Аударманың Өзекті мәселелері алматы, 2015

131
тілінде жасалатын, содан соң мемлекеттік тілге аударылатын 
нормативтік-жарлықшы құжаттардың құрылымы үшін тұрақ-
тылық, жоғары дәрежедегі стереотипизация тән. Сондықтан да 
нормативтік-жарлықшы құжаттардың аудармасында құрылым-
дық калька жоғары дәрежеде орын алады.
8) Қоғамдағы тілдік ахуалға сәйкес жаңа лексикалық бірліктерді 
бірыңғайлау, нормаландыру процесіндегі ресми іскери стильдің 
үлесті орны бар. Ресми құжаттарда: сөзжасам амалдарын қолдану, 
сондай-ақ көп тілдік лексемалардың семантикалық мүмкіндіктерін 
пайдалану бағыты; бір мәртелік қолданыстар; согипонимдердің 
мағыналық кеңею өрісі айқын байқалады.
9) Бағалаушы немесе экспрессиялық-эмоциялық бояулы 
мағынадағы сөздер аударма барысында, яғни терминдер 
жүйесіне енгеннен кейін өздерінің бағалауыштық қызметі 
мен экспрессиялық-эмоционалды реңкі арқылы көрінетін 
семантикасын өзгертіп, потенциалды семалары арқылы белгілі 
бір арнайы ұғымның атауы ретінде қолданылады, соның 
нәтижесінде, олардың парадигматикалық және синтагматикалық 
қарым-қатынастардағы сипаты өзгереді. Мысалы: бақталас, 
бәсекелес, егес, тоқырау, артта қалушылық сөздерінің сөйлемде 
«ресурстарын, уақыты мен күш-куатын орынсыз шығындау» деген 
ақпаратты толық жеткізу үшін, қоғамдық-әлеуметтік сипаттағы 
ұғым атаулары ретінде пайдаланылуы.
10) Қазақ тілінің төл тілдік нұсқаларының (жалпы қолданыстағы 
сөздер мен сирек қолданылатын сөздердің) нормативтік-жарлықшы 
құжаттар тілінде игерілу дәрежесінің жоғарылығы ұйымдастыру-
шы-қадағалаушы заң құжаттары мазмұнында баяндалатын 
субъектілік-объектілік қарым-қатынастардың шынайы өмірмен 
тығыз байланыстылығымен түсіндіріледі. Жалпы қолданыстағы 
сөздердің терминделуінде сөз семантикасынан түбірлі өзгерістер 
байқалмайды, мұнда терминделген лексикалық единицаның 
мағыналық 
құрылымында 
кейбір 
микрокомпоненттердің 
доминанттық ауысуы/жылысуы ғана байқалады; мысалы: 
қыдырымпаздық – прогул; сынамшылдық – критиканство; 
мадақтау – наградить; оңтайландыру – оптимизация; қаскөй – 
злостный; алаяқтық – афера; әккілік – изощренность; екіжүзді – 
фарисей; құлшыныс – порыв; құндылық – ценность және т.б.

132
11) Нормативтік-жарлықшы құжаттардағы ақпарат мазмұнын 
толық жеткізуде, мәтінде кездесетін жаңа ұғым-түсініктердің 
атауын қазақ тіліне аударуда қолданылатын терминжасам 
тәсілдері заңнамалық-құқықтық (басқарушылық-қадағалаушылық 
терминология жүйесіндегі семантикалық категориялар мазмұнына 
сәйкес, қазақ тілінің сөзжасам амалдары негізінде жүзеге асады.
12) Терминжасамның морфологиялық тәсілін қолдану 
барысында байқалған жайттар:
- бір сөзге жұрнақ варианттарының жалғануы арқылы 
әртүрлі ұғым атауларының қолданысқа енуі: сауалдама (анкета) – 
сауалнама (опрос) – сұраунама (вопросник);
- синонимдес жұрнақтардың (-шы/-ші, -кер/-гер) қатар 
игерілуі: әкімші (администратор) – зияткер (интеллектуал);
- омоним жұрнақтардың (-лық/-лік (сын есім), -лық/-лік (зат 
есім)); активтенуі: ақпараттық (информационный) – өкілдік 
(представительство);
- нормативтік-жарлықшы құжаттар тілінде қимыл есім 
тұлғасының термин жасаушы формант ретінде активтенуі: 
қаржыландыру (финансирование); жекешелендіру (приватизация); 
сақтандыру (страхование).
13) Нормативтік-жарлықшы құжаттар тілінде сөз тіркестерінің 
жиі пайдаланылу себебі тектік қатынастағы ұғымдардың түрлік 
сипаттаушы элемент ретінде қолданылуымен сипатталады. 
Мысалы: құқық (право) – азаматтық құқық, қылмыстық құқық, 
отбасы құқығы, еңбек құқығы, экологиялық құқық, мүліктік 
құқық, халықаралық құқық.
14) Нормативтік-жарлықшы құжаттар тілінде кездесетін 
(жинақталған тілдік материалдар негізінде) сөз тіркестерінің 
мағыналық құрылымына талдау жасау барысында төмендегідей 3 
негізгі модельді бөліп көрсетуге болады:
- сын есім + зат есім – С + З;
- зат есім + зат есім – З + З;
- зат есім + етістік – З + Е.
15) Нормативтік-жарлықшы құжаттар – төл тілдік 
әлеуеттің қозғалысқа түсуі арқылы қоғамдық-саяси қарым-
қатынастарға, ғылыми-техникалық процестерге қатысты тың 
лексикалық бірліктердің жасалуында, қолданысқа түсуінде және 
нормалануында басты тармақтардың бірі ретінде саналады.

133

жүктеу/скачать 2,17 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: