Сілтемелер және ескертпелер

104 
ФОЛЬКЛОР ПОЭТИКАСЫН ЗЕРТТЕУ МӘСЕЛЕСІ 
 
Бізде қазақ фольклорының поэтикасына арналған арнайы зерттеу жоқ.
Тіпті фольклорды былай қойғанда, жазба әдебиетіміздің поэтикасы жайлы 
еңбектер аз, тек ХХ ғасырдың 70-ші жылдары ғана бірді-екілі монография 
жарық көрді. Оның өзінде де бұл зерттеулерде «поэтика» ұғымы өте кең 
мағынада алынған. Ал, бұған қоса фольклор мен жазба әдебиеттің 
поэтикасында үлкен айырмашылық бар екенін ескерсек, қазақ 
фольклорының поэтикасын басқаша, әрі нақтылы түрде зерттеу қажеттігі 
дәлелдеп жатуды талап етпейді. 
Біз бұл мақаламызда фольклордың бір-ақ жанрын, яғни ертегілердің 
поэтикасын бірнеше түркі халықтары үлгісінде қарастырамыз. Осы орайда 
ескерте айтатын мәселе – «поэтика» ұғымын өзінің алғашқы мағынасында 
аламыз, яғни поэтиканы композиция мен көркем құралдардың бірлігі деп 
түсінеміз.
Көркемдік қасиеті биік ертегі халықтың сөз өнеріне айналғандықтан 
фольклордың болмысқа эстетикалық қатынасының бір формасы болып 
саналады. Сол себепті ол қоғам дамуының әр кезеңіндегі халық идеалын 
бейнелейді, оның эстетикалық, этикалық түсініктерін танытады. Ал 
осылардың айқын көрінуінде ертегілік шығарманың композициясы мен тілі 
өзіндік рөл атқарады. 
Қазақ 
ертегілерінің 
құрылымы 
өзге 
халықтар 
ертегілерінің 
композициясымен ұқсас: кейіпкерді таныстыратын бастама, оқиғаны 
эпикалық пафоста баяндау және бақытты аяқталу, міне бұлар көптеген 
халықтың классикалық ертегісіне тән элементтер. Мұндай ұқсастық жалпы 
ертегі жанрының типологиялық табиғатынан және халық идеалын мадақтау 
мақсатынан туған. Әрине, көп ел ертегісінің композициялық ұқсастығы 
мүлде бірдей деуге болмайды. Ұқсастық жалпы құрылымда, оның 
бөлшектерінде. Ал, бөлшектің ішкі құрылысы мен мазмұны әр халық 
ертегісінде әр басқа. Міне, осы ерекшелік пен ұқсастықты тегі бір түркі 
халықтары мен басқа топтағы халықтар ертегісінен салыстыра зерттеп, 
анықтауға болады. Ол үшін алдымен түркі халықтарының (әзірбайжан, татар, 
башқұрт, қазақ, қарақалпақ, қырғыз, түрік, түрікпен, өзбек) ертегілерін 
композициялық тұрғыдан талдап көрелік. Бұл халықтар қадымда бір ел 
болғанымен тарихи-объективті жағдайларға байланысты әрқайсысы жеке 
жұрт болып, өз бетінше өмір сүріп, ХХ ғасырдың басында қоғамдық 
дамудың әр сатысында болды және көшпенді, отырықшы болып, екі түрлі 
ғұмыр кешті. Сондықтан бұлардың фольклорында да, дәлірек айтсақ, – 
ертегісінде әрі ұқсастық, әрі алшақтық бар. Міне, осыларды орыс халқының 
ертегісімен салыстыра талдасақ, жалпы ертегі композициясының табиғаты 
ашылмақ. 
Қай халықтың болса да классикалық ертегісі қаһарманның үйден 
шығуымен басталып, үйге қайтып келуімен аяқталады. Ғылымда мұны 
рамалық құрылым дейді. Мұндай құрылым тағы бір формада көрінеді: 

105 
ертегінің басталу, аяқталу сөздері оқиғаға қатыссыз болады. Осының бәрінде 
кейіпкердің өмір жолы бейнеленеді. Ендеше бізге жеткен көркем ертегінің 
композициясы халық сүйген қаһарманды дәріптеу мақсатына сәйкес 
құрылған деуге болады. Кейіпкерді мадақтау үшін ертегі оның алдына неше 
түрлі қиыншылықтар мен бөгеттер қояды, соларды аман-есен жеңген 
қаһарман мұратына жетіп, халық құрметіне бөленеді. Сондықтан ертегінің 
бастамасы кейіпкердің жолға шығу түрінде болып келеді. Бұл – бүкіл ертегі 
оқиғасының өзегі, сайып келгенде, кейіпкер өтуге тиісті бірнеше сынақ: 
үйден шыққан кейіпкер енді бейтаныс дүниеде жалғыз өзі сапар шегеді, 
алуан түрлі оқиғаны басынан кешіреді. 
Кейіпкер үйден шығысымен-ақ ертегінің оқиғасы күрделеніп, қоюлана 
түседі: оның атқаратын істері мен өтетін бөгеттері қиындай береді, бірақ 
ертегіге қосымша кейіпкерлер көп енгізілмейді, ал енгізілген күннің өзінде 
(айталық, керемет көмекші, немесе қаскүнем) олар қаһарманның ерекше 
күшін, тағы басқа қасиетін аша түсуге қызмет етеді. 
Ертегінің эпикалық, яғни оқиғалық бөлшегі түгелімен дерлік кейіпкердің 
әртүрлі мақұлықтар, құбыжықтармен кездесіп, олармен шайқасуынан 
тұрады. Неше түрлі жауыздармен қақтығысып, оларды жеңуі – ертегінің 
нағыз шарықтау шегі. Ал, барлық жауын жеңген қаһарманның адал жарымен 
аман-есен еліне оралуы – көркем ертегінің шешімі (развязка).
Міне, бұл – қарастырып отырған түркі және орыс халықтары ертегісіне 
тән құрылым. Ал, енді олардың өзіндік ерекшеліктері қандай, осы мәселені 
зерттеп көрелік. 
Орыс халқының классикалық ертегісінің басы мен соңында ертектің 
мазмұнына еш қатысы жоқ, ұйқастық сөйлемдерден тұратын бастама 
(присказка) мен аяқтамалар (концовка) бар. Бұл сөйлемдер ертегіде 
баяндалатын оқиғалардың ерекше елде, ғажайыпты жерде болатынын 
ескертіп, ертегіні алдынан да, артынан да тиектеп тұрады. Олардың мазмұны 
күлкілі болып келеді. Ойымыз дәлелді болу үшін бір-екі мысал келтірейік. 
Орыстардың «Звериное молоко» атты ертегісінің бір варианты былай 
басталады: 

жүктеу/скачать 2,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: