ТҮРІК ТІЛДЕРІН ЛАТЫНДАНДЫРУ: СТАНДАРТТАР

75 
 
С.Н. БАЙБЕКОВ  
 
 
Қазақ технолoгия және бизнес университеті, Астана, Қазақстан 
 
 
ҚАЗАҚ АЛФАВИТІНІҢ ЛАТЫН-АҒЫЛШЫН ГРАФИКАСЫНДАҒЫ ЖАҢА 
ЖОБАСЫ  
 
Қазіргі таңда біреулер қазақ тілін дамытамыз десе, біреулер оған немқұрайлы қарайды, ал 
кейбіреулер, шынын айту керек, қарсы. Тоқетерін айтсақ, бұл мәселе  – қазақ тілінің кәзіргі 
жағдайы, оның қоғамдағы орны туралы. Демек, қазақ тілінің дәл қазіргі жағдайы мәз емес. 
Неге?  Оның  бір  ғана  себебі  бар.  Ол  -  қазақ  тілі  техника  тіліне  келгенде  шорқақ,  ал  қазір 
техника  заманы.  Яғни  қазақ  тілін  дамытудың  негізгі  жолдарының  бірі  ол  –  техниканы 
қазақша  сөйлету,  немесе  қазақ  тілін  техникаша  сөйлету  керек.  Шындығын  айтсақ,  техника 
қазақ тіліне ешқашан бейімделген емес, бейімделмейді де. Осы себепті қазақ тілін техникаға 
-  әлемдегі  қолданыста  жүрген  қаптаған  техникалық  дүниеге  бейімдеу  қажет.  Ол  үшін 
алдымен  текхниканың  басты  құралы  компьютерді  қазақша  меңгеруіміз  керек.  Алғашқы 
мәселе  компьютер  клавиатурасының  түймелерінде  (клавишаларында)  орналасқан  әріптер 
мен  таңбаларда.  Себебі  компьютер  құдіреті  осы  таңбалардан  басталады.    Демек,  қазақ 
алфавитін кириллицадан  латын графикасы негізінде құралған 26 әріптен тұратын ағылшын 
алфавитіне (яғни, компьютер алфавитіне) ауыстыру керек. Бұл кезде қазақ әріптенінің саны 
26-дан аспау керек, сонда қазақ тілі компьютер дүниесінде еркін өмір сүре алатын болады да, 
компьютерді  қазақша  сөйлетуге  үлкен  мүмкіншілік  туады.  Бұл  өте  маңызды  мәселе.  Ол 
баршамызға  айтпай-ақ  түсінікті.  Осы  жерде  тағы  да  айта  кететін  мәселе  –  егер  қазақ  
әріптерінің  саны  26-дан  бір  ғана  әріпке  артық  болып  кетсе,  онда  қазақ  алфавитінің 
компьютердегі  мүмкіншілігі  белгілі  себептерге  сәйкес  күрт  төмендеп  кетеді,  ондай 
реформадан пайда шамалы болады. Бұл реформаға қойылар бірінші талап.  
Екінші  шарт-талап.  Реформа  кезінде  ұсынылмақ  әріптер  мен  фонемаларды  жаңаша 
белгілеу үлгілері  оңай жатталып есте қаларлықтай ыңғайлы, әрі  үйреншікті  және қазақ тілі 
заңдылығына толығымен сәйкес болу керек. Егер олар әлемде қабылданған жүйеге мейлінше 
бейімді әрі үйлесімді болса – оған құба-құп. 
Үшінші  шарт-талап. Жаңа  алфавит  жүйесі  техника  дүниесіне  ғана  бейімделмей,  ол  осы 
күнге  дейін  қолданып  келе  жатқан  ескі  де  жаңа  ғылыми,  тарихи,  әдеби  және  басқа  да 
мұрамызға жат болмай, олармен табиғи тығыз байланыста болу керек. Әсіресе ол кириллица 
негізінде  жазылған  жазба  құндылықтарымыз  осы  жаңа  алфавит  негізіне  оңай  да  тез 
аударылуына икемді болу керек. 
Енді осы латын-ағылшын алфавитіне көшу тәсілін қарастырайық.  
Алдымен  қазіргі  таңдағы  42  әріптен  тұратын  қазақ  алфавитінен    12  төл  әріптерді  бөліп 
алып,  оларды  төмендегідей  етіп  латын-ағылшын  алфавитіне    ауыстырудың  жобасын 
ұсынсақ,  бұған  ешкім  қарсы  болмас  еді:  Аа=Aa,  Бб=Bb,  Гг=Gg,  Дд=Dd,  Ее=Ee,  Лл=Ll, 

жүктеу/скачать 8,57 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: