,5 есе артық бӛлінгендігін айтуға болады. Соғыстан кейінгі бесжылдық жоспарына сай Алтайда полиметалл кәсіпорнының құрылысы жүру керек болды. Лениногорск зауытын шикізатпен қамтамасыз ету үшін Алтайдың қорғасын-мырыш кен орындарындағы шахта құрылыстарын кең түрде жүзеге асыру кӛзделді. Ӛскеменде мырыш пен электролитті мыс ӛндіруде Одақ бойынша ірі зауыттардың бірінің құрылысы жоспарланды. Нәтижесінде Шығыс Қазақстан елдегі түсті металлургияның ірі базасына айналу керек болды. Нәтижесінде 1955 жылы қара және түсті металлургияның үлес салмағы жалпы алғанда Қазақстан ӛнеркәсібінің жалпы валдық ӛнімінің 25,5 пайызын құрады. Соның ішінде түсті металлургияның негізгі мӛлшерін шығару Шығыс Қазақстанға тиесілі болды. Бесінші бесжылдық жоспар жобасында 1955 жылы Шығыс Қазақстанның халық шаруашылығын дамытуда облыстың валдық ӛнімін 348935 мың сомға жеткізу кӛзделді.
107
Бұл кездері Шығыс
Қазақстанның ӛнеркәсіптік құрылымында тікелей
одақтық министрліктер мен ведомстволарға қарайтын кәсіпорындар кӛп болды. 1950 жылы облыс бойынша шығарылатын валдық ӛнімнің 4/5 солардың үлесіне тиді. 1955 жылы да бұл жағдай ӛзгерген жоқ. Сонымен бірге аймақтық қажеттіліктер мысалы, жеңіл және тамақ ӛнеркәсібі мүлдем дамымады. Қаралып отырған кезеңдегі Шығыс Қазақстанның құрамына экономикалық дамуда жоғарғы маңызға ие ӛте ірі Ӛскемендік және ірі Семейлік ӛнеркісіптік жиынтықтар енді. Шығыс Қазақстан облысында негізі түсті металлургия саласы болып келетін бірнеше ӛнеркәсіптік жиынтықтар құрылды. Ӛскеменде арнайы сала ретінде түсті металлургия, электроэнергетика, машина
жасау, жеңіл
және тамақ
ӛнеркәсіптерінің кейбірі жоғарғы дәрежеге жетті. Маңыздылығы жағынан екінші орында Лениногорск ӛнеркісіптік жиынтығы болды. Мұнда полиметалл кенін, жеңіл және тамақ ӛнеркәсәбі (тігін тоқыма т.б.), ағаш ӛңдеу, құрылыс материалдары ӛнеркәсібін дамыту мен қайта ӛңдеу дамытылды. Зыряновск аймақтық ӛнеркәсіптік жиынтығы құрылымы да жергілікті табиғи байлықтарды пайдаланушы полиметалл кендерін алу мен байыту, тігін, кейбір тамақ ӛнеркәсібі салаларынан тұрды. Жоғарыда айтып ӛткеніміздей Шығыс Қазақстанға тән ерекшелік ол түсті металлургия саласының басым мӛлшерде дамуы болды. Шығыс Қазақстан облысында құрылыс материалдары ӛнеркәсібі және энергетикалық жиынтықтар біршама дамуы тиіс болды. Сонымен қоса тоқыма, тамақ-дәм, былғары, тері және аяқ киім ӛнеркәсіптерінде даму жүруі керек болды. Бұл салалардың ӛнім мӛлшерін барынша кӛтергенімен, олардың жалпы валдық кӛрсеткіштері тӛмен болды, себебі бұл кәсіпорындар нашар дамыған еді. Ӛзінің табиғи байлықтары мен пайдалы қазбалары жӛнінен КСРО бойынша ірі және тиімді жер ол Кенді Алтай болды. Бағалы компоненттерінің мӛлшері жӛнінен бұл аймақ бүкіл әлемге әйгілі болды. Бұл жерде қалайы, қорғасын, мырыш, мыс, 108
алтын, күміс пен сирек кездесетін металдар және шашыраңқы металдар жиынтықтары шоғырланған. Соғыстан кейінгі кезеңдегі Шығыс Қазақстанның ӛнеркәсіптік дамуы басшылықтың аймақта түсті металлургияны басымдылықпен дамыту жоспарымен анықталды. Нәтижесінде 1945 жылы Қазақстан одақтық ӛндірістегі қорғасын мен мырыш концентраттарының кӛп бӛлігін шығара бастады. Соғыстан кейінгі жылдары да аймақтың ӛнеркәсіптік дамуын анықтауда түсті металлға деген сұраныс негізгі болып қала берді. Осы кезеңде кӛптеген қорғасын, мыс, мырыш кәсіпорындары салынып, жӛндеуден ӛткізілді. 1946-1955 жылдардағы республикамыздағы түсті металлургияның валдық ӛнімі 3,6 есе ӛсті. Қара мысты балқыту 3,1 есе, рафинатты қорғасын 5,9 есе, қорғасын-мырыш кенін ӛндіру 7,3 есе артты 18, б. 11 . Осы кезеңдегі негізгі оқиғалардың бірі тек Шығыс Қазақстан кӛлемінде ғана емес бүкіл КСРО кӛлемінде маңызға ие болған Ӛскемен қорғасын-мырыш комбинатының ашылуы болды. Оның құрылысы 1942 жылы Ордженикидзе қаласынан кӛшірілген «Электроцинк» зауытының негізінде Қазақстандағы алғашқы мырышты электролит зауыты құрылған кезден басталады. 1947 жылдың 25 қыркүйегінде Ӛскемен мырыш зауыты алғашқы металл құймасын шығарады. 1951 жылы Ӛскемен мырыш зауыты қорғасын-мырыш комбинаты болып қайта құрылады. Осымен бір мезгілде Ӛскемендік ТЭЦ те жұмысқа кіріседі. 1953 жылы зауыттың оттегі станциясы іске кіріседі. Нәтижесінде полиметалл кендерін жиынтықты пайдалану бойынша алтайлық таукен кәсіпорындарын ӛндірістік кооперациялау аяқталады. Шығыс Қазақстанда Лениногорск және Ертіс полиметалл және Зырян қорғасын комбинаттарының үлес салмағы зор болды. Қазақстандағы түсті металл ӛндірісінің дамуы КРО-ның түсті металл импортынан бас тартуға мүмкіндік жасады. Қазақстан ӛнеркәсібі рафинатталған қорғасын, мырыш, мыс, мысты және қорғасынды прокат және басқа ӛнімдірді шығарды. Ӛскеменнің қорғасын-мырыш комбинатының қорғасын ӛндірісі 1958 жылмен салыстырғанда, жетіжылдықты 27,7 % -ға, мырыш ӛндірісі -11,7 %-ға, кадми – 28 %-ға арту керек болды. 60-шы
109
жылдардың басында комбинат Қазақстанның химиялық ӛнеркәсібін дамытуда мүмкіндігі зор күкірт қышқылы ӛндірісін игеру керек болды. Лениногорск полиметалл комбинаты, Зыряновск, Белоусовка кеніштерінің ӛнім мӛлшері артып, Ертіс мыс балқыту зауытының қуаты екі есе артты. Жетіжылдық жоспар бойынша Лисаковск, Қашар сияқты кен орындарында қуаттылығы жылына 5-5,5 млн. тонна шикі кен шығарушы ірі тау кенбайыту комбинаттары құрылысын жандандыру кӛзделді. Жетіжылдық жоспарда Ӛскемендегі конденсатор зауытының құрылысы аяқталды. Соғыстан кейінгі жылдардағы Шығыс Қазақстанда салынған ірі түсті металл кәсіпорындарының бірі Лениногорск полиметалл комбинаты болды. 1956 жылы Октябрь кеніші құрылысы аяқталып, Андреевск кенішінің құрылысы кеңейтілді. Оларды кенмен қамтамасыз ету үшін Новоберезовск кенін аршу басталды. Шығарылатын ӛнім түрін кӛбейтумен қоса Шығарылатын ӛнім мӛлшерін арттыру басталды. Алтайдағы түсті металлургияның дамуы ол жерде қуатты энергетикалық базаның құрылуын қажет етті. Ертеректе салынған Быструшинск электростанциясы, Жоғарғы Хариузовск, Үлбі гидроэлектростанциялары Шығыс Қазақстан мен Алтайдағы тез қарқынмен дамушы кәсіпорындардың қажеттілігін қанағаттандыра алмады. Осы мақсатта бесінші бесжылдықта Шығыс Қазақстандағы 1950 жылмен
салыстырғанда электроэнергия ӛндірісін 4,5 есе ұлғайту кӛзделді. Нәтижесінде Алтай энергия жүйесі Қазақстандағы зерттеліп отырған кезеңдегі ең ірі үштіктің бірі болды. Соғыстан кейінгі жылдары Ертісте ірі Ӛскемен гидроэлектростанциясы іске қосылды. 1960 жылы Бұқтарма СЭС-ы алғаш қолданысқа түседі. Жетіжылдық жоспарда қолданысқа 20 жылу және су электр станцияларын қоладысқа енгізу жоспарланған еді. Солардың ішінде Бұқтарма СЭС-ы және Палодар ТЭЦ-і, Ермаковск жылу электр станциясының құрылысы басталды 19, б. 148 . 1952 жылдың 21 желтоқсанында Ӛскемен су электр станциясының алғашқы турбинасы ӛндірістік тоқ жібереді, ал 1953 жылы 1 шілдеде ол толығымен қолданысқа беріледі. Оның іске қосылуымен Ӛскемен және Семей сонымен қоса Алтай
110
кәсіпорындары электр энергиясымен толық қамтамасыз етілді. 1953 жылы Ӛскемен СЭС-ы Рубцовск қаласындағы Алтай трактор зауытының жылу станциясының жоғарғы вольтты электр желісіне қосылады. Сол кездегі осындай ірі электр станциясын іске қосу нәтижесінде Шығыс Қазақстандағы электр энегиясын ӛндіру ісі 2,5 есеге артты. Осы кезеңдерде Ӛскемен ТЭЦ-інің үшінші, тӛртінші кезектері қолданысқа беріліп, Лениногрск және Зыряновск жылу орталықтары біршама кеңейіп, Бұхтарма СЭС-інің құрылысы басталды. Нәтижесінде 1955 жылы
«Алтайэнерго» суэлектрстанцияларындағы электр қуатын ӛндірудегі Қазақстан бойынша үлес салмағы 82 % құрады [20, б. 3] Шығыс Қазақстан облысындағы ӛнеркәсіптік құрылым негізінен шикізаттық және ӛндіріп алу ӛнеркәсіптеріне бағытталды, ал жеңіл, тамақ және жергілікті кәсіпорындар жайлы зерттеліп отырған кезеңде толық берілмеген. Шығыс Қазақстан территориясындағы Республикалық ӛнеркәсіп одақтық кӛлемдегі ӛнеркәсіп деңгейінен тӛмен болды. Мысалы, 1945 жылы мемлекеттік кәсіпорындардың және кооперативтік ӛнеркәәсіптердің валдық ӛнімі
одақтық кәсіпорындардың 1/15 аз бӛлігін құрады, ал 1950 жылы бұл айырмашылық біршама ӛзгергенмен бәрібір тӛмен болды. Кәсіпорындардың ішінде үлес салмағы біршама артқан ол ет-сүт және тамақ кәсіпорындары боды, ал 1950 жылы тамақ және әсіресе орман ӛнеркәсібінің валдық ӛнімін кӛтеру кӛзделді. Жалпы 1946-1950 жылдардағы Шығыс Қазақстан облысындағы жеңіл және тамақ ӛнеркәсібін дамытуда ол республикалық және одақтық кәсіпорындар арасындағы айырмашылықты жою керек болды.
1950 жылы
республикалық және
жергілікті кәсіпорындардың валдық ӛнімінің мӛлшері 43,3 млн. сомға жету керек еді, яғни 1940 жылмен салыстырғанда 2,1 есеге ӛсу керек болған. Шығыс Қазақстандағы ӛнім мӛлшері одақ бойынша да басқа одақтық республикалардан да қанша артық болса да ондай айырмашылықты жою мүмкін болмады. Кӛріп отырғанымыздай Шығыс Қазақстандағы кӛптеген ӛнеркәсіптер тікелей одақ қарамағында болды, негізінен түсті металл кәсіпорындары еді. Бір жағынан сол кезде жеңіл, тамақ,
111
орман және жергілікті кәсіпорындарды дамытуға аса кӛңіл бӛлінбеді. 1950 жылдардың басынан ақ оған кӛңіл бӛліне бастайды, бірақ одақтық ведомстволарды тек ӛндіруші кәсіпорын қызықтырған соң, аймақтың біржақты дамуынан сақтайтын шараларды іске асыруға кӛңіл бӛлмеді. Бұл салалар республика қарамағында қала берді де, оны дамытуға бағытталған қаражат та жеткіліксіз болды. Солай айта тұра біршама жетістіктер болды деуімізге де болады. Әдебиеттер: 1 Қозыбаев М.К. Ақтаңдақтар ақиқаты. - Алматы: Қазақ университеті, 1992. - 272 б. 2 Козыбаев М.К., Едыгенов Н.Е. Труд во имя победы. - Алматы: Гылым, 1995. - 176 с. 3 Городецкая В.С. Семипалатинская область в годы Великой Отечественной войны. Семипалатинск, 1975. 4 ШҚО МЖҚБ 176 –қ, 5-т, 92-іс, 18 п. 5 ШҚО МЖҚБ 176 –қ, 5-т, 92-іс, 18 п. 6 ШҚО МЖҚБ 176-қ, 5-т, 29-іс, 6 п. 7 ШҚО МЖҚБ 176-қ, 5-т, 29-іс, 6 п. 8 ШҚО МЖҚБ 752-2-188-15. 1-3 9 Белякина А. Семипалатинск военный //Наше дело. 09.05.2003. - 8 с. 10 ШҚО ҚЗТҚО 1378 қ, 1-т, 8-іс, 10 п 11 Семипалатинск. Отв.ред. Елагин А.С. АН Каз ССР изд. «Наука». - 1984 - 224 с. 12 99 ШҚО ҚЗТҚО 1391-қ, 1-т, 20 іс, 3-20-13 п. 13 100 ШҚО ҚЗТҚО 1498-қ, 1-т, 8 іс,13-14-17-18 п. 14 ШҚО ҚЗТҚО 659-қ, 2-т, 12-іс, 4 п. 15 ШҚО ҚЗТҚО 710-қ, 2-т, 245-іс, 1 п. 16 ШҚО ҚЗТҚО 96-қ, 1-т, 197-іс, 50 п . 17 ШҚО ҚЗТҚО 591-қ., 2-т.,19 іс, 27-159 п. 18 ШҚО ҚЗТҚО 591-қ., 2-т., 40-іс, 131 п. 19 Ескендиров М.Г. Восток Казахстана: на стыке столетий (вторая половина XIX – начало XXІ в.в.) Монография. Семипалатинск: СГПИ, 2005. –312 с. 112
20 Мейрамханова Ж.Е. Семипалатинцы В Великой Отечественной войне. //Семипалатинские вести. №19 (117), 7 мая 2004. - 3 с. ӘОЖ 94(574.42) АУБАКИРОВА А.Ж., ЖИРИНДИНОВА К.Р. С.Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан Мемлекеттік университеті, Қазақстан Республикасы, Ӛскемен қ., ashat_asem_uka@mail.ru ҰЛЫ ОТАН СОҒЫСЫ ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАНҒА ЭВАКУАЦИЯМЕН КӚШІРІЛГЕН ХАЛЫҚТЫ ҚАБЫЛДАУ ЖӘНЕ ОРНАЛАСТЫРУ КСРО-ның 1941-1942 жылдардағы жаппай тұрғындарды эвакуациялауы тарихи тұрғыдан кӛлемі жағынан да, мерзімі жағынан да теңдессіз оқиға болды[1, 73 б]. Шындығында, КСРО- да ел территориясына жау кірген жағдайда тылға ӛндіріс пен адам ресурстарын кӛшіру механизмін қолданатын эвакуациялық жоспар алдын ала жасалмағандықтан соғыс жүріп жатқан кезде іске асырыла бастады [2].1941 жылдың 24 маусымында эвакуациялау бойынша Кеңес құрылды, бұл әскери уақытта құрылған ең алғашқы тӛтенше жағдайлар бӛлімі еді. 1941 жылы 27 маусымда ОК БКП(б) және КСРО ХКК-нің «Адам контингентін және құнды мүлікті кӛшіру және орналастыру тәртібі туралы» қаулысы шықты. Оған қосымша шешім шығарылды: «Әскери уақытта тұрғындарды эвакуалациялау тәртібі туралы». 1941 жылы 16 шілдеде эвакуациялау бойынша Кеңес ӛзіне артылған міндеттерді күтілгендей орындай алмауына байланысты, бұл міндет эвакуациялау Комитетіне тапсырылды (Мемлекеттік Қорғаныс Комитеті жанынан құрылған).1941 жылы қыркүйекте Комитет жанынан тұрғындарды эвакуациялау бойынша Басқарма құрылды (тӛрағасы К.Д.Панфилов) [1, 78 б.]. 1941 жылдың тамызынан 1942 жылдың қаңтарына дейін Қазақ КСР-не эвакуацияланған тұрғындардың негізгі легі жеткізілді. 1941 жылдың 1 қыркүйегіне дейін жалпы елге 24258 адам орналастырылды, оның ішінде УКСР, БКСР, Карель-Фин КСР-і, Литва КСР, Латвия КСР, Эстон КСР, Молдова КСР,
113
Қырым КСР және тағы басқа КСРО аудандарынан 10968 орыс, 2695 украин, 1259 белорус, 8218 еврей, 159 поляк, 32 неміс, 39 литвалық, 159 латыш, 160 эстон және 569 адам басқа да ұлттардың азаматтары болды. Олардың 60,8% - әйелдер, 36,3 % - балалар, 39,2% - ерлер болды.Эвакуациялық бӛлімнің берген мәліметтері бойынша Қазақ КСР-не 1941 жылдың 2 қазанына дейін майдан шебі аймағынан (Ленинград пен Мәскеуден) 65 691 адамның 11 931-і ер адам, 28 213 әйел, 25 547 балалар болды. Олардың
барлығы республиканың түрлі аудандарына орналастырылды: Батыс Қазақстанға(Гурьев, Батыс Қазақстан, Ақтӛбе
облыстары) – 14 257 адам, Оңтүстік Қазақстанға(Жамбыл, Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан, Алматы облыстарына) – 13 728 адам, Орталық Қазақстанға(Қарағанды облысы) – 1 105 адам, Солтүстік Қазақстанға(Ақмола, Қостанай, Павлодар, Солтүстік Қазақстан облысы) – 22 524 адам, Шығыс Қазақстанға(Семей, Шығыс Қазақстан облысы) – 11 443 адам, Алматыға – 2 634 адам [3]. 1941 жылғы барлық эвакуациялық кӛшірулер үшін темір жолда 1,5 миллион вагон қажет болған. Оларды бір қатарға қойса Бискай шығанағынан Тынық мұхитына дейін созылар еді [4, 51б.].
Эвакуациялау бойынша Кеңес Қазақстанға бірнеше жүз ӛндіріс орындарын, білім және ғылым мекемелерін, жоғары оқу орындарын кӛшіру туралы шешім қабылдады. Елдің Батыс ӛңірінен ӛндіріс кәсіпорындары негізінен Қазақстанның облыс орталықтарына кӛшірілді- Алматы, Шымкент, Семей, Петропавл және Орал қалаларына [5, 19 б.]. Қазақстан Республикасы Президентінің Мұрағатындағы 725 қорда «Қазақ КСР-не 1942 жылдың қаңтарына дейін орналастырылған тұрғындардың » мәліметі бар. Мұнда тұрғындардың жынысы, қайдан, қашан кӛшірілгендігі туралы мәліметтер келтірілген. Академик М.Қ.Қозыбаевтың 1970
жылы жазылған монографиясында Қазақстанға әскери жағдайда кӛшірілген балалар туралы мынадай мәліметтер беріледі: «Қазақстанға 149 балалар үйі және 16 интернат жалпы саны 21 мың баламен кӛшіріліп орналастырылды» [6]. 114
Қазақстанның облыстары майдан шебінен эвакуацияланған халықты қабылдап жатты. Шығыс Қазақстанда эвакуацияланған халықты қабылдаудың, аудандарға орналастырудың жоспары жасалды. Бұл тақырыпқа дәйекті зерттеу жұмыстары жүргізіліп, ғылыми мақалалар, еңбектер ӛз дәрежесінде шығарылды деп ауыз толтырып айтуға келмейді. Сондықтан Қазақстанға соның ішінде Шығыс Қазақстанға майдан шебінен эвакуацияланған халықтың жай-күйі, қабылдаудың ұйымдастырылуы, халықты керек заттармен қамтамасыз ету, тұратын баспана тауып беру, оларды жұмысқа орналастыру қалай ұйымдастырылғанын, қандай деңгейде жүргенін зерттеу үшін бірден бір деректік қор – Шығыс Қазақстан облысының мемлекеттік мұрағаты мемлекеттік мекемесі болды. Мемлекеттік мұрағаттағы жеке тектік құжаттар тарихи дереккӛздердің негізгі топтарының бірі болғандықтан Ұлы Отан соғысы кезінде майдан шебінен Шығыс Қазақстанға эвакуацияланған халықты
қабылдау мен
орналастыру тақырыбының жан жақты зерттелуі тікелей мұрағат қорларымен жасалатын жұмысқа байланысты. Ең
алғаш майдан
шебінен Шығыс
Қазақстанға эвакуацияланған халықты қабылдау мен орналастыру жергілікті билік ӛкілдеріне, яғни облыстық атқару комитетінің бірінші хатшысына тапсырылды [7, П.8] :
Обком 4/VII-41г. Через дежурного НКВД РАЙИСПОЛКОМ РАЙКОМПАРТ Ваш район на днях прибудут эвакуированное население прифронтовой полосы тчк Обязываем принять немедленные меры подготовки размещению прибывающего населения райцентрах МТС промпредприятиях лучших колхозах района зпт этих целях используйте дома приготовленные переселенцам не достроенные ремонтирующиеся немедленно закончите представьте эвакуированным любую работу тчк Обеспечьте продуктами питания через торгсеть мобилизуя местные ресурсы принятых мерах информируйте. 7 июля.
115
ЗАПРЕГ(Д)ОБЛИСПОЛКОМА ЛИТВИНЕНКО СЕКРЕТАРЬ ОБКОМА ТАЛАЛАЕВ г. Усть-Каменогорск 4/УП-41 г.
ЗАПРЕГ(Д)ОБЛИСПОЛКОМА СЕКРЕТАРЬ ОБКОМА КП/б/К: /ЛИТВИНЕНКО/ Құжатта берілген нұсқауға сәйкес майдан шебінен кӛшірілетін халықты қабылдап орналастырудың шаралары іске асырыла бастады. Шығыс Қазақстан облыстық атқарушы комитетінің еңбекшілер Депутатарының облыстық Кеңесінің ұйғарымымен эвакуациялық кеңіес құрылып, басшысы белгіленді. Бӛлімнің құрамына 5 маман белгіленіп, олардың жалақысы да бірден белгіленіп берілді [8, П. 128].
Приложение к проток. № 119 От 23-24/ VII-41г. П О С Т А Н О В Л Е Н И Е Исполнительного комитета Восточно Казахстанского областного Совета Депутатов трудящихся и бюро Восточно Казахстанского обкома КА/б/К. От 23 июля 1941г. О приеме, размещении и устройстве прибывающего в область эвакуированного населения.
В соотвествии с постановлением Совнаркома Казахской ССР и ЦК КП(б)К от 20 июля 1941 года № 6226. Исполком Облсовета и бюро ВК Обкома КП(б)К ПОСТАНОВЛЯЮТ: 1.
Образовать при Исполкоме Областного совета отдел по приему, размещению, устройству прибывающего в Восточно Казахстанскую область эвакуированного населения. 2.
Утвердить заведующим отдела тов.Буравцева, освободив его временно от обязанностей заведующего в 116
Облкомхозе. Общий штат отдела утвердить в количестве 5 единиц: Заведующего со ставкой месячн/зар.платы.........1000 руб. Счетовода-атистика.. ............................................350 руб. Экспедитора..........................................................500 руб. Инспекторов-2 по.................................................600 руб. 3.
Обязать тов.Буравцева в 2-х
дневный срок
укомплектовать аппарат отдела эвакуации работоспособными, политически проверенными работниками. 4.
отдел эвакуации за счет уменьшения расходов управленческого аппарата и хозяйственных расходов областных отделов в пределах общей суммы по фонду зарплаты 3050 рублей и на хозяйственные расходы 7000 рублей. Кроме того выделить 5000 рублей за счет мероприятий по областному бюджетудля выдачи единовременноных пособий особо
нуждающимся эвакуированным семьям. 5.
КП(б)К строго руководствоваться постановлением СНК КССР и НК КП(б)К от 20 июля 1941г.в проведении работы по приему, размещению и устройству прибывающего эвакуированного населения. Постановление СовнаркомаКазССР и ЦК КП(б)К от 20 июля 1941 года № 6226 довести телеграфно до исполкомов и райкомов КП(б)К.
Секретарь Обкома КП(б)К /Рванцев/ Председатель Исполкома ВК Облсовета Депутатов трудящихся /Барышев/ Құжатта кӛрсетілгендей эвакуацияланған халықты қабылдау және орналастыру 1941 жылы 20 шілдеде қолға алынып, құжаттар бекітілді. Шаруашылыққа бӛлінген қаржыдан эвакуациялық бӛлімге қаржы бӛлінді. Халық тығыздығын есепке ала отырып оларды орналастыру үшін атқарушы комитет басшылары жоспар үлгілерін дайындады. Сондай үлгінің бірі тӛмендегідей хабарлама ретінде жіберілген [7, П. 9] : 117
Сов.секретно 5.VII.1941г. №27 СЕКРЕТАРЮ ОБКОМА КП/б/К Тов. ТАЛАЛАЕВ
Зам.Пред.Исполкома Областного Совета Депутатов Трудящихся
Тов.ЛИТВИНЕНКО На ваше 96с от 7.УП-41года Обсудив на закрытом заседании бюро РК КП/б/К вопрос о прибываемых эвакуироваемых населений из фронтовой полосы решили, что эвакуироваемое население разместить в семи точках района: Рудоуправление Калбаолово, Райцентре, Уланской и Облакетской МТС, в колхозе им. Крупской, Красный Алтай, Прииртышский коммунар /По приблизительным расчетам в семи точках можем разместить 50-60 хозяйств/. В отношении продуктов питания в районе имеем наличие переселенческого фонда около 200 центров, если разрешите нам израсходовать эти фонды, тогда хлебом будут обеспечены, остальных продуктов /картофель, капуста и др/ заготовить в районе до нового урожая не имеем возможности. Просим вас сообщить хотя бы приблизительное количество хозяйств или людей прибываемого населения, ибо нас затрудняет подготовка жилых помещений.
Секретарь Уланского Райкома КП/б/К /АМРИЕВ/ Предисполкома Уланского Райсовета депутатов трудящихся /БАЖИКОВ/
Соғыс уақытында эвакуациямен кӛшірілген халықтың кӛрген қиыншылығы осындай құжаттарды зерттегенде айқын аңғарылады. Тұратын үйді аз уақыттың ішінде даярлау мүмкін болмағанын айтпағанда, келіп жатқан халықты азық-түлікпен,
118
киіммен қамтамасыз ету де үлкен мәселеге айналды. Үсті - үстіне эшелеондармен келіп жатқан халықты есепке алу, санитарлық гигиеналық талаптарға сай пункттерде қабылдау, асханалармен қамту мәселесі де ақсап тұрды. Мұрағат құжаттарында қабылданған халық пен қабылдану жоспарланған халық тізімін облыс аймақтарына тӛмендегідей бӛліп жоспарлаған [7, П. 59] : ПЛАН
Приема и расселения эвакуированного населения по районам ВК области. № пп
Наименование районов План
вселения Фактически принято Примечание 1.
2500
600
2. Верх-Убинский 1000
158
3. Лениногорский 2200
1167
4. Предгорненский 2000
280
5. Таврический 200
24
6. Кировский 2400
380
7. Уланский 1200
150
8. Бухтарминский 2900
--
9. Зыряновский 3900
1059
10. Самарский 1500 1126
11. Больше- Нарымский 1400 26
12. Курчумский 1500 450
13. Усть -Каменогорский 1400 5820
Вместе прибывш.в ИртышГЭС
ИТОГО 24 100 11 242
/БУРАВЦЕВ/ 10.11.41 г. Шығыс Қазақстанның бірнеше аудандарына қоныстандырылған эвакуацияланған халықтың жай күйі әрдайым атқарушы билік назарынан тыс қалмай, жіті бақылауда болды. Ол үшін арнайы инспекторлар аудандарды тексеруге жіберіліп, олардың тексеріс туралы баяндамалары қағаз бетіне түсіріліп, тиісті орынға жіберіліп отырды [9, П. 10] :
119
Уполномоченному Управления Эвакуации по ВК Области тов.Литвиненко копия Обкому ВКП/б/ Инспектор эвакоуправления ХОДЫРЕВА.З.М ДОКЛАДНАЯ ЗАПИСКА
При проверке на месте размещения эвакуированного населения по Бухтарминскому району установлено следующее: 1.Всего в районе размещено 37 семейств около 200 чел, которые размещены в 4-х с/советах – Никольском, Гусиновском, Бухтарминском и Прииртышском. Основная часть
эвакуированных размещена в Гусиновском и Никольском с/советах. В колхозе Кирова Гусиновского с/с размещено 24 семьи 54 человека , при проверке мною на месте установлено, что из 54 человек нетрудоспособных 14 человек, трудоустроено 6 человек, не трудоустроены 34 человек. В колхозе им.Сталина Гусиновского с/с 11 хозяйств 25 человек, нетрудоспособных 5 человек, трудоустроено 8 человек, не трудоустроено 12 человек. Все указанные эвакуированные размещены по колхозникам, в основной массе довольны квартирами и хозяевами квартир, за исключением нескольких семей, которые размещены плохо, тесно, недовольны хозяевами и им необходимо оказать помощь со стороны с/с в квартироустройстве, например: Семья Лейкон 4 чел, 3 взрослых и ребенок живут в квартире Аникеева колхоз им.Сталина; семья Фурмановских 4 чел, квартира Зуева; семья Васильевой 4 чел, 3-е детей получила пособие 200 руб, кв.Пономарева колхоз им.Кирова, семьяЛехтман из 5 чел, кв.Дормодехина колхоз Кирова, в основной массе эвакуированные не имеют обуви и теплой одежды, что является основной причиной не работать в колхозах. В настоящее время работы в колхозах недостаточно, т.к. кроме сортировки семян, подвозки фуража и работ на фермах – работы нет. При начале полевых работ все трудоспособное
120
население будет трудоустроено, т.е. использовано на полевых и огороных работах, а так же по уходу за скотом. 2. Питание эвакуированному населению выдают колхозы бесплатно, зачисляя эту выдачу за счет будущих трудодней. Правление колхоза им. Сталина выдает печенным хлебом по 700гр на человека/хлеб невсегда качественный, сырой, непропечен. Правление колхоза им.Кирова выдает мукой по 500 гр. на человека и бывают случаи выдает по 500 гр. ячменя. Кроме этого они ничего не получают. Купить на месте картофель, капусту, молоко для детей невозможно, т.к. продажи никакой нет и эвакуированное население питается только хлебом. Отсутствие жиров слишком отражается на детях дошкольного и школьного возраста. Дети школьного возраста все учатся. 3.Промтоваров никаких эвакуированным не выдавалось. За все время выдано по одному куску мыла, очень нуждаются в мыле. Колхозных бань нет. Банями пользуются имеющимися приметными квартирных хозяев. 4.Денежная помощь оказывалась по 50, 100, 400 рублей на семью,
которые крайне нуждались. Отдельные семьи эвакуированных остро нуждаются в помощи и в дальнейшем, но из за отсутствия средств на эти мероприятия в районе им в этом отказывается. 5.При разговоре с эвакуированными, которые все как один заявляют, что к ним плохое отношение со стороны отдельных работников Правления колхозов – колхоз им.Кирова председатель колхоза Привалов и агроном Крылотов, которые очень грубы, не разговаривают, по 4 часа плохо одетые простаивают за хлебом и много других причин, например выдача ячменя, заведомо знают что мельница не работает, да и 3-5 кг молоть на мельнице невозможно, т.к. больше распыляется. Считаю, правильно указывают эвакуированные, что над ними издеваются и считают скотом, дают ячмень, который ими использован и все его показывали, что нас кормят ячменем. 6. Настроения эвакуированных, как можно скорей вернутся на свое место, очень интересуются международной обстановкой и продвижением Красной Армии. Из всех указанных эвакуированных вступили в колхоз имКирова только двое –
121
Котова Мария и Ретская Мария, которые в данное время учатся на курсах трактористов. Нежелание остальных вступить в колхоз обясняется тем, что эвакуированные считают себя временно проживающими в данно колхозе. 7. Массовая работа среди эвакуированного населения совершенно отсутствует, в указанных колхозах имеются парторги, но их эвакуированные незнают, с ними они не разговаривали, бесед никаких не проводилось. Эвакуированные больше знают пред.с/с тов.Чирьева, он действительно болеет душой, что –то хочет сделать, но когда мне с ним пришлось поговорить и поставить вопрос о выполнении решения ЦК и СИК и то это решение далеко не выполняется, после чего тов.Чирьев решил организовать пошивочную мастерскую, эвакуированные портные будут использованы. Кроме этого 3 января на сельисполкоме обещал устранить все отмеченные недостатки. 8.Не лучше обстоит дело и с другим колхозом, где размещены эвакуированные, за исключением эвакуированных, которые размещены в райцентре, в основной массе трудоустроены, а так же имеется возможность кое-что купить из продуктов, что в тех колхозах этой возможности не имеется. 9. Все отмеченные недостатки мною поставлены перед Райисполкомом, который должен 23 января на исполкоме обсудить и принять соответствующее решение к их устранению, в разрезе выполнения решения ЦК и СНК Казахстан. 26.01.1941г. Инспектор Ходырев
Қала халқының этнодемографиясына елеулі ӛзгерістер жасаған шаралар дың бірі болған эвакуация мәселелерге қатысты қомақты тарихи мәліметтер Шығыс Қазақстан облысының мемлекеттік мұрағаты қорларынан алынды. Ол деректер арқылы күштеп кӛшірілген және эвакуацияланған халықтардың саны, жастық құрамы, орналастырылуы, азық-түлік және оқу, жұмыспен қамтылу мәселелері, олардың ұлттық құрамға ықпалы талданды. Сондай-ақ, осы Ұлы Отан соғысы жылдарында қалаларда қалыптасқан күрделі әлеуметтік ахуал, тұрғындардың 122
азық-түлікпен қамтамасыз етілуі де осы қорлардағы құжаттарда кӛрініс тапқан. Жалпы алғанда, тұрғындарды майдан шебінен эвакуациялау қиын-қыстау кезеңде кӛптеген құрбандықтармен іске асса да халықтың кӛпшілігі фашистік құлдықтан, жойылып кету қаупінен тылға кӛшіріліп құтылды және ауыр әскери уақыттың қиыншылықтарын бірлесе кӛтеріп, жауды тізе бүктіруге ӛз үлестерін қоса білді. Әдебиеттер: 1 Жангуттин Б.О. Қазақстанға кеңес халқын эвакуациялау (1941-1942 жылдар) // Новый исторический вестник. – 2006. - № 14. – 72-80 бет. 2 Потемкина М.Н. Эвакуация и национальные отношения в советскос тылу в годы Великой Отечественной войны [Электронды ресурс]. – Кіру нүктесі: http:/ www.militera.lib.ru, еркін кіру. – Тақырыбы экраннан алынды. – Орыс тілінде. 3 Зорина Р.Ф. Из истории эвакуации: прием и размещение населения эвакуированного на Урал в годы Великой Отечественной войны 1941-1942 г.г. [Электронды ресурс]. – Кіру нүктесі : http:/ www. sf.miass.ru, еркін кіру. – Тақырыбы экраннан алынды. – Орыс тілінде. 4 Куманев Г.А. Война и эвакуация в СССР. 1941-1942 годы / Г. А. Куманев // Новая и новейшая история. – 2006. - №6. 49-56 бет. 5 Эвакуация в Казахстан : из истории эвакуации населения западных районов СССР в Казахстан. 1941-1942. – Алматы, 2008. – 320 б. 6 Есетов С. К. Эвакуация населения и промышленности из западных районов СССР в Северо Казахстанскую область 1941- 1943 гг.
/ С.К.
Есетов, Б.Н.
Жунусова, И.С.
Черникова[Электронды ресурс]. – Кіру нүктесі: http:/ www.e- history.kz, еркін кіру. – Тақырыбы экраннан алынды. – Орыс тілінде. 7 Шығыс Қазақстан облысының мемлекеттік мұрағаты(ары қарай - ШҚОММ). Қ.1п. Т.1. І.777. 8 ШҚОММ .Қ.1п. Т.1. І.750. 9 ШҚОММ .Қ.1п. Т.1. І.821 .
|