Атты І халықаралық конференция ЕҢбектері

161 
 
жетишкендиктерине  таянуу  менен  «Манас»  эпосунун  улуттук  корпусун  түзүү  жумушун 
колго алуу.  
«Манас» эпосунун академиялык басылышын басмадан чыгаруу иши  толук бүткөрүлбөй, 
учурда  улантылып  жаткандыктан,  улуттук  корпуска  улуу  манасчыларыбыз  Сагымбай 
Орозбак уулу менен Саякбай Карала уулунун мурда жарык көргөн варианттары киргизилди. 
Алар төмөнкүлөр: 
Сагымбай Орозбак уулу. Манас. 1 китеп. Ф: Кыргызстан, 1978. 
Сагымбай Орозбак уулу. Манас. П китеп.Ф: Кыргызстан, 1980. 
Сагымбай Орозбак уулу. Манас. Ш китеп. Ф: Кыргызстан, 1981. 
Сагымбай Орозбак уулу. Манас. IV китеп. Ф: Кыргызстан, 1982. 
Cаякбай Каралаев. Манас. I китеп. Ф: Кыргызстан, 1984. 
Cаякбай Каралаев. Манас. II китеп. Ф: Кыргызстан, 1986. 
Cаякбай Каралаев. Семетей. I китеп. Ф: Кыргызстан, 1987. 
Cаякбай Каралаев. Семетей. II китеп. Ф: Кыргызстан, 1989. 
Cаякбай Каралаев. Сейтек. Ф: Кыргызстан, 1991. 
Буга кытайлык манасчыбыз Жусуп Мамай тарабынан жазылган нускасы (Манас. Шинжаң 
эл басмасы: 2004, 1782 б.) кошумчаланды.  
Ошентип, корпуска жүктөлгөн өйдөкү текстердин негизинде  эпосто катталган сөздөрдүн 
грамматикалык  формаларынын  толук  тизмесин  түзүү,  ар  бир  сөздүн  грамматикалык 
формаларын  ошол  сөздүн  уясына  бириктирүү,  сөздүктө  камтылган  бардык  бирдиктерди 
алфавит тартибинде жайгаштыруу, сөздүн лексикалык маанилерин түркчө которуп берүү, ар 
бир  сөз  менен  анын  бардык  грамматикалык  формаларынын  кайсы  вариантта,  канчанчы 
бетте, кайсы сапта колдонулгандыгын тастыктаган даректерин көрсөтүү иштери аткарылды. 
Демек,  мындай  сөздүк  эпостун  китеп  түрүндө  даярдалган  маалымыттар  банкы,  алфавит 
тартибинде  жайгаштырылган  сөз  аркылуу  текстке  чыгуучу  ачкычы  катары  кызмат  кылып, 
кыргыз  элинин  тарыхын,  улуттук  тилин,  этномаданиятын,  этнографиясын,  менталитетин, 
мифологиясын,  философиясын,  фольклорун,  этнопедагогикасын,  ата  мурастарын,  нарк-
дөөлөттөрүн изилдөөгө өбөлгө түзүп, көмөк көрсөтөрү анык. 
Сөздүк  түзүү  үчүн  тандалып  алынган  Сагымбай  менен  Саякбайдын  текстери  корпуска 
жүктөлгөн соң түпнускадагы ар бир бет көрсөтүлүп, ар бир сапка  катар номур ыйгарылды. 
Бул, алибетте, сөздүктөгү сөздөн текске чыгуунун төтө жолу. 
Иштин  экинчи  этабында  тексте  кездешкен  ар  бир  сөз  формасы  жалпы  тизмеде  алфавит 
тартиби  боюнча  жайгаштырылып,  бардык  тексте  колдонулган  даректерине  улам  шилтеме 
берилип  туруу  аркылуу  эпосто  колдонулган  сөз  формаларынын  алфавит  тартибиндеги 
тизмесин түзүү жана ал тизмедеги ар бир сөздүн дарегин көрсөтүү менен аяктады. 
Иштин  үчүнчү  этабында  лематизация  маселесин  чечүү  максаты  көздөлдү.  Лематизация 
деп  компьютердин  жардамы  менен  текстеги  сөздү  (=  сөз  формасын)  анын  сөздүктөгү 
турпатына  (=  лексемага,  сөзгө)  келтирүү  процесси  аталат.  Бирок,  тилекке  каршы,  кыргыз 
тили  боюнча  лематизатор  алигиче  жасалбагандыктан,  текстеги  сөз  формасын  сөздүктөгү 
турпатына  келтирүү  ишин  кол  менен  жасоого  туура  келди.  Бул  ишти  аткарууда  ар  кандай 
тыбыштык  өзгөрүүлөрдөн  улам  бир  сөздүн  ар  башка  грамматикалык  формалары  алфавит 
тартиби  боюнча  катар  жайгашпай,  жалпы  тизменин  баш-аягына  чейин  чачылып  кеткен 
учурлар арбын кездешти.  
Аларды бир уяга топтоо көп эмгекти жана убакытты талап этти. Маселен,  азап  сөзүнүн 
азабы,  азабым,  азабын  сыяктуу  формалары  азада,  азазил,  азай-,  азамат,  азан  сөздөрүнүн 
уясынан,  ак-  сөзүнүн  агып,  агыптыр  сыяктуу  формалары  адам,  адат,  адаш,  адис,  ажар, 
азан, азил, азоо, айбан сөздөрүнүн уясынан мурда келет. 
Ошентип,  текстеги  сөздү  сөздүктөгү  турпатына  келтирүүдө  бир  сөздүн  ар  башка 
грамматикалык  формалары  бир  жерге  топтолуп,  сөздүн  мааниси  түркчөгө  которулуп, 
кийинки  сапта  сөздүн  өзү  баш  тамгасына  чейин  кыскартылып,  баш  тамгадан  кийин  чекит 
коюлуп,  сөздүн  грамматикалык  формаларын  уюштуруучу  мүчө  же  мүчөлөрдүн  айкашы 
алфавит  тартибине  келтирип,  андан  соң  булардын  баарынын  колдонуш  даректери 

162 
 
көрсөтүлүп берилди.  
Буга мисал кылып аккаңкы сөзүнүн төмөнкү беренесин келтирүүгө болот: 

жүктеу/скачать 8,57 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: