МУЗЫКАЛЫҚ ТЕРАПИЯНЫҢ ШЫҒУ ТАРИХЫ

55 
 
өсіп,  жақсы  өнім  беретіні  белгілі.  Музыка  жан-жануарларға  да 
әсер  ете  алатыны  бүгінгі  күні  жаңалық  емес.  Адамның  жан-
жүйкесіне,  сезімі  мен  көңіл-күйіне  әсер  ететін  музыканы  – 
қазақтар  тәңірдің  күбіріне  теңеген.  Ежелгі  гректердің  ұлы 
ойшылдары  Демокрит:  "Флейтаның  сиқырлы  сазымен  кейбір 
ауруларды  емдеуге  болады"  десе,  Гиппократ  музыканы  барлық 
ауруды  емдеуге  қолданған.  Платон,  Аристотель  және  Пифагор 
музыканың  емдік  қасиеті  барын  мойындаса,  Гомер  жағымсыз 
эмоциялармен күресуге музыканың көп көмегі барын айтқан. 
Музыканы  жыл  мезгілдеріне  бөліп,  күн  мен  түнде  және 
әртүрлі  аурулардың  өзінің  музыкасы  барын,  ауруды  қандай 
музыкамен  емдеуге  болатынын  ежелгі  үндінің  емшілері  мен 
софылары егжей-тегжейіне дейін білген. 
Мұсылман елдері мен мемлекеттерінде: Аббасид Халифатында 
(750-1257жж)  және  Осман  империясында  (XIII-XVғ)  музыкалық 
терапия,  ароматерапия,  сулы  (водная)  терапия  және  құран 
аяттарымен  емдеу  кең  етек  жайып,  өте  жақсы  нәтиже  берген. 
Музыка  терапиясымен  әсіресе  жүйке  ауруына  шалдыққандарды 
емдеуге көп қолданған. Жаны күйзелгендер мен рухани азғындарды 
да жақсы музыка тыңдатумен емдеп отырған. 
Көне  Қытай  мемлекетінің  ғалымдарыда  музыкамен  адам 
сана-сезімін  игеруге  болатынын  білген.  Ал  императорлары 
арнайы бұйрықпен жылдың әр күніне бір шығармадан шығартып 
тыңдап  отырған,  яғни  365  күнге,  әр  күнге  өзінің  арнайы 
шығармасы  болған.  Қытайдың  әйгілі  тарихшысы  Сыма  Цянь 
былай  деген:  "Музыкаға  келетін  болсақ,  ол  қашанда  даналарды 
шаттыққа  бөлеп  отырған,  олар  музыка  арқылы  халықтың  жан 
жүрегін  тазарта  алған.  Музыканың  әсер  –  ықпалының  күштілігі 
соншалық, ол адамдардың мінез-құлқымен салт-дәстүрін өзгерте 
алады,  сондықтан  да  бұрынғының  басшылары  халықтың  жөнді 
музыка тыңдауын қадағалап отырған
"
. 
Орта Азиядағы түркі тілдес халықтардың, оның ішінде қазақ 
халқының  музыкалық  мәдениеті  сөз  болғанда,  ең  алдымен  сол 
заманнан  бүгінгі  күнгежеткен  музыкалық  мұралар  нақтылы 
айғақ-дерек  ретінде  назар  аудартады.  Бұған  дәлел,  исі  түркі 
халықтарына  ортақ  ақылгөй  абыз,  батагөй  дана,  қобыз  аспабын 
дүниеге  әкелген  әйгілі  Қорқыт  атаның  күйлері.  Бүкіл  түркі 

56 
 
халықтарының  ішінде  Қорқыт  күйлері  текқазақ  халқында  ғана 
сақталған. Тәңірлік наным-сенімі үстемдеу болған қазақтар XIX-
XX  ғасырға  дейін  көшпелі  өмір  салтын  ұстанған.  Тәңірдің 
жердегі өкілі болып есептелетін бақсылардың ел ішіндегі беделі 
үстем  болады.  Ал,  бақсыны  тәңірмен  тілдестіретін  аспап  –  ол 
қобыз  еді.  "Сөз  жоқ,  қобыз  шалған  кез  келген  бақсы  тек  қана 
бақсы  сарындарын  сарнатумен  шектелмеген,  олар  өздеріне  ұлы 
ұстаз  ретінде  пір  тұтатын  Қорқыттың  күйлерін  де  аңырата 
тартып,  Қорқыттың  аруағына  сыйынып  отыруды  киелі  шарт 
санаған.  Бұл  –  көз  көріп,  құлақ  естіген  ақиқат
"
  -  дейді  марқұм 
Ақселеу  Сейдімбеков.  Қорқыт  атамен  қатар  қазақ  даласынан 
шыққан ғұлама ғалымдарымыздың еңбектері әлем халықтарының 
музыкалық  мәдениетіне  ұлы  жаңалықтармен  қосылды.  әл-
Фарабидің  (870-950)  "Музыканың  ұлы  кітабы",  Әбу  Әли  Ибн 
Синаның  (980-1037)  "Айығу  кітабы",  Абдулқадыр  Ибн  Гаиби 
Марагидің  (XIV-XVғ)  "Музыка  ғылымындағы  әуендер  жинағы", 
Ахмадидің (XVғ) "Музыкалық аспаптар айтысы", Дәруіш Әлидің 
(XVIIғ)  "Музыкалық  трактаты"  т.б.  көптеген  кітаптар  музыка 
әлеміне  ең  үлкен,  құнды  қазына  болып  қосылды.  Әл-Фарабидің 
"Музыканың ұлы кітабында" музыка теориясы, оның пайда болу 
және 
қалыптасу 
тарихы, 
музыканы 
жүрекке 
қондыра 
қабылдаудың 
психологисы, 
музыкалық 
шығармаларды 
орындаудың  әдіс-тәсілдері
 
сияқты  өзекті  мәселелер  терең 
талданады. Қазақ даласында болған саяхатшылар, ғалымдар мен 
зерттеушілердің  қазақ  бақсысы  жайында  жазған  жазбалары  өте 
көп. Басқасын айтпағанда Ресейдің И.Кастанье, Н.И.Ильминский, 
А.Янушкевич,  Б.Залесский,  Бартольд,  Добровольский,  Гумилев, 
Потанин,  Левшин,  Радлов,  Диваев,  Затаевич,  Андреев  т.б. 
көптеген ғалымдары құнды материалдар қалдырған. Демек, қазақ 
халқында  да  музыкалық  терапия  болған.  Қазақтар  музыканың 
адам жаны мен тәніне бірдей  әсер ететінін тым ертеде-ақ  білген 
және  оны  (муз.терапияны)  іс-жүзінде,  практикада  қолданған. 
Күні  кешеге  дейін  музыкалық  терапияны  ем  ретінде  іс-жүзінде 
қолданған бірден-бір халық қазақтар. Музыкалық терапия – ақыл 
ой-мен  эмоциялық  әрекетке  байланысты  ауруларды  ғасырлар 
бойы  анықталған  емдеудің  түрі.  Музыканың  емдік  күші  ежелгі 
түріктерге,  египеттіктерге,  индустарға,  қытайларға,  парсы, 

57 
 
гректерге  мәлім  болған.  Пифагор  көптеген  ауруларды  өзі 
шығарған музыкамен емдеген. Пифагорлықтар күннің шығысын, 
батысын  әнмен  бастаған.  Таңертеңгі  ән  миды  оятып,  сергітуге, 
күні  бойғы  жұмысқа  дайындайды,  кешкі  ән  демалуға,  ұйқыға 
арналады.  Мыңдаған  жылдар  бойы  аналар  балаларын  бесік 
жырын  айтып  ұйықтатады.  Ұйқысыздық  ауруына  шалдыққан 
граф  Кастзерлинг  (Россиядағы  посол)  өзінің  пианисті  Иоганн 
Гольдбергты  шақыртып,  И.С.  Бахтың  шығармаларынан  ойнатып 
барып  қана  тәтті  ұйқыға  батады  екен.  И.С.  Бахқа  риза  болғаны 
соншалық  оған  граф  салмағы  өте  ауыр  алтын  бұйым  силайды. 
Музыкада бірлестіктің (біріктірудің) қуатты күші бар.  
Музыканың  адам  ағзасына  тигізетін  әсері  туралы  ой-
тұжырымдарды  шаманизм  бағытынан,  бақсылар  мен  сәуегейлер 
іс-әрекетінен  анық  байқауға  болады.  Тәңірге  табынушылардың 
сәуегейі,  бақсылардың  пірі  Қорқыт  ата  болғандығы  тарихтан 
белгілі. Қорқыт ата бақсылық өнерінің атасы әрі негізін қалаушы 
да.  Өз  заманыныда  Қорқыт  ата  басына  төнген  қауіптен 
қорықпады.  Ол  өлмейтін,  мәңгі  жасайтын  өмірді  іздеп,  өлімнен 
қашумен  болды.  Бұл  бір  адамдарға  адасу  тән  болған,  қоғамды 
надандық  жайлаған  жаһилет  заманында  Құдай  заңына  қарсы 
шығудың көрінісі іспетті еді. Ешкімнің де батылы бармас, көзсіз 
қайсарлықтың  Қорқыттың  бойынан  табылуы  оның  шынымен-ақ 
табиғаттың  тылсым  сиқырлы  күшіне  сенгендігі  ме  деген  ойға 
қаласың.  Қорқыт  өзінің  қобызының  үнін  зарлата,  мұңдата,  жер 
бетін  тебіренте  және  адамдарды  артынан  ертіп  жылата  жүріп, 
өмірін  өте  ауыр  тағдырмен  өткізді.  Ол  уайымсыз,  ұрыссыз, 
қайғысыз, тыныш, еркін өмірді іздеді. Соны аңсап жер-жаһанды 
шарлады.  Ол  өлімді  бір  зұлымдықтың  басы  деп  түсінді.  Қорқыт 
ата адамдарға өз қолынан мәңгілік өмір сыйлай алмаса да артына, 
дертке дауа іздеп адамның тұла бойын шымырлататын зарлы күйі 
мен  қобызын  қалдырды.  Осы  мұрасын  пайдаланған  бақсылар 
ауру  алдында  Қорқыт  күйін  қобызы  арқылы  тартып,  көмекші 
"рухтары"  арқылы  дертке  дауа  іздеді.  Ислам  діні  өлімді  парыз 
десе,  шаман  діні  өлімді  мойындамаған.  Шаман  діні  кезінде 
адамдар табиғат пен әруаққа табынды. Көкті өзі билеуші ретінде 
таныды.  Бұрын  сақ  тайпалары  күнге  ас  берсе,  кейін  адамдар 
әруаққа  ас  беретін  болған.  Шаманизм  буддизмнің  бір  тармағы 

58 
 
болған.  Ол  VI-VII  ғасырларда  Үнді  елінен  Тибет  пен  Қытайға, 
содан  соң  түрік-моңғолдарға  өткен.  Үнді  жұрты  бақсыны 
"бхихшу"  деген.  Қытай,  Тибет,  моңғолдар  ламалары  арқылы 
бұлтқа  табынса,  ол  кезде  түріктер  әруаққа  табынған.  Шаманизм 
VII-IX  ғасырда  жаңа  нанымға  айналып,  оны  бақсылар  бастады, 
олардың ішінде  Қорқыт ата, Баба түкті Шашты Әзиз т.б. болды. 
Бұл  шаман  діні  Сыр  бойына  VIII-IX  ғасырда  тарайды.  Бұл 
жөнінде  Шоқан  Уәлиханов:  "Шаман  дегеніміз  көк  пен  әруақ 
қолдап, басқалардан білімі көп, сиқырға жетілген адамдар болған, 
өзі  ақын,  музыкант,  балгер  және  дәрігер  болып  саналған",-  деп 
жазған.  Түркі  дәуірінде  елде  Ислам  діні  қабылданарда  халықты 
қырғызбау  үшін,  Баба  түкті  Шашты  Әзиз  60  түйе  қурайдың 
ортасына  өзі  отырып,  қолына  Құран  ұстап  сыртынан  өрт 
қойғызады.  Қурай  жанып  біткенде  қараса  Құран  да  аман,  Баба 
түкті  Шашты  Әзиз  де  аман,  күймеген  болып  шығады.  Содан 
кейін  біздің  ата-бабаларымыз  шаман  дінінен  ислам  дініне 
ғайыптың сырын білетін Баба түкті Шашты Әзиз арқасында аман 
өтіпті.  Бірақ  та,  оның  өнері  осы  Ислам  дініне  жат  екенінің  әрі 
кейін құртылатынын Баба Түктілер де және бақсылар да білмеген 
еді.  Бақсының  негізгі  демеушісі,  Қорқыт  атадан  қалған  мұрасы 
ескі  қобызының  түрі  Ұлытаудың  теріскей  баурайында  бір 
ғажайып  мүсін  таста  сақталған.  Екінші  бір  түрі  Қарқаралы 
аймағында,  Дегелең  тауының  бір  алабында VI-VIII ғасырларда 
мүсін  тасқа  қиып  түсірілген.  Қобызды  арнайы  үйеңкі  деген 
ағаштан  жасаған.  Бұл  академик  Ә.Марғұлан  еңбектерінде  толық 
сипатқа ие.  
Қазіргі  таңда  адам  ағзасы  мен  психикасына  өнер  арқылы, 
музыка арқылы, әртүрлі жанрдағы әдеби шығармалар арқылы оң 
әсер туғызатын әдістерге қоғам тарапынан  қызығушылық артып 
келеді.  Психотерапияның  маңызды  салаларының  бірі  арт-
терапия,  музыка-терапия,  ертегі-терапиялар  алғашқыда    сырқат, 
ауру  немесе  демалыс  үйіндегі  емделушілерге  ғана  қолданған 
болса, қазіргі кезде оның қолданыс аясы, шеңбері кеңеюде. Қазір 
бұл  әдістер  адамның  шығармашылық  қабілетін  дамыту 
бағытында  қолайлы  қолданылып  келеді.  Осы  орайда  біз 
психотерапия саласы жайлы   қысқашамағлұмат бере кетелік. 
 

59 
 

жүктеу/скачать 1,06 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: