Summary  The problem of education of spiritual values in children living in orphanages.      Резюме

Summary 

The problem of education of spiritual values in children living in orphanages. 

 

 

Резюме 

В  статье  рассматривается  проблема  формирования  духовных  ценностей  у  детей, 

воспитывающихся в детских домах. 

 

УДК 376-056.264-053.4 

 

ЖАЛПЫ СӚЙЛЕУ ТІЛІ ДАМЫМАҒАН БАЛАЛАРДЫ САУАТТЫЛЫҚҚА 

ҤЙРЕТУ КЕЗІНДЕ ЕСКЕРІЛЕТІН ЖАҒДАЙЛАР 

Г.Б.Ибатова –  аға оқытушы, п.ғ.м., Абай атындағы ҚазҰПУ, Алматы;  

 

ibatova_g@mail.ru

 

Ерманова Г.- дефектология мамандығының 4 курс студенті, Абай атындағы ҚазҰПУ ;    

Алматы;    kafedraspkaznpy@mail.ru  

 

Жалпы сӛйлеу тілі дамымаған балаларды сауаттылыққа ҥйретуді сауатты оқу мен сауатты 

жазудың  бастапқы  дағдыларын  беру  қҧралы  ретінде  ғана  емес,  дҧрыс  сӛйлеу  қабілетін  қҧру 

қҧралы ретінде де қарау қажет.  

Сауаттылықты  игеру  барысында  ең  алдымен  сӛздің  дыбыстық  әріптері  оқылады.  Сӛздің 

дыбыстық  қҧрамын  қадағалау,  ҧқсас  және  әртҥрлі  белгілерді  салыстыру,  талдау  мен  жинақтау 

бойынша  логикалық  жаттығулар  жасау  балаларда  сӛздік  дыбыстық  қҧрамы  туралы  анық  және 

нақты  тҥсініктің  пайда  болуына  ықпал  етеді,  бҧл  ӛз  кезегінде  дҧрыс  айтылуын  нығайтады, 

тҥйсігімен оқуға және жазуға дағдыландырады. 

Жалпы сӛйлеу тілі дамымаған балаларды сауаттылыққа ҥйрету кезінде мақалада берілген  

бірқатар жағдайларды ескеру қажет.  

Тҥйін сӛздер: жалпы сӛйлеу тілінің дамымауы, пропедевтикалық жаттығулар, дыбыстық 

талдау мен жинақтау. 

 

 

         Мектеп  жасына  дейінгі  балаларды  сауаттылыққа  оқыту  бҥгінгі  таңда  ӛзекті  мәселе  болып 

отыр. 

Мектеп жасына дейінгі балалармен жҧмыс жҥргізетін педагогтар Фаусек Ю. И, Тихеева Е. 

И.,  Блехер  Ф.  Н.  балаларды  сауаттылыққа  оқытуды  мектепке  барар  алдында  бастау  керек  деп 

ойлаған. 

Воскресенская    А.И.  мектеп  жасына  дейінгі  балаларды  сауаттылыққа  оқыту  жҥйесіне  2 

тәсіл қарастырды. 1 ші - әліппедегі барлық материалдар бойынша балаларды балабақшада  оқуға 

және жазуға ҥйрету; 2- ші мектеп жасына дейінгі балаларды 11 ҥйретілген әріппен сауаттылыққа 

оқыту.  

Журова 

Л. 

Е. 

"Обучение 

грамоте 

в 

детском 

саду" 

еңбегі    Гальперин  П.  Я.,  Запорожец  А.  В.,  Элькониннің  Д.  Б.  дайындаған  зерттеулеріне  сҥйене 

отырып,  сауаттылыққа  оқытудың  теориялық  негізін    қалаған.  Ол  ақыл  ойы  кем  мектеп  жасына 

дейінгі  балаларды  тәрбиелеуге  арналған  болатын.  Ҧсынылған  сауаттылыққа  оқыту  курсы 

балалардың  жас ерекшеліктері мен мҥмкіншіліктерін ескереді. 

Ушинский

  К.Д.

    балаларды  сауат  ашуға  оқыту  ҥшін  дыбыстың,  жазу-оқудың 

аналитикалық-синтетикалық  әдісін  ҧсынды,  бҧл  әдіс  революцияға  дейінгі  жҥйесінде  кеңінен 

қолданып,  ӛзін  ақтады. Бҥгінгі  мектеп  тәжірибесінде  дн    кеңінен  қолданылып  келеді.  Оқытудың 

ҥрдісінде  әртҥрлі  әдістер  мен  тәсілдерді  қолданудың  қажеттігін  талап  ете  отырып,  Ушинский 

олардың  ішіндегі  негізгілерді  тҥсіндіріп  оқыту,  мҧғалімнің  әңгімесі,  әңгіме,  жаттығулардың 

әртҥрлі тҥрлері (ауызша, графикалық, жазбаша) деп есептеді.   Ушинский қайталауға ерекше мән 

берді.  Оның  пікірінше,  біржҥйелі  ӛткізілген  қайталауларсыз  шәкірттерді  қажетті  білім  кӛлемі 

берік  меңгеруді  қамтамасыз  ету  мҥмкін  емес. 

Ол  салыстыру  сияқты  педагогикалық  тәсілді  ӛте 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Специальная педагогика», №2(37) 2014 г. 

 

 

83 

жоғары  бағалады.  Осы  тәсілдің  кӛмегімен  Ушинский  шәкірттердің  оқылатын  заттар  мен 

қҧбылыстардың негізгі қасиеттерін анық та және дәл қол жеткізуін айтқысы келді. 

 

Рамзаева  Т.Г.    сӛйлеу  тілінің  және  ойлау  қабілетінің  әр  тҥрінде  сауаттылыққа  оқытуды 

қарастырады.  Оған:  әңгімелесу,  тҥсінік  айту,  бақылау,  ертегі  айту,  жҧмбақ  шешу,  дыбыстық 

қоюлар,  кинофильмдер,  декламация,  телебағдарламалар  жатады.  Бҧл  жҧмыс  тҥрлері  оқуға  және 

жазуға  бағытталған  кезеңдерде  сӛйлеу  тілінің  пайда  болуымен  сәйкес  келеді.  Білім  кӛп 

қайталаусыз  қалыптаспайды.  Сауаттылыққа  ҥйрену  ҥшін  де кӛп  оқып,  кӛп  жазу  керек.  Оқуға да 

жазуға  жаңа  мәтіндер  беріліп  отырады.  Мектепте  оқу  қарапайым  оқу  мен  жазудан  басталады. 

Мектепте балаларды оқуға және жазуға «Әліппеден» ҥйрету   3—3,5 ай жҥргізілуі тиіс. Әрі қарай 

олардың  оқуы  мен  жазуы  нығая  тҥседі.  Сауаттылыққа  оқытудың  жоғары  дәрежеде  кӛрінуі 

олардың бастапқы оқытылуына байланысты болады. 

Ю.Ф.Монтессорийдің  жҥйесі  бойынша  сауаттылыққа  оқыту  және  сӛйлеу  тілін  дамыту. 

Монтессорийдің  жазуға ҥйрену,  сосын  оқуға  ҥйрену  әдісі  балаларға  тек  оңай  жазуға  және  оқуға 

ғана  емес,  ол  жақсы  жазу  мен  оқуды  ҥйретеді.  Оған  алдын  ала  дайындалған  жаттығулар  мен 

бекітуге арналған әріптер және сурет салу жатады. Сӛздерді қҧрастыру кіші және ҥлкен жастағы 

балаларға  бірдей  ләззат  береді.  Бҧл  жаттығулар  балаларға  жҧмысқа  дайындалуға  мҥмкіншілік 

береді,  мақсаттарына  жетуге  жол  ашады.  Балалар  ӛздері  дайындалу  керек  деген  ойға  келеді.  

«Қателікпен және әлі дайын емес затты батыл қолданар кезде бала ӛзінің жіберген қателіктеріне 

сезімталдықпен  қарайды»,  —  дейді    Монтессори.  «Менің  жазудағы  әдісім,  —  дейді  ол,  — 

педагогикалық:  ол  бала  қателіктердің  алдын  алатын  қайырымды  ойларға  тҧйықталады».  

Монтессорийдің  жазумен  оқуды  ҥйретуге  арналған  әдісі  тек  балабақшада  ғана  емес  жалпы 

мектептің  бірінші  сатыларында  да  қолдануға  болады.  Бҧл  әдіс  қолданылған  мектептерде  жақсы 

нәтижие берді.                                                                                          «Бҧл қарым қатынаста барлық 

балалар  бірдей  емес,  олардың  кӛңілі  қаламаған  нәрсені  жасатпаймыз.  Бірақ  оқуды,  ҥйренуді 

қаламаған баланы жайына қалдырсаң жаза да алмайды, оқи да алмайды», — дейді Монтессори.  

Каше    Г.А.  альтернативті  әдіспен  сауаттылыққа  оқыту  мектепке  дейінгі  оқыту 

мекемелерінде  логопедтер  бҧрыннан  тәжірибе  жҥзінде  қолданып  келеді.  Бҧл  әдісті  талдау 

барысында  тҥзетіп  оқыту  дидактикалық  тәсілдерге  сҥйене  отырып  жҥзеге  асырылады.    Ойлау 

қабілетін  белсенді  бақылап  отыру  да  оқудың  негізіне  енгізілді.  Балалардың  тілге  деген 

қызылушылығы оянады.  

Жалпы  сӛйлеу  тілінің  дамымауы  -  сӛйлеудің  фонетикалық,  фонематикалық  және 

лексикалық-грамматикалық жақтарының кемістіктерін белгілеп,  барлық компоненттердің жҥйелі 

бҧзылуын атайды.  

Жалпы сӛйлеу тілі дамымаған балаларды сауаттылыққа ҥйретуді сауатты оқу мен сауатты 

жазудың  бастапқы  дағдыларын  беру  қҧралы  ретінде  ғана  емес,  дҧрыс  сӛйлеу  қабілетін  қҧру 

қҧралы ретінде де қарау қажет.  

Сауаттылықты  игеру  барысында  ең  алдымен  сӛздің  дыбыстық  әріптері  оқылады.  Сӛздік 

дыбыстық  қҧрамын  қадағалау,  ҧқсас  және  әртҥрлі  белгілерді  салыстыру,  талдау  мен  жинақтау 

бойынша  логикалық  жаттығулар  жасау  балаларда  сӛздік  дыбыстық  қҧрамы  туралы  анық  және 

нақты  тҥсініктің  пайда  болуына  ықпал  етеді,  бҧл  ӛз  кезегінде  дҧрыс  айтылуын  нығайтады, 

тҥйсігімен оқуға және жазуға дағдыландырады. 

Жалпы  сӛйлеу  тілі  дамымаған  балаларды  сауаттылыққа  ҥйрету  кезінде  тӛмендегідей 

бірқатар жағдайларды ескерген дҧрыс:  

1.  Оқу  мен  жазуға  ҥйрету  дҧрыс  айтылатын  дыбыстар  мен  сӛздер  бойынша  жҥргізіледі. 

Дҧрыс  айтуға  сҥйену  сӛздегі  дыбыстарды  ажырату  мен  бӛлудегі  және  оларды  тиісті  әріптермен 

байланыстырудағы  қиындықтарды  болдырмау  және  осылардан  келіп  –  ерекше  дисграфиялық 

қателерді жою ҥшін қажет. 

 

 

Әр  дыбыс  алдымен  дыбыстап  айту  сабағында  оқылады,  оларды  дҧрыс  айтға  және 

ажыратуға ҥйренгеннен кейін барып, оқу және жазу сабақтарында тиісті әріпті ӛтеді. Бҧл жағдайда 

сауаттылыққа оқыту дыбыстап айтуға оқытудың тікелей жалғасы ретінде қҧралады, алайда кӛбіне 

дыбыстарды  айтуға  ҥйрету  оларды  сауаттылыққа  ҥйрету  сабақтарынан  бірза  бҧрын  басталады. 

Мысалы,  кей  жағдайларда  ҥнді  немесе  ҧяң  дыбыссыздарды  айтуға  ҥйретуден,  осы  дыбыстарды 

тиісті әріптермен байланыстыруға дейін бір жылдан аса уақыт кетеді.   

Дыбыстап  айтуға  ҥйрену  барысында  бала  сӛздер  мен  фразалардағы  дыбыстады  дҧрыс 

айтуды  ҥйреніп  қана  қоймай,  оны  басқа  дыбыстардан  ажыратып,  сӛзден  дҧрыс  бӛле  алуға 

ҥйренеді.  Әсіресе  бір  бірінен  жіңішке  акустикалық-артикуляциялық  белгілермен  ерекшеленетін 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Специальная педагогика», №2(37) 2014 г. 

 

 

84 

дыбыстарды  ажыратуға  ерекше  кӛңіл  бӛлінеді.  Балалар  мҧндай  дыбыстарды  дҧрыс  айтын  және 

ажыратып ҥйренбейінше, дыбыс пен әріп арасындағы сенімді әрі нық байланысты қамтамасыз ету 

мҥмкін емес.  

Осыған  қарамастан,  сауаттылыққа  ҥйрету  процесін  барлық  дыбыстарды  дҧрыс  айтып 

ҥйренгенге  дейін  созбаған  дҧрыс.  Дҧрыс  айту  қабілетін  дамытудың  белгілі  бір  деңгейінде 

балаларда сауаттылыққа ҥйренуге деген дайындық пайда болады.  

2.  Жалпымектептерге  қарағанда  сауаттылық  сабағында  дыбыстар  мен  әріптерді  ӛтудің 

ӛзіндік ерекшеліктері бар. Ол дыбыстың естілу айырмашылығы мен оны дыбыстап айтуды ҥйрену 

қолжетімділігіне тәуелді болады.  

Ең алдымен негізінен балалар дҧрыс айта алатын әріптер оқытылады. Ол мына дыбыстар 

мен  сол    дыбыстардың  таңбалары: а,  у,  о,  м,  х,  п,  к,  н,  в,  ы,  т,  л. Кейде  балалар  кемшілікпен 

айтатын  р,  с,  ш, сияқты  әріптер  ерекшелеу  болуы  мҥмкін.  Алайда  олардыәріппен  байланыстыру 

сәтінде дҧрыс айтуға ҥйренген және дағдыланған болуы керек.  

Одан кейін біртіндеп дҧрыс айтылмайтын дыбыстармен жҧмыс басталады және олар (ш, р, 

ж,кейбір  жіңішке  дыбыстар,  фонемдер)  айтылуы  бойынша  арнайы  тҥзету  сабақтары  кезінде  ең 

алдымен  тҥзетіледі,  содан  кейін  барып  барлық  тҥзетілген  және  дҧрыс  қойылған  дыбыстар  (и, 

жіңішке фонемдер, ҧяң дауыссыздар, аффрикаттар) жҧмысқа қосылады.  

Жалпы  сӛйлеу  тілі  дҧрыс  дамымаған  балалардың  жазуында  ерекше  қателерді,  соның 

ішінде  әріптерді  ауыстыру  (п–б,  с–ш,  з–ж және  т.б.)  қателерін  болдырмау  ҥшін,  акустикалық 

ҧқсас жҧп дыбыстарды және соған сәйкес әріптерді оқудың уақытын созу қажет. Мысалы, ш-ны с-

дан кейін, д-ны т-дан және т.б. кейін айта алмайды.  

3.  Барлық  әріптер  мен  дыбыстарды  ӛту  барысы  жалпы  мектепке  қарағанда  баяу  жҥреді. 

Сауаттылыққа  оқыту  процесі  толық  бір  жарым  жылға  есептелген  және  дайындық  кезеңіне  баса 

назар  аударылады.  Ол  бала  тілі  дамуының  жалпы  деңгейімен  тығыз  байланыста  болады  және 

соған байланысты оның ҧзақтығы тӛрт айдан бір айға дейін ауытқуы мҥмкін.  

4.  Сӛздің  дыбыстық  және  әріптік  қҧрамын  тез  бағдарлай  алу  дағдысын  дамытуға  ҥлкен 

кӛңіл  бӛлінеді,  бҧл  онсыз  сауаттылық  пен  грамматика,  дҧрыс  жазу  ережелерін  игеру  мҥмкін 

болмайды.  Мҧндай  дағдыны  қалыптастыру  ҥшін  дыбысты  ажыратып,  бӛлуге  баланы  ҥйрету 

қажет, бҧған акустикалық-кинестикалық ӛзара әрекетке назар аудара отырып, зерттелетін дыбыс 

туралы фонематикалық тҥсінік қалыптастырғанда ғана қол жеткізуге болады.  

Кесінді  әліппемен,  алдын  ала  және  кейінгі  талдау  жасаумен  бірге  сӛздерді  және 

сӛйлемдерді  қҧрастырумен  жҧмыстар  ерекше  маңызға  ие  болады.  Бҧл  жаттығулар  жҥйелі  тҥрде 

жҥргізілуі  тиіс.  Тілдің  дыбыстық  жағын  қалыптастыру  ҥшін  маңызы  зор  және  дыбыстық  талдау 

мен сӛздерді синтездеу бойынша логикалық жаттығулардың арнайы қатары енгізіледі.  

5.    Сауаттылыққа  оқыту  процесінде  пайдаланылатын  сӛздер  материалы  толықтай 

балаларға  танымал  болуы  қажет  және  олар  сӛздердің  мағынасын  тҥсініп,  оларды  белгілі  бір 

заттармен  және  қҧбылыстармен  байланыстыра  білуі  керек.  Бҧл  материалды  алғашқы  кезеңдерде 

тіл дамыту сабақтарында алдын ала дайындау қажет. Алайда сауаттылыққа оқыту кӛлеміне қарай 

сӛз  материалы  барған  сайын  кең  және  кҥрделі  бола  бастайды  және  бҧл  ӛз  кезегінде  лексиканы 

және сӛздік грамматикалық қҧрылысын дамытуға ықпал етеді.  

6. Сауаттылыққа оқытудың барлық кезеңі бойы тереңдетілген жҧмыс жҥргізіледі және ол 

морфологиялық жинақтап қорытуды қалыптастыруды қамтамасыз етеді, балалардың лексикалық-

грамматикалық дамуындағы қалыңқыраудың орнын толтырады және дҧрыс жазу  ережесін игеру 

кезеңінде жазудағы қателерді болдырмайды.  

Жалпы  сӛйлеу  тілідамымаған  оқушылардың  ҧяң  және  қатаң  дауыссыз  дыбыстарды, 

екпінсіз  дауыстыларды  және  т.б.  (оларды  кейінірек  ӛтеді)  дҧрыс  жазу  сияқты  бағдарлама 

бӛлімдерін ҥнемі тез әрі табысты игере бермейтіндігі белгілі, себебі оларда сӛзді морфологиялық 

талдау қиынырақ қалыптасады.  

Бҧл  бӛлімдерді  игеруді  жеңілдету  ҥшін,  балаларды  сауаттылыққа  оқытудың  басынан-ақ 

сӛздің қарапайым морфологиялық қҧрамы мен дыбыстық-әріп талдауы бойынша пропедевтикалық 

жаттығуларға ерекше назар аударылады.  

Сӛздердегі  жалпы  және  айрықша  белгілерге  кӛңіл  аударылады,  бірдей  тҥбірлер  мен 

әртҥрлі  жалғаулар  және  жҧрнақтар  салыстырылады.  Балалар  сӛздің  ӛзгеруі  мен  сӛздің  қҧралуы 

бойынша әртҥрлі жаттығуларға ҥйретіледі. Бҧл жаттығулар баланың танымдық мҥмкіндіктерінен 

артпауы қажет және оларды әр оқу және жазу сабақтарынабіртіндеп кіргізе отырып, практикалық 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Специальная педагогика», №2(37) 2014 г. 

 

 

85 

жоспарда ӛткізген дҧрыс. Бҧл жаттығуларды сабақтарда кҥнделікті пайдалану балаларда сӛздерді 

қҧрау және олардың қҧрамына назар аудару дағдысын қалыптастыруға кӛмектеседі.  

Мҧндай жҧмыстары алдын ала тіл дамыту сабақтарында да жҥргізіледі.  

Сауаттылыққа ҥйрете отырып, игерілетін материалды жҥйелі тҥрде қайталау мен бекітуді, 

бҧрынырақ алған білімдері мен дағдыларын қажет ететіндей жаттығуларды қолдануды қарастыру 

қажет.  

8. Дыбыстарды және әріптерді оқытумен қатар, соларға қатысты қарапайым ережелер мен 

грамматиканы ҥйрету қажет. Оқытудың басынан-ақ оқушылар бірнеше қарапайым ережелер мен 

грамматикалық  тҥсініктермен  және  тҧжырымдармен  танысулары  керек  және  олар  әрі  қарай 

кҥрделенген  материалда  оқыту  барысында  ҥнемі  бекітіліп  отырылады,  нақтыланады  және 

кеңейтіліп отырады. Бҧл неғҧрлым қиын бӛлімдерді ҥздіксіз қайталап отыруға мҥмкіндік береді, 

сондай-ақ  балардың  ережелерді  ӛздігінен  және  белсенді  пайдалануын  дамытады.  Мҧнда  белгілі 

бір жаттығуларды қайталау санын кӛбейту арқылы емес, алған білімді әртҥрлі жағдайларда және 

әртҥрлі материалда пайдалану арқылы табысқа қол жеткізіледі.  

Осының  арқасында  оқудың  екінші  немесе  ҥшінші  жылдарында  ӛтілуі  тиіс  кейбір  дҧрыс 

жазу 

ережелерімен 

практикалық 

танысудың 

алғышарттары 

қҧрылады. 

Мысалы, 

сауаттылыққаоқыту кезінде ҧяң және қатаң дыбыссыздарды игеруді ҧяң дыбыссыздарды оқумен 

байланыстыруға және келесі жылда бҧл ережені неғҧрлым кҥрделі материалда бекітуге болады.  

Ерекше  атап  ӛту  қажет,  жаңа  грамматикалық  тҥсінікті  игеруге  дайындықтың  және  оны 

айқын дифференциялаумен жҧмыстың маңызы ӛте зор. Алдымен бала тҥсінікпен танысады, оны 

ӛздігінен сӛйлеуде, одан кейін алған білімді тҧжырымдау, тҥсінік беру, әр жаңа тапсырманы, жаңа 

тҥсінікті ӛңдеу ережесі тҥрінде пайдаланады. 

Сауаттылыққа оқыту жоғарыда кӛрсетілген жалпы ережелердің негізінде, фронталды әдісті 

қолданумен  бірге  қҧрылады.  Алайда  бҧлармен  қатар  әр  баланың  тіл  ақауының  ерекшеліктеріне 

сәйкес,  оқушыларға  жеке  тәсіл  қолданылуы  керек.  Бҧған  қоса,  балалардың  мінез-қҧлықтық 

ерекшеліктерін және олардың оқытудың барлық кезеңінде бағдарламалық материалды иегурін де 

ескеру  қажет.  Осы  талаптардың  орындалуы  оқушылардың  білімдері  мен  дағдыларын  дамытуға 

ықпал етеді.  

Жалпы  сӛйлеу  тілі  дамымаған  балаларды  сауаттылыққа  оқытуға  кірісер  алдында 

мыналарды ескерген дҧрыс:  

1.  Оқу  және  жазу  сабақтарында  белгілі  бір  дыбыс  пен  оған  сәйкес    баспа  және  жазу  әрпі 

оқытылады. Бҧл жерде әр жаңа әріпті оқушыға тек осы әріппен белгіленген тиісті дыбысты дҧрыс 

айтуды ҥйренгеннен кейін ғана кӛрсету керек екендігін есте сақтау қажет.  

2. Әр жаңа баспа және жазба әрпімен танысу оның сызылуын қҧрайтын элементтерді талдау, 

сондай-ақ  бҧрын  ӛткен  әріптермен  салыстыру,  оларды  сызудың  жалпы  және  айрықша 

элементтерін анықтау арқылы орындалады.  

3.  Балалар  кесінді  әріптерден  әліппеден  оқығанын  қҧрайды    немесе  жазады,  және,  керісінше, 

кесінді әріптерден сӛз қҧрастырып оқиды және жазады. Жаңа дыбыстық-буындық қҧрылымды әр 

сӛз  кесінді    әріптерінен  қҧрылғанға  және  жазылғанға  дейін,  міндетті  тҥрде  талқылануы  тиіс. 

Балалар  оның  буын  қҧрамын  анықтауы,  буындарға  бӛле  отырып,  кесінді  әліппенің  әріптерінен 

қҧрауы  және  сӛзді  буындарға  бӛліп  тҥгел  оқуы,  содан  соң  жазуы  қажет.  Мҧндай  синтетикалық-

талдау  жҧмысы  сӛздердің  буын  қҧрамы  мен  дыбыстық  қҧрамын  тануына,  оларды  игеруіне 

кӛмектеседі.  

 

Қолданылған  әдебиет: 

 

1.  Генинг М.Г. «Обучения дошкольников правильной речи». Чебоксары, 1980г. 

2.  Горецкий В.Г.,Кирюшкин В.А, Шанько А.Ф. Уроки обучение грамоте. Москва, 1988. 

3.  Бейсенбиева Ҧ. Сауатты жазуға ҥйрету. // Бастауыш сыныпта оқыту, 2005, №2 . 

4.  Абашыкова Ғ. Сауат ашу. // Бастауыш мектеп, 2004, № 11. 

5.  Хасенов Ә. Қазақ тілі оқулығына методикалық нҧсқау. Алматы, 1986. 

6.  Бірімжанова Д. Сауат ашу.  // Бастауыш мектеп, 2004, №5 

 

Резюме 

В  статье  представлены  условия,  которые  необходимо  учитывать  при  обучении 

грамоте дошкольников с общим недоразвитием речи. 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Специальная педагогика», №2(37) 2014 г. 

 

 

86 

 

Summary 

 

The article describes the conditions that must be considered 

 when teaching literacy preschool children with general speech underdevelopment. 

УДК 159.922.6-056.29 

ЖАС ӚСПІРІМ ЖАСТАҒЫ ҚИМЫЛ-ҚОЗҒАЛЫС АППАРАТЫНЫҢ ЗАҚЫМДАНУЫНА 

ҦШЫРАҒАН БАЛАЛАРДЫҢ ТҦЛҒААРАЛЫҚ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫ 

Л.Х. Макина., А.А.Махметова  

Абай атындағы Қазақ Ҧлттық педагогикалық университеті. Қазақстан Республикасы, 

Алматы қ/сы 

аigerim_amankizi@mail.ru  

 

Мақалада тірек қимыл-аппараты бҧзылыстары бар балалардың жан-жақты дамуына зерттеу 

әрекетінің әсер етуінің рӛлі, бала сал ауруымен  балалардың тҧлғалық дамуының ерекшеліктерін  

жасӛспірімдердің  зерттеудің  аспектілері  қарастырылған.  Анасымен  қарым-қатынас  анализі, 

әкесіне  деген  қарым-қатынас  анализі,  баланың  кӛп  болашаққа  деген  кӛзқарасы,  балалардың 

қорқыныш  пен  ҥрейге  байланысты  балаларды  бейнелерге  бӛліну,  балалардың  ӛздеріне  деген 

қарым-қатынастары  туралы  айтылған.  Мақалада  И.Ю.Левченкомен    бала  сал  ауруымен  

балалардың тҧлғалық дамуының ерекшеліктерін  жасӛспірімдердің зерттеу аспектілері және дені 

сау  балалармен  бала  сал  ауруына  ҧшыраған  балаларды  салыстырмалы  тҥрде  қарастырған. 

Балаларды  тексеру  барысында  мінез-қҧлық  белгілерінің  тҧрақсыз  типі  анықталғандығы  туралы 

айтылған. Балаларды зерттеу барысында барлығының ӛздерінің кемістіктерін мойындайтындығы, 

ӛздерін мҥгедекпіз деп есептейдігі, ӛздерінің мҥмкіндіктерін шектететіндігі, ӛздерімен жасты сау 

қҧрдастарымен қарым-қатынас орнату керек емес деп есептейтіндігі туралы қарастырылған. 

Тҥйін  сӛздер:  қарым-қатынас,  тҧлғалық  дамуы,  акцентуациялық  мінез,  психоастеникалық 

сенсизитивті 

Бала  сал  ауруымен    балалардың  тҧлғалық  дамуының  ерекшеліктерін    жасӛспірімдердің 

зерттеудің  аспектілерінің  бірін  -  И.Ю.Левченкомен  қарастырылған  [1]. Тексерілгендердің ішінен 

тек,  тексеру  кезінде  дені  сау  жасӛспірімдер  ғана  типі  анықталды:  астеноневрологиялық  (20%), 

сенсизитивті (19%), тҧрақсыз (22%), психоастеникалық (27%). Дені сау балаларға қарағанда, сал 

ауруымен  ауыратын  балалардың  кӛп  бӛлігі  астеноневрологиялық,  психоастеникалық  және 

сензитивті акцентуациясының

 

типтері, яғни сау жасӛспірімдерде сирек бақыланатындығына назар 

аударылған. 

Тексерілген  топтардың  ішінде  жиі  кездесетін  және  нормадағы  кӛп  бӛлігі  мінез-қҧлық 

белгілерінің  тҧрақсыз  типі  анықталды.  Жҥргізілген  анализ  бойынша,  психикалық  дамудың 

ерекшелігі, ӛзінің ауруына нақты баға берудің жеткіліксіздігі-сал ауруымен ауыратын балалардың 

акцентуациясының  тҧрақсыз  типінің  қалыптасуына  осының  барлығы  басты  қызметі  мидың 

органикалық жеңілісіне әкеліп соқтырды. 

Тексеру  процесінде  акцентуациялық  мінездің  типі  лабиальді  және  циклоидті  балалар 

анықталады.  Мҥмкін,  осы  ҥлгінің  конституциялық  кесімді  сипаттары  бас  айтылмыш  санаттың 

балалары,  ақаудың  және  сыртқы  факторларының  тартуының  қимылсыз  және  аз  қимыл 

бейнелерінің ықпалы. 

И.Ю.Левченконың басқа да зерттеулері [2] жасӛспірімдерге жҥргізілген тексеру келесі мына 

нәтижелерді берді: 

 Анасымен  қарым-қатынас  анализі  балалардың  кӛп  бӛлігі,  яғни  90%  ӛздерінің  қарым-

қатынасын  ӛте  жоғары  бағалады,  бірақ  бақылау  кезінде  олардың  теріс  жақтары  да  кӛрінді,  яғни 

анасымен  кӛп  ҧрысу.  Сҧрақ  жауап  кезінде,  келесі  мына  мағҧлматтар  алынды:  балалардың    30% 

аналары  оларды  жақсы  кӛреді  деді,  60%      оның  жақсы  жақтарын  айтты    («Менің  анам  ӛте 

мейірімді»). Балалардың 10% ашық жауаптан бас тартты, бақылай келе ашық агрессивті реакция 

(«Кӛп аналар, Ана болуға лайықсыз»; «Егер менің анам қаласа, ол космосқа да ҧшып кетер еді»); 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Специальная педагогика», №2(37) 2014 г. 

 

 

87 

 Әкесіне  деген  қарым-қатынас  анализі:  балалардың  19%  әке  мен  бала  арасындағы 

махаббатты айтты; 64% әке жағына оларды тәрбиелеуге  кӛңіл бӛлінетінін айтты («Әке кӛп жҧмыс 

жасайды», «Әке менімен сирек ойнайды»), ең басты себепті бала ӛзінің кемістігі деп ойлайды. 

 Баланың  кӛбінде    болашаққа  деген  кӛзқарасы  теріс  болды  («Болашақ  маған  қатал 

кӛрінеді»,  «қиын»,  «ауыр»,  «онша  бақытты  емес»  және  т.б),  сонда  да  олардың  бір  бӛлігі 

болашақтарының  дамуына  ҥмітпен  қарады.  («Жақсыға  ҥміттенемін»,  «Ӛзімнің  махаббатымды 

кездестіремін  деп  ҥмітттенемін»),  17%  ӛздерінің  кҥштеріне  сенеді,  болашаққа  деген  ҧмтылыс 

болды, ӛздерінің ақылдарымен физикалық кҥштерін қолдану («Мен ӛзіме арқа сҥйемін», «ӛзімнің 

кҥшіме  сенемін  және  т.б).  Олардың  ішінде  11%  ,болашаққа  ҥмітпен  де  қараған  жоқ,  ал  2%  - 

ғажайыпқа сенді. 

 Балалардың қорқыныш пен ҥрейге байланысты балаларды келесі мына бейнелерге бӛлуге 

болады: балалардың 50% ӛзінің қоршаған ортасындағы жанжал ӛте қорқынышты болды; 30%-да 

пәндік  қорқыныштар  болды  («лифтіден  қорқамын»,  «сыныптың  кілтін  жоғалтып  алудан 

қорқамын»  және  т.б);  14%-қоршаған  ортаны  танудан  және  олардың  ӛзіне  келтіретін  залалынан 

кҥдіктенді, 6% - ӛздерінің денсаулықтарына кҥдіктенді. 

 Балалардың  ӛздеріне  деген  қарым-қатынастарын  келесі  бейнелерден  білуге  болады:  80%  

ӛздеріне  берілген  тапсырманы  жауапкершілікпен  қараймыз  деп  есептеді,  ата-анасы  мен  мҧғалім 

рҧхсат еткен. Тек, 15% ғана ата-анасының қамқорлығын міндетті деп қабылдайды. Балалардың 5% 

асыраушы шартта ӛстті, мектептен тыс араласты, әсіресе ҥлкендермен, жағымысыз жасӛспірімдер 

мен қарым-қатынаста болды. 

Зерттеу нәтижесі бойынша, балалардың 90% барлығы ӛздерінің кемістіктерін мойындайды, 

ӛздерін  мҥгедекпіз  деп  есептейді,  ӛздерінің  мҥмкіндіктерін  шектеді;  ӛздерімен  жасты  сау 

қҧрдастарымен қарым-қатынас орнату керек емес деп есептеді. Олардың ӛздерінің нақты мақсаты 

және  болашағына  деген  болжамдары  болды,  ал  ӛздерінің  мҥмкіншіліктерін  кемістікпен 

байланыстырды.  Қалған  балалардың  8%  кемістіктерін  мойындай  отырып,  қалыпты  дамып  келе 

жатқан  баламен  қарым-қатынасын  ҥзбеді  және  қалған  2%  ӛздерінің  кемістігін  нақты 

мойындамады, ӛзіне сенуден қалды, алдарына нақты емес мақсат және міндет қойды [2]. 

1.  Учителям  и  родителям  о  психологии  подростка/под.ред.  Аракелова  Г.Г.  –М.: 

Высшая школа, 1990 

2.  Кузнецова Л.В. Основы специальной психологии. –М., 2003. 

 

Резюме 

В  статье  рассматриваются  межличностные  отношение  детей,  приобретших  нарушения 

опорно-двигательного аппарата в подростковом возрасте. 

 

Summary 

In article examines personality contact of children with body building broken in teenager ages.