Жай сөйлемдердің баяндауыш формасы арқылы құрмаласуы

 
 
басқа бір етістік арқылы берілген іс - əрекеттің қалай болғанын, амал, тəсілін білдіру, 
яғни іс - əрекетті сындық, мезгілдік жағынан анықтау; оның болу, болмауының себеп, 
мақсаттарын  білдіру.  Көсемше  етістіктердің  тиянақсыз,  басқа  бір  сөздерге  сүйеншек 
болуының себебі де оның осы айтылған мағыналық ерекшелігіне байланысты.  
Көсемше  етістіктердің  мағыналары  мен  функциялары  барлық  жағдайда  біркелкі 
болып  отырмайды:  ол  бір  жағдайда  екінші  бір  етістік  арқылы  білінетін  іс - əрекет, 
қимыл- қозғалыстың қалай болғанын сипаттап, үстеулік қызмет атқарып тұрса, екінші 
бір  жағдайда  əр  түрлі  көмекші  сөздерге  тіркесіп,  іс - əрекетті  білдіріуші  негізгі  тұлға 
болып  тұрады,  ал  кейде  тіпті  бұлардың  ешқайсысына  ұқсамайтын  мəнде 
қолданылатыны  да  болады.  Көсемшелердің  мағыналары  мен  синтаксистік 
қызметтеріндегі  бұл  құбылыстар  олардың  сөйлемдегі  қолдану  орнына,  контекс 
байланвсты.  
Қолдану жағдайына, контекске қарай көсемше негізгі екі түрлі синтаксистік қызмет 
атқарады:  оның  бірі – пысықтауыштық  қызмет  те,  екіншісі – баяндауыштық  қызмет. 
Осылармен қатар, көсемшенің күрделі сөздер құрамында тұрып, соңғы көмекші сөздің 
тұлғалық  құбылыстарына  қарай  соның  əуеніне  еріп,  басқа  да  түрлі  мүшелер 
құрасатыны  болады.  Бірақ  мұндай  жағдайда  шешеуші  мəн  көсемшеде  болмайды,  ол 
тёркесіп тұрған сөзде болады.  
Көсемшелер  пысықтауыш  мүше  қызметінде  қолданылғанда,  көбінесе,  екінші    бір 
етістікке тіркесе айтылады да, сол етістіктің мағынасы арқылы білінетің іс - əрекет, жай 
–  күйдің,  қимыл – қозғалыстың  болу  амалын,  қашан  болған  мезгілін,  немесе  болу – 
болмау  мақсат,  себептерін  білдіреді.  Мұндай  функцияда  қолданылған  көсемшеден 
кейін,  егер  ол  бірыңғай  болып  келмесе  ешқандай  кідіріс,  интонациялық  тоқталыс 
болмайды. Олар өздері пысықтайтын мүшемен бір ырғақта, кідіріссіз бір – ақ айтылып 
кетеді.  Бұл  жағдайлар  пысықтауыш  болып  тұрған  көсемшені  баяндауыш 
функциясындағы көсемшеден бөліп тануға біраз септігін тигізеді.  
Көсемшелердің  екіңші  синтаксистік  қызметі – баяндауыштық  қызмет. 
Көсемшелердің  құрмалас  сөйлем  жасаудағы  ролі  де  олардың  осы  баяндауыштық 
қызметіне байланысты.  
Бірақ баяндауыш қызметінде қолданылған көсемшелердің барлығы бірдей сабақтас 
құрмалас  сөйлем  жасай  бермейді.  Көсемшелердің  кейде  бір  субъектінің  əр  түрлі 
əрекетін білдіріп, бірыңғай баяндауыштық функцияда қолданылатыны да болды. Ондай 
жағдайда олар бағыныңқы компоненттің баяндауышы болып есептелмейді.  
Көсемше  етістіктердің,  əсіресе  –ып, -іп,-  п  жұрнақты  көсемшесінің  бұл  айтылган 
стнтаксистік қызметі - өте көне заманнан бері қарай келе жатқан қызмет. Көсемшенің 
бұл функциясын көне замандағы оның бірден – бір функциясы деуге де болады.  
Көне түркі тілдері жазу ескерткіштерінде – п формалы көсемше бір  субъектінің əр 
түрлі  əрекетін  баяндап.  Жай  сөйлемнің  бірыңғай  баяндауышы  ғана  болғаны  болмаса, 
өзіндік дербес бастауышы бар жай сөйлемдерді құрмаластыру функциясында өте сирек 
қолданылады.  
Өткен  шақтық  көсемшенің  бұл  тəріздес  синтаксистік  қызметі  фольклорлық  
шығармаларда  да  жиі  ұшырайды.  Бұл  жағынан  алғанда, -ып, -іп,-  п  жұрнақты 
көсемшені  бір  субъектінің  істеген  іс - əрекет,  қимыл – қозғалыстарын  бір – бірімен 
ұшырастырып, іргелестіріп беруде ең икемді жəне өте заманнан бері қарай келе жатқан 
ең  көне  категория  деуге  болады.  Тіл  фактілеріне  қарағанда,  көсемшенің  бұл 
функциясының  оның  екі  жай  сөйлемдерді  бір – бірімен  сабақтастыра  құрмаластыру 
функциясынан бұрын пайда болғандығы байқалады.  
Қазақ  халқының  ауыз  əдебиетіне  жататын  шығармалры  кенжелеп  жиналып,  кеш 
басылды.  Сондықтан  бұл  шығармалар  тіліміздің  көне  замандағы  грамматикалық 
құрылысын ашуға мардымды көмегін тигізе алмайды. Олардың басым көпшілігі қазіргі 

 
 
тілімізге  өте  жақын,  тіпті  айтарлықтай  өзгешеліктері  жоқ  деуге  болады.  Дегенмен, 
үңіле  қараған  адам  олардан  кейбір  тілдік  категеориялардың  басып  өткен  соқпағын 
байқағандай.  
Біз сөз етіп отырған көсемше көне түркі жазуында өзіне тəн дербес бастауышы бар 
бағыныңқы сөйлем баяндауышы қызметінде қолданылмаған болса, немесе ілуде біреу 
ғана  кездессе,  қазақтың  ауыз  əдебиетіне  жататын  шығармаларда  ол  жоғарыдағыдай 
бірыңғай  баяндауыш  қызметінде  де,  сабақтас  құрмалас  сөйлемнің  бағыныңқы 
компонентінің баяндауышы қызметінде де қолданылады. Мысалы: Кендебай сол арада 
үш-төрт күн тынығып, кемпірдің асыл қазынасын жинап,  Керқұла аттың алдына алтын 
науаны өңгеріп, алтын құйрықты құлындарды ертіп, аман-есен ханның үйіне келеді.  
Бұлар  тəріздес,  көсемше  арқылы  жасалатын  жайылыңқы  сөйлемдер  көне 
замандарға  тəн  ертегі,  əңгімелерде  өте  жиі  кездеседі.  Тіпті  кейде  көптеген 
сөйлемдердің,  əсіресе  төл  сөз  бен  автор  сөзі  аралас  келетің  диалогты  сөйлемдердің 
көсемшеге  аяқталатыны  да  жиі  ұшырайды.  Соған  қарағанда, - ып, - іп, - п  жұрнақты 
көсемше көнерек заманда қазіргден гөрі тиянақтырақ мəнде  болмады ма екен деген ой 
туады.  Қалай  болған  күнде  де,  көсемшенің  бұл  түрін  жай  сөйлемдерді  бір – бірімен 
сабақтастыра  құрмаластыру    6шін  қолданылган  ең  көне  категорияның  бірі  деуге 
болады.  
Тіліміздің қазіргі даму сатысында  көсемшелер – етістіктің ең бір тиянақсыз түрі. 
Бұлар  құрмалас  сөйлемнің  өздері  баяндауыш  болып  кеген  бөлшегін  оның  екінші 
бөлшегіне бағындыра, соған тəуелді ете байланыстырады да, ол бөлшектердің бірлікте, 
тұтастықта болуын қамтамасыз етеді. Сондықтан белгілі бір компоненттің баяндауышы 
көсемшеден  болған  құрмалас  сөйлемдерде  жай  сөйлемдерді  бір – бірімен  қарым – 
қатынасқа  келтіретін қосымша тəсілдің, формалардың керегі болмайды. Өйткені ондай 
функцияны жай сөйлем баяндауышы болып келген көсемше етістік формасының өзі – 
ақ  атқарады.  Сөйтіп,  көсемшелер  əрі  баяндауыштық,  əрі  сөйлемдерді  бір – бірімен 
құрмаластыратын дəнекерлік қызмет атқарады. Мұндай қызметте көсемшенің қай – қай 
түрі болса да қолданылады.  
Құрмалас  құрамына  енетін  жай  сөйлемдердің  үш  түрінің  үшеуі  де  қолданылады, 
бірақ олардың қолдану дəрежесі жəне мағыналық құбылыстары біргелкі болмайды.  
Көсемшелер ішінде сабақтас құрылыстың бағыныңқы компонентінің баяндауышы 
қызметінде  жиі  қолданылатын  да  жəне  өзі  баяндауышы  болып  кеген  компонентті 
тиянақты компонентпен неше алуан мағыналық қатыста құрамаластыратыны да – ып, -
іп, - п  жұрнақты  түрі.  Тағы  бір  ескеретін  нəрсе – баяндауышы  келер  шақтық (-қалы, 
ғалы, - келі, - гелі жұрнақты), ауыспалы шақтық (-а, - е, -й жұрнақты) көсемшелерден 
болған  бағыныңқы  компонент  əрдайым  кейінгі  тиянақты  компонентке  мағыналық 
жағынан да, тұлғалық жағынан да бағына, соның бір мүшесіне меңгеріле байланысады 
да, жай сойлемдегі қалыпты пысықтауыш тарізденіп тұрады. Ал өткен көсемше (-ып, -
іп, -п  жұрнақты)  олай  емес:  ол  өзі  баяндауышы  болып  келген  компонентті  кейінгі 
тиянақты компонентке мағыналық жағынан меңгерте де, меңгертпей, теңдік қатынаста 
да құрмаластырады.  
Өткен  шақтық  көсемшенің  дəнекерлігі  арқылы  жасалатын  сабақтас  құрмалас 
сойлемдердің  бірсыпыраларында  тиянақсыз  компонент  тиянақты  компонентке  тек 
тұлғалық  жағынан  ғана  тəуелді  болғаны  болмаса,  мағыналық  жағынан  өз  дербестігін 
сақтап,  басыңқы  сөйлемнің  ешбір  мүшесіне  менгерілмей,  онымен  жарыса,  саласа 
айтылады.  
Көсемшенің  жай  сөйлемдерді  құрамаластырудагы  осындай  құбылыстарынан  да 
болу  керек,  синтаксиске  арналған  біраз  еңбектерде  өткен  шақтық  көсемшенің 
дəнекерлігі аркылы жасалатын құрмалас сөйлемге жатқызылса, екінші біреулерінде ол 

 
 
мағынасына  қарай    бірде  салас  құрмаласқа,  бірде  сабақтас  құрмаласқа  жатқызылып 
жүрді.  
Жай  сойлемдерді  бір–бірімен  құрмаластыру  қызметінде  ауыспалы  шақтық  деп 
аталатын  –а, -е, -й  жұрнақты  көсемше  де  қолданылады.  Көсемшелердің  бұл  түрі 
жоғарыда сөз болған  -ып, - іп, - п жұрнақты көсемшеден гөрі де əлдеқайда тиянақсыз. 
Сондықтан  да  баяндауышы  ауыспалы  шақтық  көсемшеден  болған  бағыныңқы 
компонент,  негізінде,  тек  тұлғалық  жағынан  да  тиянақсыз  болады.  Ол  басыңқы 
сөйлемдегі белгілі бір мүшеге меңгеріліп, соны түрлі жасыңқы сөйлемдегі белгілі  бір 
мүшеге  меңгеріліп.  Соны  түрлі  жағынан  сипаттап,  пысықтауышқа  қойылатын  бір 
сұрауға  жауап  болып,  онымен  қалыпты  тұрлаусыз  мүше  тəрізді  қатынаста  тұрады.  
Мысалы: Ол белгіленген уақытта келе алмай, біз біраз кешігіп қалдық.  
Келтірілген  мысалдың  бірінші  сойлемінде  бағынынқы  компонент  басыңқы 
сөйлемдегі  баяндауыштың  жетегінде  айтылып,  неліктен,  не  себептен  деген  сұрауга 
жауап болып, кешігіп қалудың есебін білдіріп тұр.   
Ауыспалы шақтық  көсемшенің  жай  сөйлемдерді  құрмаластыру функциясы  қазіргі 
əдеби  тілімізде  де  онша  өрі  ала  қойган  жоқ.  Дегенмен,  оның  бұл  функциясы,  өткен 
замандар жазу нұсқаларымен салыстырғанда, қазірде поэзияда болсын, проза жанрында 
болсын кездесіп отырады.  
Қазіргі  əдеби  тілімізде  баяндауышы  ауыспалы  шақтық  көсемшеден  болған 
бағыныңқы  компоненттер  өз  басыңқысымен  мезгілдік,  себептік,  амалдық,  шартты, 
қарсылықты мағыналық қатынастарда тұрады.  
Жай  сөйлемдерді  бір – бірімен  сабақтастыра  құрмаластыру  функциясында  –қалы, 
ғалы, -келі, -гелі  жұрнақты  көсемше  де  қолданылады.  Білдіретін  мағынасына  қарай 
көсемшенің бұл түрі тюркологиялық əдебиеттерде бірде мақсатты көсемше деп аталса, 
бірде келер шақтық  көсемше деп аталады.  
Тарихи  тұрғыдан  қарағанда,  келер  шақтық  көсемше  де  өткен  шақтық  көсемше 
сияқты,  өте  көне  категория.  Бұл – түркі  тілдердің  қазірде  белгілі  болып  ж6рген  көне 
жазу  нұскаларының  ең  ескісінен  саналатын  ескерткіштердің  өдерінде  де  кездеседі. 
Бірақ  сол  көне  жазу  нұсқаларында  болсын,  одан  əлдеқайда  кейін  жиналган  фольклор 
материалдарында  болсын  көсемшенің  бұл  түрі  жай  сөйлемдерді  құрмаластыру 
функциясында  кездеспейді,  ол  не  мақсат,  не  мезгіл  пысықтауышы  қызметінде  немесе 
күрделі мүше қызметінде ғана қолданылады.  
Сөз  болып  отырған  көсемшенің  бағыныңқы  жай  сөйлем  баяндауышы  болып,  екі 
жай сойлемді құрмаластыру қызметінде қолданылуы соңғы уақыттардағы əдебиеттерде 
ғана  кездеседі,  соның  өзінде  де  өте  сирек  ұшырайды.  Бұл  жағдай  келер  шақтық 
көсемшенің  сабақтас  құрмалас  сөйлем  жасауда  өнмді  роль  аткара  алмайтындығын 
байқатады.  
Баяндауышы  келер  шақтық  көсемшеден  болган  бағыныңқы  компонент  өінің 
басыңқы    компонентімен  екі  түрлі  мағыналық  қатыста  тұрады:  Бірінші  басыңқы 
компонентте  баяндалатын  іс-əрекет,  жай  күйдің  қай  мезгілден  бері  солай  бола 
бастағанын, яғни оның басталу шегін білдіреді.  
Екінші,  багыныңқы  компонент  басыңқы  компоненттегі  іс - əрекет,  жай – к6йдің 
мақсатын білдіреді. Мыс: Корен қалмақ алғалы, Қамап жатыр қалың топ.  
      ə) Жай   сөйлемдердің  есімше  аркылы  құрмаласуы.   
Жай  сөйлемдерді  бір–бірімен  құрмаластыру  үшін  есімшілер  де,  көсемшілер 
сияқты,  құрмалас  сөйлемнің  бағыныңқы  жай  сойлемнің  баяндауышы  функциясында 
қолданылады.  Бірақ  есімшелер  мен  көсемшелердің  жай  сөйлемдерді  құрмаластыру 
жолы бірдей емес.  Егер бағыныңқы сөйлемнің  баяндауышы болып тұрған көсемшілер 
баска  бір  қосымша  тəсілдердің,  формалардың  көмегісіз – ақ  жай  сөйлемдерді  бір – 
бірімен құрмаластыру функциясын да тікелей өзі атқаратын болса, есімшілерге ондай 

 
 
қасиет  жоқ.  Олар  атау  тұлғада  бағыныңқы  жай  сөйлемнің  баяндауышы  да  бола 
алмайды,  жай  сөйлемдерді  құрмаластыра  да  алмайды.  Есімшілер  жай  сөйлемдерді 
құрмаластыру  функциясында,  əр  алуан  тұлғалық  құбылыстарга  ұшырап,  тиянақсыз 
формаларда  айтылады.  Сөйтіп,  жай  сөйлемдерді  бір – бірімен  құрмаластыру  міндетін 
есімше  формаларының  өздері  атқармайды,  оларға  жалғанатын  түрлі  қосымшалар, 
тіркесе айтылатын түрлі шылаулық сөздер атқарады.  
Жай сөйлемдерді бір – бірімен құрмаластыру функциясында есімшілардің барлық 
түрлері де қолданылады, бірақ құрмалас сөйлем жасауда есімше түрлерінің атқаратын 
қызмет  дəрежесі  де,  формалық  құбылыстары  да  біргелкі  емес.  Есімшілер  ішінде  жай 
сөйлемдерді  құрмаластыру  функциясында  жиі  қолданылатыны  да  жəне  формалық, 
мағыналық  құбылыстарға  байы  да – қан,-  ған,-  кен,-  ген  жұрнақты  түрі.  Енді  соған 
талдау жасайық.  
Есімшенің  –кан  (ған,  кен,  ген)  жұрнақты  түрі  шақтық  мағынасына  қарай, 
тюркологиялық  əдебиеттердің  кейбіреулерінде  осы  шақтық  деп  аталса,  екінші 
біреулерінде өткен шақтық есімше деп аталады. Ал қазақ тілі білімінде осының соңғы 
атауы қалыптасты.  
Өткен  шақтық  түркі  жазулары  ескерткіштерінде  кездеседі,  бірақ  жай  сөйлемдерді 
сабақтастыра құрмаластыру функциясында жатыс жалғаулары түрі болмаса, басқалары 
кездеспейді деуге болады.  
Қазақтың ауыз əдебиеті мен  ХVІІІ- ХІХ ғасырлардағы ақындар жырларында өткен 
шақтық  есімше  қосымшалы  түрде  де,  шылау  сөздерге  тіркес  айтылып  та  бағыныңқы 
сөйлем  баяндауышы  функциясында  қолданылған.  Оны  мына  мысалдан  да  көруге 
болады: Төсек ауылдан ұзап шыққан соң, Шалқұйрық атқа тіл бітеді.  
Қазіргі  əдеби  тілімізде  шақтық    есімшенің  жай  сөйлемдерді  құрмаластыру 
функциясы бұрынғыдан əлдеқайда күрделі. Жай сөйлемдерді бір- бірімен сабақтастыра 
құрмаластыру  үшін  өткен  шақтық  есімше  алуан  түрлі  тұлғалық  құбылыстарда 
қолданылады да, соған қарай оның мағынасы да түрленіп отырады.  
Өткен шақтық есімше бағыныңқы компонент баяндауышы функциясында мынадай 
формаларда жане мынадай магыналық қатынастарда қолданылады:  
1.  Өткен  шақтық  есімше  жатыс  жалғаулы  формада  тұрады.  Баяндауышы  мұндай 
формадагы есімшеден болған бағыныңқы компонент басыңқы компонентпен екі түрлі 
магналык қатынаста айтылады:       
 а) Басыңқы сөйлемдегі іс - əрекетті мезгілдік жағынан айқындайды.  Əскери киім 
киіп, əскер тəртібіне аз – мұз үйрене бастаған екі қазақ жігіті кіріп келгенде, Хакім сұп 
–сұр болып кетті.  
Бағыныңқы компонент баяндауышы болып тұрған есімше кейде жатыс септіктің 
тəуелді формасында да келе береді.  Жуынып болып, шай ішіп отырғанымда, жатқан 
үйімнің  бір  кішкене  баласы  жүгіріп  кіріп  келді.  Жылқыға  таянып,  бір  белге  шыға  
келгенімізде,  алдымызда  төрт–бес  ауыл  көрінді.  Мысалдан  байқалып  тұрғанындай, 
бағыныңқы  мен  басыңқы  сөйлемдер  арасындағы  мезгілдік  қатынас  біркелкі  емес: 
мысалдың  бірінші  сөйлемінде  екі  компоненттегі    əрект  бір  мезгілдің  ішінде  қатар 
басылып,  қатар  болып  жатқаны  яғни  мезгілдестігі  байқаса,  кейінгі  сөйлемдерден 
басыңқыдағы іс-əрекет, жай–күй бағыныңқыдағы іс-əрекет, жай–күйлер болып жатқан 
уақытта  басталғандағы  яғни  мезгілдік  жағынан  алдыңғысындағы  əрекет  бұрын, 
кейінгісіндегі  əрекет  соң  басталғандыгы  байқалады.  Сөйтіп,  баяндауышы  жатыс 
жалғаулы  есімшеден  болған  бағыныңқы  компоненттің  басыңқы  сөйлеммен  мезгілдік 
қатынасы  екі  түрлі:  бірінші,  екеуіндегі  əрекет  бір  мезгілде  басталып,  қатар  болып 
жатады,  яғни  мезгілдес  болады,  екінші,  бағыныңқыдағы  əрекет  болып  жатқанда, 
басыңқыдағы əрекет басталады, яғни бірі – бұрын, екіншісі – кейін болады.  

 
 
ə)  Басыңқы  компоненттегі  іс - əрекет,  жай – күйдің  болу–болмауының  шартын 
білдіреді яғни шарттық қатынаста тұрады. Бірақ бұл мағына баяндауышы өткен шақтық 
есімшенің  жатыс  жалғаулы  түрінен  болатын  бағыныңқы  жай  сөйлемнің  негізгі 
мағынасы  емес,  контекске  қарай  ие  болатын  көмекші  мағынасы.  Сондықтан  мұндай 
мағыналық қатынаста ол өте сирек кездеседі.  
1.  Өткен  шақтық  есімше  көмектес  септікте  айтылып,  бағыныңқы  сөйлем 
баяндауышы  болады.  Мұндай  баяндауышы  бар  бағыныңқы    компонент  өз 
басыңқысымен тек қарама – қарсы мағыналық қатынаста ғана тұрады. Сүйіндік қанша 
солғын болғанмен, өзге көпшілік олай емес еді.  
  Өткен шақтық есімше –ша,ше жұрнақты формада тұрып, бағыныңқы компонент 
баяндауышы болады. Мұндай баяндауышты бағыныңқы жай сөйлем өз басыңқысымен 
екі түрлі мағыналық қатынаста тұрады.  
а) Бағыныңқы компонент басыңқы компоненттегі іс -əрекет, жай- күйді мезгілдік 
жағынан  айқындап  тұрады:  Мен  қорқыныш  үнін  шығарғанша,  ол  менің  бетімді 
əлденмен тұмсалап та үлгереді.  
1.  Өткен  шақтық  есімшенің  –ша, -ше  жұрнақты  түріне    аяқталған    бағыныңқы 
компоненттің  өз  басыңқысымен  мезгілдік  қатынасы  жоғарыда  келтірілген  жатыс 
жалғаулы  түрінікінен  өзгеше.  Мұнда  бағыныңқы  компоненттегі  іс-əрекет  болып 
үлгергенше,  басыңқы  əрекет  бітіп  кетеді.  Бұл – басыңқы  компонентінің  баяндауышы 
өткен шақты білдіретін сабақтас сөйлемдерге тəн қасиет.   
ə) 
Бағыныңқы 
компоненттегі 
іс-əрекет 
басыңқыдағы 
 
іс-əрекетпен 
салыстырмалық  қатынаста  қолданылады  да,  басыңқыдағы  іс-əрекетті  істеудің 
салыстырмалы шарты екендігі айтылады.     
4.   Атау,  кейде  шығыс  жалғаулы  өткен  шақтық  есімше  соң  шылуына  тіркесіп, 
бағыныңқы  компонент  баяндауышы  болады.  Мұндай  баяндауышта  бағыныңқы 
компонент өз басыңқысымен екі түрлі мағыналық қатынаста тұрады.  
а)  Басыңқы  компоненттегі  іс-əрекеттің  бағыныңқы  компоненттегі  іс-əрекетті 
білдіреді. Кейінгілер шығып болған соң, құтылғанына қуангандай Əсия келді.  Молда 
маған орын нұсқаған соң, Оразал мен оның қасындағы бала араларын аша берді.  
ə) Бағыныңқы компонент басыңқы компоненттегі іс - əрекеттің себебін білдіреді.   
5.  Өткен  шақтық  есімше  сайын  шылауына  тіркесіп,  бағыныңқы  компонент 
баяндауышы  болады.  Мұндай  сабақтас  сөйлемде  басыңқы  компоненттегі  іс - əрекет  
бағыныңқыдагы іс - əрекет болған сайын болып отыратындығы баяндалады.  
 6.  Шығыс  жалғаулы  өткен  шақтық  есімше  кейін  шылауына  тіркесе  айтылып, 
бағыныңқы  сөйлем  баяндауышы  болады.  Мұндай  сабақтас  сөйлемде  басыңқы 
компоненттегі  іс - əрекет  əрдайым  бағыныңқы  сөйлемдегі  іс - əрекеттен  кейін  болып 
отырады. Тор – орысша жаза, сөйлей білерлік қана дəрежеге жеткеннен кейін, Тілеміс 
оны əрі қарай оқытпайды.    
7.  Барыс  жалғаулы  өткен  шақтық  есімше  шейін,  дейін  шылауларына  тіркесе 
айтылып,  бағыныңқы  жай  сөйлем  баяндауышы  болады.  Мұндай  сабақтас  сөйлемде 
бағыныңқы  компонент  басыңқы  сөйлемдегі  іс-əрекеттің  қай  уақытқа  дейін 
болғандығын  я  болатындығын  яғни  мезгілдік  шегін  білдіреді.  Оспан  жүріп  кеткенге 
шейін,  тоңғанына қарамай, соның қасында бəйек болып жүрді. Олар бөктер жолымен 
айналып жеткенге дейін, мына төтесімен сіздер де барып қаласыздар.  
8.  Шығыс  жалғаулы  өткен  шақтық  есімше  бері  шылауына  тіркесіп,  бағыныңқы 
сөйлем  баяндауышы  болады.  Мұндай  сабақтас  құрмаласта  бағыныңқы  компонент 
басыңқы компоненттегі іс- əрекеттің басталу шегін, солай екендігін білдіреді. Мысалы: 
Ол жұмысқа шықканнан бері, қалтасынан дəрі - дəрмек арылмайтын.  
9.  Өткен  шақтық  есімше  шақта,  кезде,  уақытта,  мезгілде,  сəтте,  күні,  жылы, 
сағатта, минутта деген мезгіл мəнді сөздерге тіркесе айтылып, бағыныңқы компонент 

 
 
баяндауышы  болады.  Мұндай  сөйлемдерде  басыңқы  компоненттегі  іс-əрекеттің 
бағыныңқы  копонентегі  іс-əрекетпен  бір  мезгілде  болғандығы,  мезгілдестігі 
баяндалады.  Мысалы:  Көп  жұрт  Оспан  жайын  əр  алуан  айтып  жылаған  шақтарда, 
Абай өзі де ақын тілімен іштей əлдіше жырлар шерткен.   
10.  Өткен  шақтық  есімше  –дай,-  дей  жұрнақты  формада  айтылып  бағыныңқы 
копонент баяндауышы болады. Мұндай баяндауышы бағыныңқылар басыңқыдағы іс - 
əрекетті  екінші  бір  субъектінің  іс - əрекетіне  ұқсата,  соған  салыстыра  баяндайды: 
Барлық іске де бір ашу серпін араласқандай қирау, бүлінулер де көбейіп кетті.  
11. Өткен шақтық есімшенің шығыс жалғаулы түрі гөрі шылауна тіркесе айтылып 
та  бағыныңқы  копонент  баяндауышы  болады.  Сабақтас  құрмаластың  мұндай  түрінде 
бағыныңқы  компоненттегі  іс - əрекет,  жай-  күйдің  болуынан  гөрі,  басыңқы 
копоненттегі  іс-əрекет,  жай-күйдің  болуы  керектігі  баяндалады.  Копоненттердің 
мұндай мағыналық қатынастарына негіз болатын да салыстыру тəсілі. Сондықтан бұл 
тəріздес  сойлемдер  де  салыстырмалы  бағыныңқылы  сабақтас  сөйлемге  жатады.  Бірақ 
сабақтастың бұл түрі жазу тілінде өте сирек ұшырайды. Мұндай мағыналық қатынасты 
білдіру  үшің  жазу  тілінде,  негізінде,  бағыныңқы  компонент  баяндауышы  –ша,-  ше 
жұрнақты есімшеден болған сөйлем қолданылады.  
12.  Өткен  шақтық  есімше  –дық,-тан,-дік-тен  қосымшалы  түрде  айтылып, 
бағыныңқы  компонент  баяндауышы  болады.  Мұндай  бағыныңқы  компонент  басыңқы 
сөйлемдегі іс-əрекеттің болу болмауының себебін білдіреді.  Есімшенің қалган екі түрі 
жатыс  септігінде  жəне  кейбір  шылау  мен  шылау  мəнді  сөздерге  тіркесіп,  бағыныңқы 
жай сөйлем баяндауышы болу тіл тəжірибесінде өте сирек кездеседі.  
б) Жай  сөйлемдердің   шартты   рай   аркылы құрмаласуы.  
 Шартты  рай-  етістік  райлары  ішінде  синтаксистік  функциясы  тұрақтылардың  
бірінен саналады. Ол əрдайым дерлік сөйлемнің баяндауышы қызметін атқарады. Онда 
да  кез  келген  сөйлемнің  емес,  негізінде,  сабақтас  құрмалас  сойлемнің  бағыныңқы 
компонентінің  баяндауышы  болады.  Бұл  функцияда  ол  жіктеліп  те,  жіктелмей  де 
қолданыла береді. Бұл арада ескеруді керек ететін бір нəрсе–шартты райға жалғанатын 
жіктік  жалғаудың  қалыпты  баяндауыш  жалғауынан  өзгешелігі.  Қазақ  тіліндегі  жіктік 
жалғаудың  өзі  жалғанған  сөзіне  тиянақтылық  мəн  беріп,  оны  сөйлемнің  тиянақты 
баяндауышы  етіп,  бастауышпен  жақтастырып  тұратыны,  сондықтан  оның  баяндауыш 
жалғауы  деп  те  аталатыны  белгілі.  Ал  шартты  райға  жалғанатын  жіктік  жалғау  да 
баяндауыш жалғау, ол да баяндауышпен жақтастырады. Бірақ шартты райға жалғанған 
жіктік жалғауда баяндауыш жалғауында болатын ең негізгі қасиет- тиянақтылық қасиет 
болмайды.  Сондықтан  да  шартты  рай  белгілі  бір  жаққа  жіктеле  айтыла  тұрып  та 
бағыныңқы  жай  сөйлемді  басыңқы  жай  сөйлеммен  құрмаластыру  функциясын  атқара 
береді.  Мұндай  орындағы  жіктік  жалғау  тек  бір  ғана  функцияны,  баяндауыш  болып 
тұрған  шартты  райды  бастауышпен  қиыстыру  функциясын  ғана,  атқарады.  Жай 
сөйлемдерді  бір – бірімен  сабақтастыра      құрмаластыру  қызметінде  қолданылатын 
етістіктің    басқа  түрлерінен  шартты  райдың  негізгі  бір  ерекшелігі-оның  басқа 
түрлерінен шартты райдың негізгі бір ерекшелігі-оның осы жақтық формада айтылып, 
өз  бастауышымен  қиысып  тұрғандыгында.  Бұл  жағынан  алғанда,  шартты  райлы 
бағыныңқы  компоненттердің  баяндауышы  қызметінде  қолданылатын  етістіктер 
ішіндегі  шын  мағынасындағы  предикаттық  мəні  бар  бірден-бір  сөз  деуге  болады. 
Өйткені  предикаттық  мағынаның  негізгі  көрсеткішінің  бірі  баяндауыш  қызметіндегі 
сөздің  белгілі  бір  жақта  айтылып,  өз  бастауышымен  киысатындығы  болса,  ол-
бағыныңқы  жай  сөйлемдердің  баяндауышы  қызметінде  қолданылатын  сөздердің 
шартты райдан баскаларының ешқайсысындада да жоқ.  
Жай сөйлемдерді бір-бірімен қарым-катынасқа келтіріп, құрмалас сойлем жасауда 
шартты  райдың  өзіндік  тағы  бір  ерекшелігі  бар.  Оны  байқау  үшін  шартты  райлы 

 
 
бағыныңқы  сөйлем  баяндауышы  функциясында  қолданылатын  етістіктің  басқа 
түрлерімен салыстырайық.  
Жай  сөйлемді  бір-бірімен  құрмаластыру  қызметін  есімшелердің  де  атқаратыны 
белгілі.  Бірақ  екі  жай  сөйлемді  бір-бірімен  қарым-қатысқа  келтіретін  есімше 
формасының  өзі  емес,  есімшеге  жалганатын  əр  түрлі  септік  жалғаулары  мен  оған 
тіркесе  айтылатын  шылаулар.  Бұларсыз  есімше  құрмалас  сөйлем  жасай  алмайды.  Ал 
шартты рай олай емес, ол баска бір қосымша формалардың, дəнекерлердің жəрдемінсіз-
ақ  екі  жай  сөйлемді  құрмаластыра  алады.  Сөйтіп,  ол  екі  түрлі  функцияны  бірден 
аткарады:  əр  сөйлемнің  баяндауышы  болады,  əр  екі  жай  сөйлемді  бір-бірімен  қарым-
катыска келтіретін синтаксистік дəнекер болады.  
Бағыныңқы жай сөйлем баяндауышы болып келген шартты райдың кейде шылау 
сөздерге тіркесіп тұратыны да болады, бірақ шылаулар екі жай сөйлемді байланыстыру 
үшін  қолданылмайды,  жай  сөйлемдердің  мағыналық  қатынастарын  түрлендіру  үшін 
қолданылады.  

жүктеу/скачать 1,02 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: