Атты Халықаралық ғылыми-əдістемелік конференция материалдары
жүктеу/скачать 2,56 Mb. Pdf көрінісі
|
| Кілт сөздер: септік тұлғалары мен мағыналары, терминнің семантикасы, номинатив
– атау септік, генетив – ілік септік, датив – барыс септік, аккузатив – табыс септік, локатив – жатыс септік, аблатив – шығыс септік, құралдық септік (инструментальный падеж) – көмектес септік. Ғылыми мақаламыздың мақсаты - профессор Ə.Құрышжанұлының 1956 жылы орыс тілінде жазылған жоғарыда аталған тақырыптағы кандидаттық диссертациясы[1] тілінде кездесетін лингвистикалық терминдерді қарастыру, септік категориясының «Кодекс Кумани- кус» ескерткішінің тіліндегі түрлерінің сол кезеңдегі ғылыми атауларымен таныстыру. Қазақ тілінің ғана емес, түркі тілдерінің, соның ішінде қыпшақ тілінің тарихын зерт- теген ғалымның ғылыми жұмыстарының алғашқыларының бірінен саналатын осы еңбектің тілінде қаншама ақпараттар мен қазақ тіл білімі тарихына қатысты зерттеулер мен танымдық мағлұматтар бар. Ғылыми жұмыстың авторы: жұмыстың үш бөлімнен тұратынын: алғашқы бөлім – сол кезеңдегі куман халқының тарихына, «Кодекс Куманикус» ескерткіші қай уақыт- та жазылғаны, Ю.Клапрот, Г.Кун, В.В.Радловжəне К.Грёнбекбасылымдары жөнінде мəлімет- тер беріледі дей келе, ескерткіш тілінен мысалдар келтіріп, куман тілі мен қазақ тілінің сөздік қорын салыстыратынын айтады[1, 5]. Еңбектің екінші бөлімінде автор:«септіктердің грам- матика-морфологиялық сипатына арналып, əрбір септік түрлері жалғауларының дыбыстық нұсқалары берілгенін жəне солтүстік-батыс немесе қыпшақ тілдерінің ұқсас деректерімен салыстырмалы-тарихи тұрғыдан қарастырылғанын» айтып өткен.Үшіншібөліміндесептік- тердің үстейтін мағыналары мен олардың жалғанатын сөздермен сəйкес келуі табиғатын қа- растырған. Ғылыми мақаламызға арқау етіп отырған тілдік материал осы диссертациялық жұмы- стың барлық бөлімдерінде қолданылатын, əсіресе екінші бөліміндегі септіктің лингвисти- 144 калық атаулары мен оның мəн-мағыналары, яғни осы еңбектегі лингвистикалық терминдер, терминдердің семантикалық өрісі мен қолданыс аясы. Мақаламыздың дереккөзі ретінде еңбектің 68-94 беттеріндегі терминдер жəне олардың тұжырымдалуы қарастырылды. Жалпы, кез келген ғылыми жұмыстың ақпараттылығы оның ғылыми аппаратыны, тірек терминдеріне қатысты. Олай болса, аталған жұмыстағы қолданылған септік категориясының түрлері жеке-жеке қарастырылып, оның жасалу жолдары арқылы мазмұнды ғылыми тұжы- рым ұсынылады. Ə.Құрышжанұлының аталған еңбегі тұнып тұрған куман қыпшақтарының тіліндегі элементтер ғана емес, оны дəлелдеуі мен ұсынуы табиғи, əрі өте қарапайым түсінік- ті ғылыми стилде жазылған еңбек. Ғылыми жұмыстың 65-66 беттерінде ғалым былай дейді: «Нами куманские падежи обозначены традиционными латинскими терминами потому, что они имеют место и воригинале «Кодекса» и в различных его изданиях, в которых перечис- ляются 6 падежей: номинатив, генетив, датив, аккузатив, аблатив и вокатив. Мы со своей стороны, во-первых, придерживаемся мнения А.Самойловича[2], который пишет, что особо- го звательного падежа в тюркских языках вообще не существует, 2 потому, что он выражает обращение, а не отношение существительного к другим словам в предложении. Во-вторых, список падежей дополняем локативом и инструментальным падежом» [1, 65]. Лингвистикалық ұғымдардың қалыптасу тарихы Азия жерінде арабтың үш бірдей ірі лингвистикалық мектептерінен бастау алғаны мəлім. «Басты тілдік мектептер қазіргі Ирак территориясын арабтар рухани жаулап алғаннан кейінгі Басрий мектебі - барлық мектеп- тердің ең көнесі, Куфий жəне Бағдат мектептері болған» [3, 20]. Лингвистикалық терминдердің қалыптасу тарихы қазақ топырағында, алдымен Ор- хон-Енисей, Талас жазба ескерткіштерінен, əл-Фараби еңбектерінен бастау алатынын, ал са- лыстырмалы-тарихи тіл білімі, яғни компаративистика ғылымының негізін салушы,«Диуани лұғат-ат түрк» (Түркі тілдерінің сөздігі) еңбегінің авторы М.Қашқари екені белгілі. Лингвистикалық терминдер теориясын қалыптастыруда 1930 жылдардағы Алаш зиялы- ларының да өзіндік үлесі бары терминтану саласы ғалымдарының ғылыми жұмыстарынан танылып келеді[4, 93]. Ə.Құрышжанұлының 1956 жылы ғылыми ортаға ұсынылған осы еңбегінің қазіргі линг- вистикамыздағы терминдер жүйесіне қосар үлесі, алатын орны ерекше. Ғалым номинатив – атау септіктерминін былай түсіндіреді:«Интересно отметить, что Г.Кун на стр.75 и СІV своего издания СС для номинатива приводит примеры в нулевой фор- ме слова, напр.: аt(лошадь) и в форме множественного числа, напр.: аtlar(лошади). Притя- жательная форма слова тем не указывается, очевидно, Г.Кун ее считал не характерной для номинатива. Итак, отсутствие какого-нибудь падежного окончания в куманском языке, как и в других тюркских языках, означает номинативный падеж»[1, 67]. Қазіргі қазақ тіліндегі атау септік тұлғалы сөздерді зерттей келе, ғалымдар атау септі- гінің нөлдік формада келуінің өзі атаулық мағына беретіні туралы С.Исаевтың, Н.Оралбай еңбектерінен белгілі [5; 6]. Ə.Құрышжанов ілік септігінің жасалу жолында оның қосымшаларына тоқталады: «Вто- рой падеж в Кодексе в простом и притяжательном склонении имеет окончаниening/ning и
жүктеу/скачать 2,56 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|