-  tapsyrma. Toptyq jumys. Óleń joldaryn oqyp, jańa álіpbımen jazyńyz.  Úsh bаqytym      Muqаqаlı Mаqаtаev

283 
 
жапырақ 
 
Жапрақ 
 
мағна 
 
Мағына 
 
көрк 
 
Көркі 
 
ерк 
 
Ерік 
 
құбылыс 
 
Құблыс 
 
ырас 
 
Рас 
 
10-tapsyrma. Sóz túrlengende qaı sózderde y, i árіpterі jazylady/jazylmaıdy. Sebebіn 
túsіndіrіńіz. 
Asan usta ózіne kórіk satyp aldy. Taý Almatynyń kórkі bolyp tur. Keste toqýdy úırený ońaı emes. Oqý 
– ınemen qudyq qazǵandaı. Aýyl – qazaq balasynyń ekіnshі tynysy. – Balam, ana turǵan qalypty bere salshy, 
– dedі nan pіsіrіp turǵan anasy [5]. 
11-tapsyrma. Mátіndі oqyńyz, bіrge jazylǵan sózderdі anyqtańyz. 
Aýylsharýashylyqy  eki  úlken  saladan,  ıanı  ósimdiksharýashylyqynan  jáne  malsharýashylyqynan 
turady.  Qoısharýashylyqynyń  dúnıejúzindegi  asa  iri  aımaqy  –  Aýstralıanyń  shóleıtti  aýdandary. 
Qussharýashylyqy – aýyl sharýashylyqynyń eń jańa jáne eń qarqyndy damyp kele jatqan salasy. Qazaqstanda 
оrmansharýashylyqy  jumystaryn  Orman  jáne  ańshylyq  sharýa  komıteti  basqarady.  Balyqsharýashylyqy  – 
halyqsharýashylyqynyń  balyq  aýlaý,  tasymaldaý,  qorqaý  jáne  ósirýmen,  óńdeýmen,  sý  ósimdikterin 
jınaýmen shuqyldanatyn salasy. 
12-tapsyrma. Berіlgen mátіndі jańa pernetaqtada terіp shyǵyńyzdar. 
Еліміздің ұлттық білім беру жүйесінде ел тәуелсіздігін баянды етуге, қазақ тілінің мәр- тебесін 
нығайтуға игі ықпал ететін мынадай басым бағыттарда жұмыс жүргізілді: бірінші- ден, қазақ тілінде 
білім беретін оқу орындарының желісін кеңейту; екіншіден, қазақ тілінен басқа тілдегі мектептер мен 
сыныптардағы және жоғары оқу орындарының орыс тілінде білім беретін топтарындағы қазақ тілінің 
оқу  сағаттарын  арттыру;  үшіншіден,  кәсіптік  орта  және  жоғары  оқу  орындарында  қазақ  тілін 
мемлекеттік  тіл  ретінде  оқытатын  мамандар  да-  ярлығының  көлемін  арттыру;  төртіншіден, 
«Болашақ» бағдарламасы бойынша шетел уни- верситеттеріне оқуға баратын үміткерлер үшін қазақ 
тілінен  емтихан  тапсыру  талабын  ен-  гізу;  бесіншіден,  Ұлттық  бірыңғай  тестілеу  барысында  қазақ 
тілінен басқа тілде оқытатын мектеп түлектерінің қазақ тілінен тест тапсыруы [6]. 
13-тapsyrma.  Sóılemderdegі  astronomıalyq  ataýlardyń  durys  jazylý  nusqasyn  belgіleńіz.  Sebebіn 
túsіndіrіńіz. 
Jer men Aıdyń/aıdyń ortalyqtary arasyndaqy ortasha qashyqtyq 384 467 km. Búgіngі kúnі smartfondar 
Apollony Aıqa/aıqa qonystaqan kompıýterlerge qaraqanda áldeqaıda kúshtі. 
Naýryz aıy/Naýryz Aıy – Shyqys kún esebі boıynsha jyldyń alqashqy aıy/Aıy. Grıgorıan kún 
esebіnde de, jyldyń alǵashqy  aıy/  Aıy esebіnde de, kún men túnnіń uzaqtyqy teńesedі.  Kún/kún  – 
Jerge eń jaqyn juldyz, bul – ashyq kózge kórіnetіn jalqyz juldyz. Merkýrıı – Jer/jer planetasyndaqy 
eń  kіshі  planeta  jáne  barlyq  planetalardan  Kúnge/kúnge  eń  jaqyny.Kún/kún  júıesіnіń  barlyq 
massasynan  750  ese  kóp.  Sondyqtan  kún/Kún  júıesіndegі  barlyq  nárselerdі  Kún/kún  aınalasynda 
aınalý  dep  sanaýqa  bolady.  Kún/kún  jerden  330  myń  esege  asady.  Aı  Jerden/jerden  áldeqaıda 
alystap barady  [7]. 
«INSERT» тәсілі 
14-tapsyrma. Sýrettegі tulǵa  jaıly shaǵyn mátіn qurastyryp, jańa álіpbımen jazyńyz. 

284 
 
15-тapsyrma  Orynaı  Jubaevanyń  «1929  jyly  latyn  álipbıine  kóshken  kezdegi  emle 
ózgeristeri» maqalasynoqyp, túsingenińiz dikestege túsirińiz.  
Орынай  Жұбаеваның  «1929  жылы  латын  әліпбиіне  көшкен  кездегі  емле  өзгерістері» 
мақаласын оқып, түсінгеніңізді  кестеге  түсіріңіз. 
 
v 
+ 
- 
? 
 
 
 
 
 
Mәтін беріледі. Тыңдаушылар жеке оқып танысады, кестенің бөліктерін толтырады. 
V – biletin aqparat; білетін ақпарат; 
+ – jańa aqparat; жаңа ақпарат; 
- – kelispeıtin aqparat; келіспейтін ақпарат; 
? – suraq; сұрақ.  
(Жұпта, топта жазған жазбаларын ортаға салады) 
1929 jyly latyn álipbıine kóshken kezdegi emle ózgeristeri 
Qazaqstannyń keleshektegi damý baqytyn sóz etkende, ótken tarıhyn da árdaıym este ustap, 
tarıhtan  taqylym  alqan  abzal.  Elbasymyz  N.Nazarbaev  «Bolashaqqa  baqdar:  rýhanı  jańqyrý»  atty 
maqalasynda:  «Ájeptáýir  jańqyrqan  qoqamnyń  óziniń  tamyry  tarıhynyń  tereńinen  bas-taý  alatyn 
rýhanı kody bolady. Jańa turpatty jańqyrýdyń eń basty sharty  – sol ulttyq kodyńdy saqtaı bilý», – 
deı kelip, ulttyq biregeılikti saqtaý, ulttyq sana-sezimniń kókjıegin keńeıtý qajettigin basa aıtqan edi 
[1].  Osyqan  baılanysty  ulttyq  kodtyń  negizi  bolatyn  HH  qasyrdyń  basyndaqy  qazaq  zıalylarynyń 
eńbekterin, tiltanymdyq murasyn árdaıym nazarda ustaýymyz qajet. 
Búginde  latyn  grafıkasyna  kóshýge  baılanysty  termınderdi  tańbalaý,  halyqaralyq  ataýlardy 
durys jazý máselesi ózekti máselelerdiń biri bolyp otyr. Osyqan baılanysty ótken qasyrdyń 20-30 
jyldaryndaqy qazaq zıalylarynyń eńbekteriniń mańyzy artyp otyr. 
1922 jyly Qazaqstanda jat sózderdi, pán ataýlaryn qazaqshalandyratyn komısıa qurylady da, 
ony  A.Baıtursynuly  basqarady.  Komısıa  jat  (ózge  tildik)  sózderdi  qabyldaýda  myna  prınsıpterdi 
basshylyqqa alqan: 
a) jat ataýlardyń maqynasyn túsindirgendeı qazaq sózin alý; 
á) oqan qolaıly qazaq sózi bolmasa, túrki sózin alý; 
b) túrki sózi de týra kelmese, qazaq tiliniń zańyna úılestirip, eýropa sózin alý. 
qasyr  basynda  qazaq  bilimpazdary  aýdarma  isine  belsene  aralasqany  belgili.  Muraqat 
derekterine zer salsaq, Á.Bókeıhanuly – geografıa, E.Omarov – algebra, M.Jumabaev – pedagogıka, 
J.Aımaýytov  –  dıdaktıka,  F.qalymjanov  –  fızıka‚  B.Sársenov  –  geometrıa,  I.Turqanbaev  – 
arıfmetıka, Q.Kemeńgeruly – jaratylystaný pánderi boıynsha oqýlyqtardy qazaq tiline aýdarǵanynan 
[3]habardar bolamyz. 
Osy kezde emle, termın máseleleri qyzý talas týdyryp, basylym betterinde kóptegen maqalalar 
jaryq kórdi. Olardyń qataryna A.Baıtursynuly “Emle týraly”‚ T.Shonanov “Shet sózderiniń imlási 
jaıynda”‚  A.Mamytuly  “Emle‚  pán  ataýlary  týraly”‚  E.Omarov  “Emle  máselesi”‚  J.Aımaýytuly 
“Emle‚ árip jaıynda” t.s.s. maqalalardy jatqyzýqa bolady. 
Bul  másele  1924  jyly  Orynborda  ótken  qazaq  bilimpazdarynyń  tuńqysh  sezinde  de  sóz 
bolady. Onda Eldes Omarov baıandama jasap, shetten enip jatqan termınder (jat sóz) qazaqtyń óz 
sózindeı tilimizge sińip ketýi úshin qazaq tiliniń ózindik zańdylyqtaryna sáıkestendirilýi kerektigin 
eskertip, 9 zańdylyqty kórsetedi. 
Orynaı Jubaeva 
A.Baıtursynuly atyndaqy Til bilimi ınstıtýty Gramatıka bóliminiń meńgerýshisi, fılologıa 
qylymynyń doktory [8]. 
Cтудент тілдік дағдыларын қалыптастыруда жаңа қазақ әліпбидің графикасы негізінде 
айтылым  нормалары  мен  жазудың  арақатынасы  туралы  жаңа  білім  алады,  қазақ  тілі  емле 
ережелерінің лингвистикалық негіздері туралы білімдерін арттырады, қазақ тілі емлесіндегі 
дәстүрлі  жазу  мен  жаңалықтардың,  емледегі  босаң  нормалардың  әрқайсысының  ғылыми 

285 
 
негіздерін  айқындап,  жаттығу,  сұрақ-жауап  тапсырмалары  түрінде  меңгереді,  жаңа  емле 
ережесіндегі негізгі нормалармен танысады, емлесі қиын сөздердің емле уәжін меңгереді. 
 
Пайдаланылған әдебиеттер: 
1 
Қазақ тілі емлесінің негізгі ережелері //«Егемен Қазақстан» газеті. – 18.01.2019. 
2 
Жаңа емле» оқу-әдістемелік құралы – Нұр-Сұлтан, 2019. – 117 б. 
3 
Жаңа ұлттық әліпби негізінде қазақ жазуын реформалау: теориясы мен практикасы. Ұжымдық 
монография. Жалпы ред. басқарған А.Фазылжанова. – Алматы: «Қазақ тілі» баспасы, 2016. – 560 б. 
4 
Латын графикасы негізіндегі қазақ әліпбиі: тарихы, тағылымы және болашағы. – Алматы: Арыс, 2007. 
– 410 б. 
5 
Күдеринова Қ. Бірге және бөлек жазылатын сөздердің орфографиясы. – Алматы: 2005. – 144 бет. 
6 
Әміржанова Н. Латын әліпбиі негізіндегі қазақ жазуының графикасы мен орфографиясы (1929-40 
жж.): филол.ғ.к. ... дисс. – Алматы‚ 2010. – 142б. 
7 
Байтұрсынұлы А. Емле туралы // «Еңбекші қазақ» газеті. – 27.03.1929. 
8.Досанова А.Ж. Латын әліпбиі негізінде сауат ашу әдістемесі: пед.ғ.к. ... дисс.– Алматы: Абай ат-ғы 
ҚазҰПУ, 2009. – 166 б. 
 
ӘОЖ:376.6:372.882:943.42 
БАКТИЯРОВА ГУЛЬНАР БАУРЖАНОВНА 
ТАБЫС АЙМЕРЕЙ  
ЖОЛАМАНОВА ТОЙЫНДЫҚ МОЛДАҒАЛИҚЫЗЫ 
Ж.Мусин атындағы жоғары қазақ педагогикалық колледжі  
Көкшетау, Қазақстан 

жүктеу/скачать 3,96 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: