Ары білім министрлігі
бастауыш сыныпта жазбаша жұмыстарды жүргізу
жүктеу/скачать 64,65 Kb.
|
Бота қазақ тілі
| 2.2 бастауыш сыныпта жазбаша жұмыстарды жүргізу
Шығармада тілдік теория ауызекі тәжірибемен ұштасып, оқушы оны сабақтық алуан деп сезінбей өз ойын жазбаша түрде дұрыс бейнелеу құралы ретінде қабылдайды. Ауызша шығарма да, жазбаша шығарма да материал дерегіне, дербестік деңгейіне, әзірлену тәсіліне, жанрына, тіл ерекшелігіне қарай бірнеше түрге жіктеледі. Шығарманы сондай-ақ тақырыбына қарай да топтауға болады. Мәселен, туған жер табиғаты – өзендер, көлдер, ормандар, жануарлар, өсімдіктер, т.б. Еліміздегі адамдар еңбегі – кітапхана, мектеп, дәріхана, дүкен т.б. шығарма арқылы баланың өздігінен қорытынды шығарып, пікір айтуға қабілеті қалыптасады. Бұл жұмыс баланы бақылауға үйретіп, шығармашылық қиялын дамытады. Шығарма жаздыру үшін белгілі бір мақсатпен іріктелін алынған тақырыптар оқушылардың дүниесін көзкарасын қалыптастырады. Шығарма, мазмұндамадай емес, оқушыға ана тілінде айтайын дегенін еркін баяндауға, сөздік қорын сарқа пайдалануға мүмкіндік береді. Бастауыш сыныпта шығарманың нағыз қарапайым, оңай түрлері жүргізіледі. Дегенмен оқушыларға шығарма жаздырып үйретуде белгілі бір көзделетін мақсат, оңайдан басталып, бірте-бірте қиындай берушілік, жүйелік болуға тиіс. Бастауыш сыныптарда жаздырылатын шығарманы, мазмұны мен тақырыбына қарай топтастырып жүйелегенде, негізінен төртке белуге болады. Оқыған, естіген әңгімелер негізінде; Табиғат құбылыстарын бақылау негізінде; Өмірінде кездесетін оқиғаларға байланысты; Өнер саласына байланысты. Алғашқы кезде балалар шығарманы ауызша құрап үйренеді. Олар ауызша шығарма құрау дағдыларын меңгерген кезде шығарма жаздырылады. Оқушылар оқыған немесе естіген әңгімелерінің мазмұнын сақтай отырып, өз сөздерімен еркін шығарма жазады. Оқушылар оқыған немесе естіген әңгімелерінің үлгісіне еліктеп, өздері ойдан шығарып жазады. Дұрыс ұйымдастырылса бұл жұмыстың екеуінің де пайдасы мол. Бұл оқушының шығармашылық қиялын дамытады. Оның тілін ұстартып, ойын жүйелі баяндауға төселдіреді. Баланың шығарманы сәтті жазуы үшін айқын, «тар» нақты тақырып керек. Егер оқушыларға «Күз», «Қыс» секілді ауқымды тақырып берілсе, онда олар мұндай қомақты дүниеге кездескенде абыржып, оны кен түрде қамти алмайды. «Күз» тақырыбының ауқымдылығы сондай оқушы өрісінің жетпеуі өз алдына, шығарма көлемінің шағындығы-ақ күз табиғатын кеңірек қамтуды көтермейді. Тар тақырып оқушыны өзіндік дербес жұмысқа тиянактылық пен нақтылыққа үйретіп, ол деректерді іріктеп ретімен орналастырып, шығарманы жеңіл жазып шығады. Оқыған әңгіменің негізінде шығарма жаздыру үшін мұғалімдер бұрын көргендерін, естігендерін еске түсіру мақсатында балалармен қысқаша әңгіме өткізеді. Мысалы, «Ана тілінен» «Жаңбыр» өлеңін оқып, соның негізінде «Жаңбырдың пайдасы» тақырыбына шығарма жаздыру керек болса, балалардың оқыған материалдарына қосымша жаңбыр жөнінде не білетіндерін сұрайды. Егер балалар білетіндерін өздіктерінен айта алмаса: Жаңбыр жауарда аспанды не басады? Жаңбыр көп жауғанда, егін қалай өседі? Шөп қалай өседі? Жаңбыр көп жауғанда, арықтың суы қайтеді? Жаңбырдан кейін шаң – тозаң қайтеді? – деген сияқты сұрақтар қойып, әңгіме өткізеді. Сұрақ-жауап арқылы әңгімелесіп болған соң, 1-2 оқушы жаңбырдың пайдасын тұтас айтып береді, онда оқушы жаңбырға байланысты өзінің көргенін, білетінін (найзағай жалтылдау, күн күркіреу, дауыл тұру тағы басқа), қиялын, әсерін қысылмай, еркін айтып беруге тиіс. Сонан соң осы айтылған әңгімеден шығарма жазады. Ең алғашында шығарманы оқушылар өздігінен жаза алмайды. Сондықтан тақтаға бірнеше сұрақтар жазылады да, оқушылар соған жауап береді. Аспанды не басты? Не жауды? Жаңбыр қалай жауды? Жаңбырдан кейін шөп, егін қапай өседі? Жаңбырдап кейін ауа қандай болады? Оқушылар сұрақтарға жауапты әуелі ауызша құрайды. Олардың айтқан жауабы талқыланады. Сол жауаптардың ішінен ең жақсысы алынады. Сұраққа қайтарылған жауап толық тағы да бір қайталанғаннан кейін, балалар шығарма жазуға кіріседі. Тағы бір мысал : «Сұғанақ мысық» әңгімесі бойынша «Менің мысығым» немесе «Менің күшігім» тақырыбына шығарма жаздыртуға болады. Мысық пен күшікті балалардың барлығы жақсы көреді, көпшілігі оларды асырайды. Сондыктан бұл тақырыпқа шығарманы қиналмай жазады. Дегенмен олар өздіктерінен әңгіме құрай алмайды. Сол себепті оларға алдын-ала тапсырма беріп, шығарма жазуға дайындық жүргізген жөн. Әңгіме оқылғаннан кейін балаларға «сендердің мысықтарың бар ма?» сияқты сұрақ қойылады. Балалардың біреулері «бар» екіншілері «жоқ» деп жауап қайтарады. «Бар» деп жауап берген балалардан өздерінің мысығы жөнінде не білетіндері сұралады. Олар мысықты асырағанымен оның қылығына көңіл аудармағандықтан, әңгіме айтып бере алмауы мүмкін. Сондықтан оларға «Мысықтың түсі қандай? Көзі қандай? Қараңғыда мысықтың көзін көруге бола ма екен? Мысығың тышқан аулай ма? Сен мысығыңмен қалай ойнайсың?» сияқты сұрақтар беріледі де, осыларды байқап келу тапсырылады. Балалар тапсырманы ұмытып кетпеу үшін, мезгіл – мезгіл ойларына түсіріп қояды. Балалардың білетін жұмбақтары, мұғалімнің өзі білетін жұмбақтар, мысык жөнінде қысқа әңгімелер айтылады. Оқушылардың шығармашылық қабілеттерінің жоғарғы деңгейде жазылған шығармасын ұйымдастыру үшін екі топтағы шарттар орындалуы қажет: Біріншісі – оқушының толық дамуын қамтамасыз ететін дидактикалық шарттардың орындалуын талап етеді. Екінші шарты – әдістемелік мазмұндама. Ол оқушылардың грамматикалық, стилистикалық дағдыларды меңгеруін, шығарма тақырыптарын анықтауды және солармен жұмыстар ұйымдастыруды талап етеді. Шығарма тақырыбы оның мазмұнын анықтайды. Сондықтан да әрбір жаңа тақырып – бұл жаңа мазмұн. Л.В.Занков өзінің зерттеуінде тақырыптың 2 негізгі тобын анықтайды: өнімсіз және шығармашылық. Бірінші топтағы тақырыптар бала тәжірибесінен бөлек бір құбылыстың ашылуын көрсетеді немесе белгілі оқу пәні бойынша құрастырылады. Мысалы, «Қоян туралы мен не білемін?» тақырыбында шығарма жазуда қоян туралы бар біліммен жұмысты жазып шыгу өнімсіз деңгейге сәйкес. Ал осы тақырыпқа ұқсас келетін «Қояндар суда өмір сүре ала ма?» тақырыбындағы жұмыс өзгеше қараулы талап етеді. Себебі тек қоян туралы білетін біліммен, мағлұматпен шектелуге болмайды. Берілген сұрақка жауап беру үшін оқушы тірі табиғат пен өлі табиғатты, табиғаттың байланысын, ортасы мен оның тамақтану қабілетін байланыстыра қарастырады. Бұл жұмыста оқушы қоян туралы бар білетініне сүйене отырып, салыстыру, дәлелдеу, нәтиже шығару сияқты жұмыстарды орындауы тиіс, яғни шығармашылық бағытта жұмыстануы қажет болады. Аталған жұмыс түрлері бастауыш мектеп оқушыларына ешқандай қиындық келтірмейді. Екінші топтағы, яғни шығармашылық бағыттағы шығармалар, әртүрлі деңгейдегі жұмыстар болуы мүмкін. Мысалы: Оқушы «Қояндар суда өмір сүре ала ма? Қасқыр мен мысықтың арасындағы қандай ұқсастық, айырмашылық бар?» – деген тақырыпта шығарма жазуда бір оқу пәнінің ішіндегі бөлек тараулардың байланысын ашуға жұмыс жасайды. Сондай-ақ әртүрлі пәндер арасындағы байланысты ашуға көмектеседі. Мысалы: математика пәні мен табиғаттану немесе әдеп, сурет, ән сабақтарының арасындағы материалдарға негізделген болуы мүмкін. Ал «Тіл адамдарға не үшін қажет?», «Менің айналамдағы орта», «Жақсылық, мырзалылық деген не?» – деген тақырыптардағы шығармалар оқушыдан жоғары дәрежедегі ақыл-ой белсенділігін, яғни бар мағлұмат, деректерін, білімдерін сұрыптай отырып өз тәжірибелеріне, бақылауларына сүйену негізінде баяндауларын талап етеді. Шығармашылық бағыттағы шығармаларды жазуда ескеретін негізгі мәселелер: Тақырып таңдауда еркіндік беру, өйткені оқушыға қай тақырып жеңіл және таныс, сол бағытта өз ойын еркін және толық жеткізе алады. Шығарманың тақырыптары оқушыларға өздерінің жақсы білетін жақтарын ашып көрсетуге ғана емес, сонымен бірге әлі де болса толық қалыптаса қоймаған жетіспейтін жақтарын да одан әрі дамытуға мүмкіндік беруі тиіс. Мысалы «Мысық пен күшік», «Аңдар орманда қалай қыстайды?», сияқты тақырыптар, олардың шығармашылық елестетулерінен көрініп, көркем бейнені суреттей білуіне көмектесе отырып, логикалық ойлау, есте сақтау, елестету қабілеттерінің жете дамуына көмектеседі. Өнімсіз және шығармашылық тақырыптарды өзара байланыстыра отырып қолданған тиімді. Себебі өнімсіз тақырыптар шығарманың жоспарын құру, керекті материалды қатаң іріктеу, баяндау тәсілін сақтау сияқты қажет дағдыларды қалыптастыруга көмектесетін жаттығулар есебінде жұмсалады. Ал шығармашылық тақырыптар ең негізгіні және бастыны – өз ойын, сезімін, жан-дүниесін жеткізе білуге, әр саладағы білімді өзара байланыстыра отырып қолдануға сондай-ақ белгілі деректер, құбылыстар бойынша қорытынды жасауға, ізденуге үйретеді. Оқушылардың жеке қабілетін дамытуда көркем әдебиет жанрын, шығарма мазмұнын таңдауда үлкен еркіндік беру өте тиімді. Бұл бағытта, мысалы «Ормандағы көктем» атты тақырыпты алуға болады. Бұны оқушылар ертегі жанры, ғылыми-публистикалық мақала және көркем әңгіме есебінде аша біледі. Сонымен қатар ең алдымен, оқушының ақыл-ойына әсер ете отырып, кез келген затқа сын көзбен қарай білуге, бағалай білуге үйрету негізінде оның ішкі жан дүниесіне, сезіміне де әсер етіп, қозғауы қажет. Жүргізілген зерттеу бойынша балалар әсіресе ертегілер жанрындағы «Бұлт пен күн туралы ертегі»,«Жер бетіндегі жел туралы ертегі» және сұрақ түрінде берілген «Ертегі адамдарға не үшін керек?», «Ағаштар неліктен өседі?», «Ойыншықтар адамдар үшін неге керек?» сияқты тақырыптарды өте қызыға орындайды. Жалпы, бұл дамыта оқыту жүйесіне құрылған әдеби шығармашылық жұмыстардың басты құндылығы – мектепте және мектептен тыс алатын білімін бекіте білуге, жалпылай отырып қорытындылауға үйрету. Балалардың сөздік қорын дамытудағы жұмыстардың бірі – мазмұндама. Мазмұндама мәтіндеріне қойылатын мынадай талаптар бар: Бастауыш мектеп оқушыларына мазмұндама алдымен дайын мәтін бойынша жаздырылады. Бірақ мазмұндамаға алынатын мәтінге өте жауапкершілікпен қарау қажет. Өйткені жұмыстың нәтижесі көбіне мәтінді дұрыс таңдап ала білуге байланысты. Мазмұндама мәтіндері жеңіл әңгімелерден басталып, бірте-бірте қиындай түседі. Бастауыш сынып оқушыларына арналған мазмұндама мәтіндерінің тақырыбы оларды адамгершілікке, достыққа, ерлікке, еңбекке, Отанын шексіз сүюге тәрбиелейтіндей; мазмұны белгілі бір сюжетке құрылған, оқиғасы тартымды, әр сыныптағы балалар ұғымына лайық болғаны дұрыс. I-II-сыныптарда мәтіннің әңгімелеу түрінде болғаны дұрыс, өйткені баяндау, хабарлау түріндегі мәтін балаларды жалықтырып жібереді. Дайын мәтін бойынша мазмұндама жаздырудың өзі, белгіліден белгісізге, женілден ауырға деген қағидамен бірнеше сатыға бөлінеді. Сонымен қатар мәтіндегі түсініксіз сөз саны да есепке алынып отырады. Дайын сурет бойынша мазмұндама жаздыру. Сурет арқылы жүргізілетін мазмұндаманы бір сюжетке салынған бір сурет немесе бір сюжетке салынған бірнеше сурет арқылы ұйымдастыруға болады. Бір peт сурет бойынша мәтін мазмұнын әңгімелеуге қиналатындар үшін суретті көрсете отырып, сұрақ қойдым: Балалар қайда бара жатты? Жолда не бар екен? Көпірдің аузында не тұр? Балалар ешкіден неге қорықты? Жапар ешкіге не берді? Балалар көпірден қалай өтіп кетті? Сурет бойынша талқыланып болған соң «аузында, тұр екен, өтіп кетті» сөздері тақтаға жазылып, мағыналарын мұғалім түсіндіреді. Балалар суретке қарап отырып түсінгендерін жазады. Келесі бір түрі – оқылған мәтінді бейнелейтін суреттер бойынша жаздырылатын мазмұндама. Мұғалім мәтінді оқып шығады да, мәтіннің жеке бөлімдерін ажыратып, мән-жайын түсіндіреді. Мәтіннің оқиға желісі мен одан шығатын қорытындыны сұрақ-жауап арқылы бір-екі балаға айтқызады. Содан кейін әңгіме бойынша қандай-қандай сурет салуға болатыны сұралады. Ойлануға уақыт береді. Оқушылардың жауаптарының ішінен дұрысы таңдалып алынады. Мәтінді бейнелейтін суретті мұғалім күні бұрын әзірлеп, салып қояды. Мәтін бойынша салуға болатын сурет түрі анықталғаннан кейін, мұғалім дайын суретті тақтаға іледі. Мысалы: Ы.Алтынсариннің «Түлкі мен ешкі» әңгімесі бойынша дайындалған мынандай мәтінді ұсынамыз. «Бір түлкі далада жортып келе жатты. Ол абайсызда апанға түсіп кетті. Апан терең екен. Түлкі одан шыға алмады. Сіз іздеген ешкі апанға келді. Апанның ішінде түлкі тұр. Ешкі түлкімен сөйлесіп, оның неге апанда тұрғанын сұрады. Түлкі апанның ішін сая, түбінде суы бар екенін айтты. Бұл сөзге сенген ешкі апанға түсті. Осыны күткен түлкі ешкінің үстімен апаннан қарғып шыға жөнелді. Мәтін оқылғаннан кейін, мынандай сұрақтар қойылады: 1 – Түлкі қайда түсіп кетті? 2 – Ол апаннан неліктен шыға алмады? 3 – Ешкі қайда келді? Мәтіндегі «жорытып, абайсызда, сая, түсіп кетті, қарғып шыға жөнелді» сөздерін тақтаға жазып, түсіндіріледі. Осыдан сон сыныпқа: – Бұл әңгіме бойынша сендер қандай-қандай сурет салар едіндер?, – деген сұрақ беріледі. Ойлануға уақыт беріледі. Олар жеке топқа бірігіп ойланады. Олар әртүрлі суреттер ұсынылады. Мәтін бойынша 4 сурет салуға болатыны анықталады: 1 Апанда тұрған түлкі; 2 Түлкі апанда, ешкі апанның қасында, сыртта тұр; 3 Апанға түскен ешкі мен түлкі; 4 Апаннан шыққан түлкі; Ол суреттер тақтаға ілінеді, өйткені оны балалар шығарма жазуда басшылыққа алады. Мектепте шығармаға қарағанда мазмұндама жазу балалардың аса қызығушылығын тудыра қоймайды. Неліктен балалар мазмұндама жасауды аса ұната қоймайды? – Мұғалімнің мазмұндаманы өткізуіне байланысты (бір сарынды, қызықсыз қылып өткізсе, әрине, балалар қызықпайды). Мазмұндама негізі мағынасын сақтай отырып, жоспар бойынша басқа біреудің ойын жеткізу қиын; – Мұғалімнің айтқанымен, дайын оймен, ұсынылған бағыт бойынша жұмыс жасайды. Бұл оқушы үшін қызықсыз және баланың ешқандай шығармашылығы дамымайды, мазмұндаманы құлықсыз жазады. Мұндай сабақты бастамас бұрын ең алдымен сыныпта шығармашылық, ынтымақтастық атмосферасын жасау керек, яғни RWCT бойынша қолайлы орта туғызу қажет. Ол үшін оқушылардың өздері жасап шығарған ережесін жұмыс барысында жақсылыққа аламыз (тақтаға көрнекті жерге іліп те қоюға болады). Жұмыс жасаудың ережелері; Жұмысқа белсенді қатысу: Бір – бірімізді болмай тыңдау; Бір – бірімізді мұқатпау; Сөйлеушінің (айтушының) пікірін құрметтеу; Бағытталған мазмұндамаға байланысты өткізілген сабақ жоспары: Тақырып: «Жаман жолдас». Мәтінді алдын-ала 5 бөлікке бөліп, сұрақтары дайындалып қойылады. 1-қадам. Балалардың «жолдас» сөзін қалай түсінетінін, осы сөзге мағыналас (синоним) сөздерді табуын сұраймыз. Балалар әртүрлі жауап береді: «Бірге оқитын», «Құрбы», «Дос», «Серік» т.б. әр оқушы өз жауаптарын жобаға жазады. 2-қадам. Мәтіннің аты оқылады: «Балалар әңгіме кім (не) жайлы болады? Балалар: – Екі дос жайлы; Достық, жолдастық жайлы, Жаман адам туралы; т.б. 3-қадам. Оқушылардан әңгіменің басын тыңдау сұралады. Мәтінді белгіленген жерге дейін 1-бөлім оқылады: «Екі дос жігіт жол үстінде келе жатып, бір аюға ұшырасыпты. Дұл екі жігіттің біреуі әлсіз, ауру екен де, екіншісі мықты екен». Балалар өздерінің болжаған, айтқан ойларымен салыстыра отыра, мұқият тыңдайды. Мәтіннің бірінші бөлігін мұғалім белгіленген жерге дейін оқып болған соң, оқушыларға сұрақ қойылады. (Ескерту: Әңгімелесу, пікірлесу әр бөліктен кейін төмендегі сызба бойынша жүргізіледі: мұғалімнің сұрағы – жеке ойлау – жұппен талдау – жобаға жазу – топта талқылау). – Аю деген не? – Ол қайда өмір сүреді? – Екі достың түр-пішінін жазушы қалай сипаттайды? («Біреуін-ауру, әлсіз; екіншісін-мықты»). Әркім өз жобасына сүйене отырып, мазмұндама жазады. Мәтінді кезеңдеп, бөліктерге бөліп оқу, оқушыларды ойландыратын, ынталандыратын сұрақтар қою, әр баланың өзіндік қабылдауын байқататын жоспардын әртүрлілігі, мәтінді бөлімдер бойынша талқылау – оқушылардың мазмұндаманы қызығушылықпен жазуына, жұмыстың жемісті болуына көп әсерін тигізді. Бұл жұмысты балалардың барлығы зор қызуғышылықпен орындады. Қиындықтарға да кездестік. Ойткені бағытталған мазмұндама жазу өте күрделі де қызықты процесс. Тиімді жағы: Әр оқушы әңгімеге, оқиғаға деген жеке дара өз көзқарасын, ой-пікірін жазғандары мазмұндамаларынан айқын байқалып тұрды. Көп оқушылар мазмұндама аяғына өз пікірлерін, ойларын қорытып жаза алды. жүктеу/скачать 64,65 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|