Қасқабасов С. Таңдамалы



Pdf көрінісі
бет38/88
Дата06.01.2022
өлшемі1,43 Mb.
#12395
1   ...   34   35   36   37   38   39   40   41   ...   88
Байланысты:
C.Қасқабасов Фольклор

Тұлпарын көлден суарып
Аралап жүріп келеді 
Ағашы қалың тоғайды. 
Етпетінен жығылып, 
Тұмсығынан қан аққан 
Көреді өлген торайды. 
Хадиса деп бұл қандай 
Төңірекке қараса, 
Құйрығын қысып бұтына 
Жолбарыс жатыр ыңыранып, 
Шабуға таппай орайды. 
Оттай көзі қызарып, 
Ыңыранған даусы зорайды.
16
Міне, қаһарман мен аңның кездесу сәті. Осыдан әрі қа рай 
Қамбар бұрынғы Қара мергеннен, Еділден басқаша қимыл­
дайды. Егер олар жезтырнаққа қарсы айла қолданса, Қам­
бар тікелей шайқасқа шығады. Бірақ ол алдымен өзінің 
жалғыздығын айтып, Алладан медет тілейді, астындағы тұл­
парымен сырласады. Содан соң ғана ол тәуекел етеді:
Ажал жетпей жан шықпас, 
Тәуекелге бел байлап, 
Пешенемді сынадым. 
Бұл сөзді айтып ер 
Қамбар Шерінің барды қасына 
Болғай деп асыл мұратым. 


[
 
 151  
]
Сол уақытта жолбарыс 
Түгінің бәрін жатқызды, 
Құлағын жымып жасырды, 
Керендей ашып ауызын
Арыстан жаман ақырды. 
Дауысы жерді көшіріп, 
Нар маядай бақырды. 
Бүркіттей жазып тырнағын 
Тұлпарға барып асылды. 
Қамбар да қайтпай ұмтылып, 
Бар қайратын шақырды. 
Құйрығынан көтеріп, 
Айналдырып басынан 
Лақтырып жіберіп 
Қырық қадам жерден асырды. 
Құлаған жардай гүрс етіп, 
Ырылдауға өлі жоқ, 
Демінен түсіп басылды. 
Тоқсан үйді тобырдың 
Қабыл болып тобасы 
Сақтады құдай батырды.
17
Батырдың жолбарыспен шайқасатыны туралы сюжет 
«Қам 
бар» жырының кейбір варианттарында кездеспейді. 
Біз 
діңше, бұл – талдап отырған эпосымыздың сюжеттік 
тұтас тану процесін көрсететін тағы бір айғақ. Екінші сөзбен 
айтқанда, қаһарманның жолбарыспен айқасатыны жайлы 
сюжет эпостың біртұтас көлемді шығармаға айналу барысында 
тұрақты түрде жырдың құрамына енбеген. Сондықтан да біраз 
вариантта Қамбар жолбарыспен кездеспейді, ол бірден жауға 
қарсы аттанады, ондағы мақсаты – Назым қызды қалмақтың 
тырнағынан құтқару.
Жалпы, осы жерде айтатын бір нәрсе: «Қамбар батыр» 
жырының негізгі сюжеті, түптеп келгенде, тұтқынға түскен 
қалыңдықты босату. Бұл сюжет ертегіде де, эпоста кездеседі, 
айырмашылығы сол – ертегіде көп жағдайда кейіпкердің қа­
лыңдығын біреу ұрлап әкетеді де, эпоста жаудың ханы қыздың 
ауылын қоршап алып, оны зорлықпен алмақ болады. Ертегіде 


[
  152  
]
кейіпкер қалыңдығын іздеп дүниені шарлайды, ал эпоста 
батыр жаумен жалғыз алысып, қызды құтқарып
 
алады. Дәл 
осы жағдайды «Қыз Жібектен» де кездестіруге болады. 
«Қыз Жібек» жыры да екі үлкен бөлімнен тұрады. Бірі 
Тө 
леген мен Жібектің ғашықтық тарихы да, екіншісі – 
Сансызбайдың Жібекті тұтқыннан, зорлықшы қалмақ ханнан 
азат етуі. Демек, мұнда да сюжеттік тұтастану арқылы жүйелі 
де көлемді жыр пайда болған
18
.
Ал енді «Қамбар батыр» жырындағы қыздың күйеу таң­
дағаны жайындағы сюжетке келетін болсақ, бұл да ең ескі 
сюжеттердің бірі, ол ежелгі аналық ру дәуіріне меңзейді. Бірақ, 
әрине, кейінгі аталық ру уақытында басқа мәнге ие болған да, 
қыздың күйеу таңдауы – әкесінің ісі болып көрінеді. Сөйтіп, қыз 
әкесінің бұйыруы бойынша елдегі бүкіл еркекті шолып, Назым 
өзіне күйеу таңдауға мәжбүр болады. Рас, кейбір ертегілерде 
патшаның қызы өз еркінше күйеу таңдайды, алайда оның бұл 
қылығы, көп жағдайда, тәлпіштік, еріккендік, хан қызының 
ойына келгенін істегендік деп бағаланады.
Осы «жар таңдау» сюжеті «Қыз Жібекте» де бар. Бірақ онда 
өзіне лайық сұлуды жігіт іздейді. Солай болса да, Жібек те өзіне 
теңдес жар таңдайды. Міне, бұл жырда да «Қамбар батырдағы» 
«жар таңдау» сюжеті эпостың фольклорлық көркем шығармаға 
айналуына, яғни тұтастануына қызмет етіп тұр.
«Қамбар батырда» да,  «Қыз Жібекте» де сюжеттік тұтас­
тануға араласып тұрған тағы бір сюжет бар. Ол – жау қолына 
түс 
кен қалыңдықты тұтқыннан азат ету. Егер ертегіде 
кейіпкердің сүйгенін айдаһар немесе басқа бір зұлым күш ұр­
лап әкететін болса, мұнда эпос  жанрының тарихилық шарты 
жұмыс істеп, батырдың қалыңдығын қалмақ ханы тұтқынға 
алып, зорлап өзіне әйел етуге тырысады. Бұл жерде ежелгі 
ертегілік сюжеттің кейінгі заманда, жаугершілік уақытта 
эпосқа жаңаша сипатта еніп, екі бірдей – сюжеттік әрі тарихи 
тұтастануға әкеліп отыр. Яғни мифологиялық жау эпоста қал­
маққа айналады. Бұл –  бір. Екіншісі –  қалмақпен соғысып, 
ерлік көрсету сюжеті көне сюжеттермен бірігіп, біртұтас көркем 
дүние құрайды. Үшінші – эпикалық шығарма енді кейіпкердің 
үйлену тарихын ғана емес, сонымен қатар оның қалай туғанын 
да  баяндауы керек, сөйтіп батырдың бүкіл өмірін көрсететін 


[
 
 153  
]
жүйелі жыр болуға тиіс. Бұл ғұмырнамалық тұтастану арқылы 
жүзеге аспақ. Оның үлгісі «Алпамыс батырда», «Қыз Жібекте», 
«Қозы Көрпеш – Баян Сұлуда», «Едіге батырда», т.б. эпикалық 
жырларда молынан көрінеді.


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   34   35   36   37   38   39   40   41   ...   88




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет