Қасқабасов С. Таңдамалы



Pdf көрінісі
бет10/60
Дата06.12.2022
өлшемі1,31 Mb.
#55473
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   60
әңгімелер
40
. Ол ертегілерді түр деп санайды да, оның ішкі бөл­
шектерін жанр деп есептейді. Сонда ертегі мынадай жанр­
ларға бөлінеді: қиял­ғажайып, тізбекті (кумулятивтік), хайуа­
наттар жайында, адамдар туралы (бытовая), өтірік және 
жалықтыратын ертегі.
Ал ертегіден тыс прозада оқымысты мынадай жанрлар бар 
дейді: себепті (этиологиялық) мифтер, хикаят (были), әпсана­
хикаят (легенды), тарихи аңыз (исторические преда ния), жай 
әңгіме (сказы).
Жанрларды саралаудың басты критериі деп В.Я. Пропп олар­
дың морфологиялық (құрылымдық) белгілерін айтады.
Халық прозасын көп уақыт бойы арнайы зерттеген ғалым 
К.В. Чистов прозалық жанрларды жіктеп, саралаудың негізгі 
принципі – әлеуметтік­тұрмыстық (социально­бытовая) функ­
ция деп есептейді. Осы негізінде ол кісі бүкіл халық про 
­
засын екіге бөледі: а) эстетикалық функциясы айқын жанр­
лар (ертегінің барлық түрі, мысал, өтірік, анекдот); ә) эсте­
тикадан басқа қызмет атқаратын жанрлар (аңыз, әпсана­хи­
каят, әңгіме, хикая)
41
.
Фольклордың прозалық жанрларын зерттеп жүрген ғалым­
дардың бірі С.Н. Азбелев халық прозасын көркем (ху дожест­
венный) және қарапайым (нехудожественный) деп екіге 
бөледі. Оның бұлай саралауда ұстанған принципі – әр жанрдың 
болмысқа, шындыққа қатынасы
42

Фольклорды эстетикалық тұрғыдан зерттейтін В.Е. Гу 
сев 
халық прозасын жанрларға саралағанда, үш түрлі негізгі 
кри терийді ұстану керек деп есептейді. Бірінші – шығармада 
шын 
дықтың типтенуін ерекшелендіретін саласы, екінші – 
бейнеленген шындықтың қабылдануы және осымен бай 
ла­
нысты сол шындықтың бейнелену түрі, ал үшінші – шығар­
маның әлеуметтік­тұрмыстық функциясы
43
.
Бұл жерде, түптеп келгенде, үш емес, екі прицип бар. Ол – 
жанрлардың шындыққа қатынасы және атқаратын қызметі. 
Басқаша айтқанда, фольклорлық шығарма болмысты, шын­
дықты қалай бейнелейді және ол қандай мақсатпен айтылады. 
Міне, осы екі нәрсе – жанрды ерекшелендіретін басты шарт.


[
45
]
Орыс фольклоры туралы ғылымның үлгісі бойынша одақ­
тас республикалардағы ұлттық фольклортану ғылымы, 
әсіресе, түркологиялық фольклортану соңғы жылдары фольк­
лордың прозалық жанрларына арнап жинақтар, зерттеулер 
шығара бастады. Башқұрт, татар ғалымдары халық прозасы 
шығармаларын бірнеше том етіп шығарып, оларға ғылыми 
зерттеу мен түсініктемелер жазды
44
. Әсіресе, башқұрт оқы­
мыстылары батырлық ертегіге, аңыз бен әпсана­хикаятқа 
жеке­жеке том арнағанын атап ету ләзім
45
.
Аталған жинақтарда халық прозасының ертегіден басқа 
жанр 
ларының арнайы қамтылып, біршама зерттелгені – 
қуанарлық жай. Мысалы, башқұрт фольклорисі Ф. Надршина 
аңыз бен әпсана­хиқаятқа арналған томға жазған кіріспесінде 
башқұрт халқының ертегіге жатпайтын прозалық жанрларын 
классификациялап, саралауға тырысқан, біраз сипаттаған
46

Автор жанрлық саралауға критерий етіп шығарманың тақы­
рыбы мен мазмұнын, оған елдің сенетіндігін алған.
Ол мынадай жанрларды бөлектеп, даралайды: бұрынғы 
ырым­нышандарға құрылған легендалар, башқұрттардың 
шығу тарихына байланысты легендалар, жер­су, тау­тас, т.б. 
мекен атауларына байланысты риүәйәт легендалар, тарихи 
риүәйәттар, тұрмыс­күнкөріс риүәйәттары.
Ф. Надршина сондай­ақ башқұрт фольклорында хикая (бы­
линка) жанры бар екенін де айтып, оны мифологиялық хикаят 
деп атайды.
Терминдік атау жағына келгенде, автор орыс фольк лортану 
ғылымында қалыптасқан легенда сөзін алады. Біз оны әпсана­
хикаят деп атаймыз.
Прозалық фольклорды зерттеуде өзбек ғалымдары біраз 
табысқа жетті. Олар ертегімен қатар аңыз, әпсана­хикаятты да 
жеке жанрлар есебінде қарастырып жүр
47
. Коллективтік еңбек­
те проза жанрына эртаклар, афсона ва риваятлар, латифа 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   60




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет