Атты Халықаралық ғылыми-əдістемелік конференция материалдары

325

ҚАЗАҚ ТІЛІН ОҚЫТУДА ӨЗГЕ ҰЛТТЫ СТУДЕНТТЕРДІҢ 

ҚАТЫСЫМДЫҚ ҚҰЗІРЕТТІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ

Құлабаева Р.Т. Рыскелдиева Г.Д.

Қазақстан-Ресей медицина университеті

Қазақстан, Алматы қ.

Қазақ тілін оқыту үдерісін жандандыру бүгінгі күннің өзекті мəселесіне айналып отыр. 

Осы мақсатта мейлінше нəтижеге бағытталған, мейлінше өнімді деген технологиялар мен 

əдіс-тəсілдердің бəрі тілді игертуге қызмет етпек. Дұрыс таңдалған технология үйретуге ғана 

қызмет етпейді, шығармашылық пен танымдық белсенділікті арттырады, өз бетімен жұмыс 

істеу дағдысын қалыптастырады. 

Тіл үйрету жұмысы – өте күрделі үдеріс. Студенттер қазақ тілі сабағында тек тіл үйреніп 

қоймайды, олардың сабақ үдерісінде қазақша ойлау дағдылары қалыптасып, өмірге өзіндік 

көзқарасы  айқындалып,  ұғым-түсінігі  кеңейеді.  Сондықтан  да  оқытушы  əр  студенттің  қа-

білетін, қазақ тіліне деген көзқарасын білуі керек.

Орыс  топтарында  білім  алушыларға  оқытылатын  қазақ  тілі  пəнінің  түпкі  мақсаты  – 

оқушыларға қазақ тілін меңгерту, ойлау қабілеті мен сауаттылығын арттыру, қазақ тілінде 

сөйлеп, жаза білетін дəрежеге жеткізу, қазақ халқының əдет-ғұрпын, тарихын тануға талап-

тандыру,  тілін  құрметтеуге  тəрбиелеу,  сонымен  қатар  Отанды,  табиғатты,  айналадағы  құ-

былысты, тыныс–тіршілігімен жан-жақты терең таныстыру жəне ең бастысы өз мамандығы 

бойынша кəсіби деңгейде сөйлеу тілін меңгерту.

Үйренушінің сөйлеу тілін жетілдіруге бағытталған технологиялардың ішінде қатысым-

дық түрінің маңызы зор. Аталмыш технология алғаш рет ағылшын тілін оқыту үдерісінде 

Британияда қолданысқа енді. Уақыт елегінен өткен əдіс бүгінде қазақ тілін үйретуге бары-

сында да өз жемісін беруде. Қазақ тіл білімінде қатысымдық əдістің негізін қалаған профес-

сор Ф.Оразбаева оның мүмкіндіктері мен ерекшеліктерін саралай келіп: «Қатысымдық əдіс 

дегеніміз – тіл үйренуші мен тіл үйретушінің тікелей қарым-қатынасы арқылы жүзеге аса-

тын, белгілі бір тілде сөйлеу мəнерін қалыптастыратын, тілдік қатынас пен əдістемелік кате-

горияларына тəн басты белгілер мен қағидалардың басты жүйесінен тұратын тіл үйретудің 

тиімді жолдарын тоғыстыра келіп, тілді қарым-қатынас құралы ретінде іс жүзінде асыратын 

əдістің түрі», - деген, анықтама береді [1,59 б.]

Қатысымдық  технология  Е.И.Пассов,  А.А.Леонтьев,  В.Г.Костомаров,  А.Н.Щукин, 

М.Н.Вятютнев,  В.А.Скалкин  тəрізді  əдіскерлер  тарапынан  жан-жақты  қарастырылып, 

тиімділігі дəлелденді. 

Қатысымдық тенологияның ең негізгі мақсаты – тіл үйренушілердің сөйлесім əрекетіне ба-

улу. Аталмыш əдіс бойынша оқыту үрдісі тіл үйренушілердің тікелей қарым-қатынасы арқылы 

жүзеге асырылады. Практикалық сабақтарда жемісін беріп келе жатқан əдістің басты ұстаны-

мы – тілдік жағдай жасау арқылы пікірлесімнің жоғары дəреже – қарым-қатынас қол жеткізу. 

Қатысымдылық оқыту əр тыңдаушының жеке басының ерекшелігін ескертуді қажет етеді, тек 

осылай болған жағдайда ғана қарым-қатынас іске асады, сөйлеудің мақсаты асырылады.

Ғылымдағы кəсіби құзыреттілік мəселесін зерттеуге деген қызығушылық бір өшіп не-

месе бір жаңа күшпен қайта жандана түседі. Құзыреттілікті теориялық қамту жəне оларды 

тəжірибе жүзінде қалыптастыру сияқты сұрақтарға зерттеушілердің назарын аудару əдетте 

экономикамызда,  мəдениет  пен  білім  беру  саласында  болып  жатқан  дағдарыстық  жағдай-

ларға сай келеді. Осы кезеңдері зерттеушілер жеке тұлға құрылысындағы ерекше компонент-

терді  шығаруға  көп  көңіл  аударды.  Бұл  компоненттер  жеке  тұлғаға  əлеуметтік  өзгерістер-

ге бейімделуге, білімін толықтыру үшін ішкі ресурстарды табу, кəсіби іскерліктерін қазіргі 

жағдайға сəйкес өзгертуге, жаңартуға мүмкіндік беруі тиіс.

326

ХХ ғасырдың 70–90-жылдары шетелдік жəне отандық ғалымдардың басқалардың зерт-

теулерінде құзыреттілік педагогикалық үрдісті басқару мен педагогтың кəсіби іс-əрекетін 

қамтитын  білім  берудің  жаңа  мақсаты,  маңызды  компоненті  ретінде  қарастырылды.  Кəсі-

би-педагогикалық құзыреттілік пен оның жеке түрлері В.А.Адольфтың, Е.В.Бондарев- ска-

яның,  Н.В.Кузьминаның  жəне  тағы  басқалардың  ғылыми  жұмыстарында,  сонымен  бірге 

педагогтың кəсіби  құзыреттілігінің   басқа   ба аспектілерін К.А.Абульханова, Н.В.Кузьми-

на,  Л.М.Митина,  Л.И.Мищенко,  М.В.Прохорова,  Е.И.Рогов,  Д.С.Савельев,  В.А.Сластенин, 

Н.Ф.Талызина, А.И.Щербаков жəне тағы басқалар зерттеген.

К.С.Құдайбергенова  «құзырлылық»,  «құзыр»  ұғымдарының  қолданыстағы  білім,  білік 

пен дағдыдан айырмасын былай ажыратады:

а) білімнен айырмасы – қызмет жөніндегі ақпараттық сипатта емес, өнімді қызмет фор-

масы түрінде байқалады;

ə) дағдыдан айырмасы – оқыған материалды топтастыра, құбылыстарды, заңдылықтар-

ды шығармашылықпен пайдалана отырып, өзгерте алатын саналы қызмет;

б)  біліктіліктен  айырмасы  –  дағдыға  автоматты  түрде  жету  немесе  алмастыру  емес, 

керісінше, бірнеше пəн дағдыларын кіріктіру, жалпы қызмет негіздерін сезіну.

Сондықтан да құзырды əр түрлі кенеттен болған ситуацияларда мəселелерді шешу үшін 

қажетті білімді немесе əрекетті көрсете білу қабілеті білім мен өмірлік ситуация арасында 

байланысты орнату мүмкіндігі ретінде, ал құзырлықты адамның өзіндік деңгейіне, даралық 

қасиеттеріне тікелей байланысты, тұлғалық, теориялық, практикалық өлшеу дəрежесі жоға-

ры денгейде кіріктірілген құрылым ретінде қарастыру ұсынылады» [2,127б.].

«Құзірет» білім беру үрдісі нəтижесінде білім алушының мінез-құлқына, əрекетіне қой-

ылатын талап ретінде оның өз тіліндегі, өз деңгейіндегі жатық сөздер, жатық іс-əрекетіне 

арқылы анықталатын ұғым, ал құзіретті адам нақты бір аймақта негізді шешім шығару, тиімді 

əрекет жасауға мүмкіндік туғызатын білім мен қабілеттерді қамтиды.

Қатысымдық құзіреттілік лингводидактикада кейінгі жылдарда ғана сөз болып жатқан 

мəселе. Əдіскер-ғалымдардың еңбектерінде бұл терминді екінші тілде үйренуші оқушыларға 

тілдің заңдылықтарын жаттанды үйретпей, сол тілді тілдік қатынаста, өмірде, кəсіпорындар-

да тілдік жəне қатысымдық тəсілдерді орынды қолданумен байланыстырады.

Жоғары оқу орындарындағы студенттердің қазақша қатысымдық құзіреттілігін қалыпта-

стыру мəселе тілдің қатысымдық жəне когнитивтік салаларының өзара ортақ бағыттары мен 

ұстанымдарынан туындаған жаңа бағыт. Бұл бағыт бойынша студенттердің қазақ тілін мең-

геруде сөз мағынасын қабылдауда, пайымдауда, түсінуде танымдық ерекшеліктерін ескеру, 

олардың түрлі өмірлік жағдаяттарда өз ойын, пікірін жеткізу, коммуникативтік міндеттерді 

шешу,  қатысымдық  мақсатты  іске  асыруда  тілдің  заңдылықтары  мен нормаларын  орынды 

пайдалана білу дағдыларын қалыптастыру мəселелері алдыңғы орынға шығады.

Д.Т.Қаңлыбаеваның пікірінше, коммуникативті құзыреттер адамның қарым-қатынас жа-

сау мəдениетіндегі практикалық іске асыру болып табылады. Ол жеке тұлғаның өз бетімен 

іске асыруға, өзін анықтауға дайындығын қамтамасыз етеді, қоршаған орта мен өзінің ара-

сындағы үндестікке жету шарты, адамның ішкі əлемін құру мен оны байыту құралы болып 

саналады. Автор коммуникативті құзыреттер деп құрылысы бойынша күрделі, жеке тұлға-

ның өздігінен жүзеге асуы мен қарым- қатынастың негізгі міндеттерін табысты іске асыруын 

қамтамасыз етеді жəне лингвистикалық іскерлікті меңгерумен, тіл мəдениетінің ерекше əле-

уметтік-мəдени нормаларын сақтаумен, қарым- қатынас жасаушылар арасында психологи-

ялық заңдылықтарды орнатумен, жағымды атмосфераны ұстаумен, жеке тұлғаның эмоцио-

налды-сезім аймағының дамуымен анықталады дейді [3].

Қатысымдық  құзіреттілігі  жоғары  оқу  орындары  студенттерінің  қазақ  тілінде  тілдік 

қатынас жасауы, ұғынысуы, түсінісуі, өмірлік түрлі ситуацияларда сөйлесім əрекеті арқылы 

өз ойын жеткізуі жатқызылады.

327

Қатысымдық құзіреттілік арқылы студенттер сөйлесім əрекетінің барлық түрлерін мең-

геруі тиіс. Студенттер тыңдалым, айтылым, оқылым, жазылым, тілдесім үдрістері бойынша 

айтылған ақпараттардың мазмұнын, кез-келген ортада өзінің пікірін еркін айтуға дағдыла-

нып; мəтіндегі ақпараттарды толық түсініп оқи алуы тиіс.

Қатысымдық  құзыреттілік  жеке  тұлғаның  рухани  өсуін  қалыптастырады,  адамдарды 

түсіне білуіне көмектеседі.Сондықтан оқу орны алдына мақсат қоя білетін, анық та дұрыс 

сөйлей білетін, өз ойын жарыққа еркін шығара алатын, түсіне жəне түсіндіре білетін білік-

ті маманды еңбекке аттандырады.Білім алушының қатысымдық құзіреттілігін дамыту үшін 

сұрақ – жауап, диалог, қатысым жүзеге асырылады.

Сөйлеу жаттығулары қабылдауға, ойлауға, еліктеуге жəне сөйлеу үлгілерін есте сақтауға 

бағытталып, тіл үйренушілерді белсенді сөйлеу əрекетіне жетелейді. Қатысымдық жаттығу-

лар дайындық жаттығуларынан бірсыпыра күрделі, оларды шығармашылық жаттығулар деп 

те атауға болады. Шет тілін жеделдете үйрету кезінде сөйлеу жаттығулары өте жиі қолда-

нылады, өйткені бұл жаттығуды орындау үшін тіл үйренушінің белгілі тілдік білімі, сөздік 

қоры, пікірлесу тəжірибесі болуы керек. Қатысымдық жаттығулар арқылы олардың бəрі де 

əрі  қарай  дамытылады,  сондықтан  мұнда  да  жаттықтыру  əрекеті  жалғастырады,  бірақ  ол 

күрделену, дамыту, қалыптастыру бағытында жүргізіледі. Ауызша жаттығу студенттің оқу 

материалын  ауызекі  баяндауға  дағдылану  мақсатын  көздейді  Қазіргі  кезде  шет  тілін  ком-

муникативті  функционалды  бағытта  оқытылуы  тиіс.  Сондықтан  тілдің  қатысымдық  маха-

низмінмашу қажет. Яғни , оның сөйлеу процесіндегі, сөйлем құрудағы, мəтін бойынша əн-

гіме құрастырудағы рөлі амал – құралдар арқылы меңгертіледі. Шет тілін білу қазіргі таңның 

басты мəселесі. Сабақта бұл мəселені шешу жолдарының бірі-əр түрлі əдіс-тəсілдерді тиімді 

қолдана отырып, жаңа технологияларды енгізу. Бүгінгі таңда əрбір жаңашыл оқытушы үшін, 

сыни  тұрғысынан  ойлау  əдісі  кез  келген  стратегияларға  құнды,  əрі  бағалы.  Бұл  стратегия 

қызығушылын  арттыра  отырып,  оқытушының  тығырыққа  тірелетін  сəттерінен  арылтады. 

Сұрақ қою, ой шақыру, білім көпірі, бес жолды өлең, еркін жазу, білемін, үйренгім келеді,біл-

гім келеді, Венн диаграммасы, пікірталас, болжау, Автор орындығы, топтастыру, т.б, страте-

гиялық қолдану студенттердің мотивациясын оятып, ынталандыра түсері сөзсіз. 

жүктеу/скачать 2,56 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: