Қазақ фольклоры: МӘНІ, теориясы, тарихы

125 
МИФ
 
Миф тек алғашқы қауымның ғана жемісі, ол кейінгі замандарда 
тумайды, керісінше, мифтік (яғни «киелілік») қасиетін жоғалтқан соң 
ертегіге айналып кетеді. Мифтің тағы бір ерекшелігі - өмірдегі нақтылы бір 
оқиғадан алшақтығы. Бұл жағынан келгенде мифте біршама абстрактілік бар 
деуге болады, бірақ ол абстрактілік алғашқы кезде қиял деп түсінілмеген... 
Ғылымда мифке берілген анықтама өте көп. Анықтамалардың 
көпшілігі антика дәуіріндегі дамыған мифологияға арналған және мифтің 
атқаратын қызметіне (түсіндірмелі, психологиялық, социологиялық т.т.), 
оның дінмен, өнермен, философиямен, әр түрлі ырымдармен, ертегімен және 
әпсана-хикаятпен арақатынасына, байланысына негізделген. 
Егер барлық анықтаманы жинақтап айтсақ, үлкен екі топқа бөлінеді: 
біріншісі – миф дегеніміз дүние туралы фантастикалық түсінік, әлемде билік 
жүргізетін құдайлар мен рухтардың ғажайып образдарының жүйесі 
(системасы), екіншісі – миф дегеніміз құдайлар мен қаһармандар жайындағы 
ауызекі әңгіме. 
Бірақ Австралия, Океания, Африка, Чукотка елдерінің мифтерін 
зертттеушілердің айтуына қарағанда, миф тек қана таза түсінік күйінде, я 
болмаса тек таза әңгіме түрінде кездесе бермейді. Демек, мифология 
дегеніміз мифтік әңгімелердің жиынтығы ғана емес. Кейбір мифологиялық 
түсініктер әңгімеде емес, ырымда ғана бой көрсетеді. Тіпті көп жерлерде миф 
пен басқа фольклорлық прозаны ашып айырмайды, себебі миф тарихи негізі 
бар аңыз, хикаят, тіпті ертегі сипатта да баяндалады. 
Міне, осының бәрі миф жанрының фольклортануда әлі де айтарлықтай 
зерттелмегенін дәлелдесе керек. 
Біздің қазақ фольклоры тұрғысынан қарағандағы миф деп 
отырғанымыз - әлемдік мифология ауқымынан шықпайтын, тіпті 
типологиялық сипаты мен оған сәйкес келетін дүниенің, жаратылыстың әр 
түрлі құбылыстары мен объектілерінің пайда болуын, аспан мен жердің 
жаратылуын, адамзаттың алғаш қалай пайда болғанын және аңдар мен 
құстардың шығу тегі мен мінез-құлқын, ерекшеліктерін түсіндіріп 
баяндайтын прозалық шығармалар. Типологиялық сипатына орай, қазақ 
мифі ежелгі (архаичный) классикалық мифтер түріне жақын. Мифтің 
поэтикасын зерттеген ғалым Е.М.Мелетинский ежелгі классикалық 
мифтердің мынандай белгілерін көрсетеді: «қандай да болмасын заттың 
мәнін оның пайда болуымен байланыстыру; яғни заттың жаратылысын 
түсіндіру деген сөз – оның қалай пайда болғанын әңгімелеу; айналаны 
қоршаған дүниені сипаттау деген сөз – сол дүниенің пайда болу тарихын 
баяндау» [1].
Ежелгі классикалық мифтің белгілері мұнымен шектелмейді. 
Архаикалық мифті сипаттайтын тағы да біраз нәрселер бар. Олар мыналар: 
мифтік уақыт пен мифтік сана; мифтік ұғым мен мифологиялық ойлау; 
осылардан барып мифтік дәуірде аспан мен жер - бір, адам мен табиғат – бір 

126 
деп түсіну. Сол себепті ежелгі классикалық мифтің мазмұны - әлемнің 
(космостың) жаратылуы, алғашқы адамның дүниеге келуі мен оның 
жасампаздығы болып келеді. 
Архаикалық мифтің кейінгі, адамзат қоғамы мен санасының ілгерілеген 
кезіндегі мазмұны – адамды қоршаған дүниенің пайда болуы мен 
ерекшелігін, аңдар мен жануарлардың мінез-құлқын түсіндіру болып келеді. 
Бұл мифтік сананың кейінгі, дамыған сатысы. Мұнда алғашқы қауым адамы 
өзін табиғаттан бөліп алып, оған қарсы қоя бастайды. Табиғаттан, маңайды 
қоршаған дүниеден, аңнан, құстан өзінің ерекше екенін түсінген адам енді 
соның себебін іздеген. Сөйтіп, ол өзі туралы, аңдар мен құстар туралы миф 
туғызған. Бұл кездегі миф бұрынғы ізбен, яғни ескі наным-түсінікті 
пайдалана жасалған. Бірақ бұл уақыттағы миф түсіндірмелі сипатта болған. 
Архаикалық мифтің жанр ретіндегі тағы бір сипаты – атқаратын 
қызметінің танымдық және көркемдігі мен қиялының қарапайым болуы. 
Ежелгі көне мифті алғашқы қауым адамы қиял деп есептемеген, оған, оның 
оқиғасы мен мазмұнына кәміл сенген. Мифте қиял бар деген түсінік біздерде 
ғана, ал мифтік дәуірдегі, мифтік санадағы адам оны таза шындық деп 
қабылдаған. 
Рас, қазіргі зерттеуші – біздің түсінігімізде миф – қиялдан туған әңгіме. 
Ал, біздің бұрынғы бабаларымыз, тіпті революцияға дейінгі, ол аз болса одан 
бертінгі кезде өмір сүрген қариялар қазақ арасында айтылған аңыздар мен 
мифтерге иланған, ондағы оқиғаларды баяғыда болған деп ойлаған. Сәкен 
Сейфуллиннің айтуынша «адам ол заманда түрлі хайуандар туралы, 
жаратылыстың түрлі заттары, құбылыстары туралы әңгіме қылғанда, 
өздерінің түсінулеріне шындап нанып әңгіме қылатын. Және оларды неше 
түрлі «керемет», «сиқыр» істеуге, неше түрлі құбылуға қолдарынан келеді 
деп сенген. Солардың бірін әңгіме қылған өзінің қиялын шын тәрізді қылып 
айтатын. Сонымен бұрынғылар шын деген әңгімелер соңғыларға ертек болып 
қала берген» [2].
Демек, бұрын қазақтар өздері айтатын мифтер мен аңыздарға сенген. 
Қазақтың мифтері өздерінің барлық компоненті жағынан жоғарыда 
белгілерін сипаттаған көне классикалық мифпен жақын. Онда сол 
архаикалық таза күйінде болмаса да көне заманғы мифке тән мифтік сана, 
уақыт, мифологиялық ұғымдардың іздері айқын көрінеді. Қазақ мифінен 
мифтік сананың дамуындығы екі сатыны да, космос моделін де, ілкі атаның 
жасампаздығын да, адам мен табиғатты қарсы қоюдың да, аң мен құстардың 
мінез-құлқын түсіндіріп әңгімелеудің де көріністерін табуға болады. Енді 
осы ойымызды дәлелдейік. 
Дүниенің осы күнгі көрінісі – жер беті, аспан шырақтары, аңдар мен 
құстардың, өсімдіктердің түрлері, адамдардың өмір салты, әлеуметтік топтар, 
діни қағидалар, яғни өмірдегі барлық нәрсенің қазіргі күй-жайы – миф 
бойынша атам заманда болған оқиғалар мен тіршілік еткен мифтік 
адамдардың іс-әрекетінің нәтижесі.
Мифтегі оқиғалардың болатын шағы – мифтік дәуір. Ол қасиетті уақыт 
деп еспептелген, себебі барлық заттың пайда болуы, осы күнгі түр-түсі, 

127 
ерекшелігі сол заманда орныққан деп түсінілген. Мифтік сана бойынша
заттың мәнін ұғу үшін оның шығу тарихын білу керек, яғни заттың мәні мен 
тегі теңдестіріле байланыстырылған. Қай заттың болмасын шығу тегін 
білмейінше, оны пайдалануға болмайды. Міне, мифтің көбінесе 
этиологиялық болатыны осыдан. 
Алғашқы қауым адамының ойлау қабілеті абстракті түсініктерді 
қабылдамаған, сол себепті ол дәуірде субъекті мен объектіні, зат пен оның 
атауын, көп пен азды, кеңістік пен уақытты дәл айыра алмаған. Соған 
қарамастан алғашқы қауымдық логика айтарлықтай абстрактілікке бара 
алған, әйтпесе мифологиялық түсінік пайда болмаса еді. «Таза – 
мифологиялық ойлау» дегеніміздің өзі – белгілі бір дәрежедегі абстракция, - 
деп жазады Е.М.Мелетинский. Мұның таңданарлық ештеңесі жоқ. Себебі 
көне қоғамдардағы өндірістік практика мен техникалық тәжірибеден 
туындайтын әр түрлі импульстар болды. Сөйте тұра мифологиялық ойлаудың 
химиядағыдай таза күйінде анықталмайтындығының өзі оның адамзат 
мәдениеті тарихының, тіпті сананың өзінің ең көне «синкретті» фазасымен 
төркіндес екенін көрсетеді» [3].
Мифтік санаға рух пен табиғаттың бірлігі тән. Осыдан барып оның 
негізі болып теңдік заңы (закон тождества) саналады. Өзінің даму жолында 
мифтік сана екі түрлі сатыдан өтеді деуге болады. Бірінші кезеңде рух пен 
табиғат (духовное и природное) толық тең, яғни бір болып көрінеді. Екінші 
кезеңде адамның табиғат қойнауынан алшақтауына байланысты жанағы 
айтқан теңдік бұзыла бастайды. 
Табиғаттағы дүниенің бәрі бірдей деген алғашқы мифтік сана әлемдегі 
жанды және жансыз, өлі мен тірі нәрсені анық жіктемеуден туған. Бұл түсінік 
мифтік санаға тән анимизмді, яғни дүниедегі нәрсенің бәрінің жаны бар 
деген сенімді туғызған. Сол себепті революциядан бұрын қазақтар 
«жаратылыстың барлық» түрлерін, барлық хайуанаттарын адамша ақылды, 
адамша тіршілік қылады деп білген [4].
Мифтік сананың алғашқы кезеңінде адам өзі мен жануардың арасына 
жік қоймаған. Сол себепті, мысалы, австралиялықтар мен океаниялықтардың 
көне мифінде адам мен жануар дараланбайды. «Бұл оқиға аңдар адам кезінде 
болған еді», - деп басталу ол мифтерде заңдылық. 
Адам мен жануарды бөлмеу, адамды екі кейіпті болады деп түсіну ол 
замандардағы миф кейіпкерін жартылай адам, жартылай жануар түрінде 
бейнелейді, яғни зооантропоморфтық образ жасайды. Бұл, әсіресе, тотемдік 
мифтерде кең етек алған, ал кейінгі дәуірлерде мифтің басқа да түрлерінде 
орын тепкен. Әдетте, көне тотемдік мифтерде бір рулы ел мен белгілі бір 
жануарлар тобының тотемдік атасы – бір аң деп баяндалады. Бұл мифтердегі 
кейіпкерлердің өзгеруі - әлі таза құбылу емес, бұл мақсатты құбылуға 
апаратын жол. Мақсатты құбылу кейін, мәселен, ертегі жанрының бір 
белгісіне айналады. Ал, тотемдік мифтегі қаһарман кейпін өзгеруі шын 
мәніндегі құбылу деп саналмауы керек, себебі мұнда сол кездегі сана 
бойынша қаһарман адам кейпінде де, жануар түрінде де көріне береді. Бір-екі 
мысал келтіре кетейік. 

128 
Қиыр солтүстікте, Қола түбегінде тұратын лопар елінің мифтері былай 
деп баяндайды: «Бір Мяндаш-қыз деген әйел-бұғы болыпты. Бір күні ол 
бұзау-ұл туыпты. Біраз уақыт өткеннен кейін бұзау-ұл жап-жас бұғы мяндаш-
жігітке айналыпты. Әлгі бір айналып еді кәдімгі адам кейпіне келді. Мяндаш-
қыз да айналып еді – ол да адам түріне келді» [5]. Тағы бір мысал: «Өте ерте 
заманда бір сыйқыршы кемпір болыпты. Ол адам түрінде жүруден әбден 
жалығыпты. Содан бір күні әлгі кемпір жабайы ұрғашы бұғыға айналып 
кетіпті. Тағы бұғылармен қанша жүргенін кім білсін, әйтеуір жаңағы ұрғашы 
бұғы буаз болып қалыпты. Туатын күні жақындаған кезде мен қалай бұғы
туам деп қорқып, ол қайтадан әйел қалпына келіпті» [6].
Келтірілген екі мифте де адам мен жануарлардың арасында жік жоқ. 
Мұндағы кейіпкерлер біресе адамға, біресе аңға оп-оңай айналып кетеді. 
Бірақ осы айналуда өзгешелік бар. Алғашқы мысалдағы бұғылардың адамға 
айналуы әлі жете мақсатты емес. 
Ал, екінші мысалдағы құбылу басқаша сипатта: кәрі мыстан әйел 
еріккеннен ұрғашы бұғыға айналады, кейін қорыққаннан ол қайтадан адам 
қалпына келеді.
«Мифтік дәуірде адам өзінің әр түрлі жанды-жансыз нәрсенің кейпіне 
кіріп, өзгеріп кететіндігіне кәміл сенген... Бұл дәуірде адам өзін-өзі бірде 
аспандағы аққу кейпіне, бірде жортып жүрген жолбарыс кейпіне ауыса алады 
деп сенген» [7]. 
Мифологиялық ойлаудың кейбір ерекшеліктері көне замандағы 
«жабайы» адамның өзін-өзі маңдайдағы табиғаттан, әлемнен бөлмеуінің 
салдарынан пайда болған. Ол кездегі адам өз қасиетін табиғатқа, оның белгілі 
бір құбылысы мен объектісіне теліген, олар да адам сияқты өмір сүреді деп 
ойлаған. 
Ешқандай мақсатсыз құбылушылық кездесетін мифтер дүниедегі 
нәрсенің бәрі бірдей деген түсінікке негізделген. Көптеген аспани 
(космогониялық) және тотемдік мифтерде тірінің өліге айналуының басты 
себебі қатты шаршағандық болып келеді. Мұндай құбылуды алғашқы 
жағдайға қайта оралу деп айтуға болмайды. Қатты шаршаған мифологиялық 
кейіпкер қозғалуға шамасы келмегендіктен тасқа айналып, тыныш табады. 
Мысалы, шаршап жатып, ұйықтап кеткен батыр жайындағы қазақ мифін 
алайық... 
Жалпы мифтің дамуында байқалатын заңдылықтардың бірі қазақ 
сияқты жоғары дамыған елдің мифтерінде адамның затқа, хайуанға айналуы 
басқаша түсіндіріледі. Көбінесе, мұндағы басты себеп – шаршап ұйықтап 
кету, немесе қарғыстанып, жазалану, яки болмаса зор хауіптен қашу т.т. 
Ал, австралиялықтар сияқты елдердің мифі – алғашқы қауымдық 
(первобытный) миф. Мұнда тірінің өліге айналуы, адамның затқа, құсқа, аңға 
құбылуы мифтік сана аясында түсіндіріледі де, құбылушылық мақсатты 
(целенаправленный) болады. Мысалы, Океания жұртының «Тагароның 
теңізді қалай жасағаны» деген мифінде көлдің суын тоқтату үшін бір әйел өзі 
тасқа айналады [8]. Ал, қазақ мифіндегі құбылушылық амалсыздықтан 
болған деп түсіндіріледі. Жеті қарақшы, Жеке батыр, Қырық қыз т.б. 

129 
жайындағы мифтерде кейіпкерлер амалсыздың күнінен басқа кейіпке түседі. 
Бірақ мұндағы амалсыздық – зорлық деген мағынада емес. Кейіпкер өз 
еркімен өзін-өзі тасқа, не аңға айналдырмайды. Оны басқа субъект немесе 
басқа бір себеп құбылдырады. Бұл тұрғыдан келгенде, қазақ мифі жалпы 
архаикалық мифтің табиғатына қайшы келмейді.
Миф міндетті түрде себеп-салдарлы болады. Қандай да болмасын 
құбылушылықтың, яғни өзгерістің (айталық, қарлығаш құйрығының өзгеруі) 
себебі бар. Мифтердегі құбылушылық үш түрлі себепке байланысты болып 
келеді. Бірі – адам өте шаршағандықтан ұйықтап кетіп, сол бойда тасқа, я 
болмаса аңға, құсқа айналып кетеді. Мұндай мифтер Африка мен 
Австралияның жергілікті тайпаларының фольклорында өте көп. Қазақ 
арасында да мұндай мифтерді кездестіруге болады. Мысалы, жоғарыда 
баяндалған «Ұйықтаған батыр» деп аталатын тасқа байланысты миф. 
Екінші себеп – адамның кінәлі болуы. Мұндағы құбылушылық жаза 
ретінде қабылданады. Мәселен, «Сынтас», «Келіншектау» мифтерінде 
әкесінің алдында кінәлі болғандықтан қыздар тасқа айналып қалады. Кейінгі 
дәуірлерде адамның кінәлілігі (виновность) күнәлік (грех) деген түсінікпен 
ауыстырылады. Мысалы, суыр болып кеткен Қарынбай туралы мифте адам 
құдай алдында күнәлі болғандықтан аңға айналдырылып жіберілген деп 
баяндалады.
Құбылушылықтың үшінші себебі – зор қауіптен құтылу жолы. Адамға 
ғаламат қатер төнеді. Содан құтылу үшін ол не тасқа, не жұлдызға т.б. 
нәрсеге айналып кетеді. Қазақта сондай мифтің бірі Қазығұрт тауындағы 
«Қырық қыз» деп аталатын тастарға байланысты айтылады: 
«Баяғыда бір байдың қызының тойы болады. Той болып жатқанда 
қалындық қырық қызымен, күйеу серіктерімен серуендеп шығады. 
Жаугершілік заман екен. «Жау келіп қалды!» - деген дауыс шығады. Сонда 
қыздар шулап: «Е, құдай!» Бізді жау әкеткенше, тас қыла көр!»- депті. Содан 
бәрі тасқа айналыпты» [9].
Бұл мифтегі тағы бір көңіл аударарлық нәрсе – адамның да тасқа 
айналуы – «құдайдың» ісі болып көрінуі. Бұл, сөз жоқ, кейінгі бірқұдайлық 
ислам дінінің әсері. Ежелгі мифтерде басына төнген қатерден құтылу үшін 
адам өзі тасқа, немесе аңға айналып кететін. Мысалы, Меланезияда тұратын 
тайпалардың Шолпан туралы мифінде Манди деген қыз құрбандыққа 
шалынатын өлімнен қашып жұлдызға айналып кетеді [10].
Осыған ұқсас миф қазақтарда да болған. Соның бір вариантын 
Х.Әбішев «Аспан сыры» атты кітабында былай баяндайды: 
Үркер, негізінде, жеті жұлдыз екен, бұлардың жылтылдап көрініп 
тұратыны алтау. Жетіқарашы келіп шапқанда, бұлар үркіп, содан Үркер 
атаныпты. Оның арасындағы бәрінен жарқырағы қыз болған соң, Үркер 
қызын қорғаймын деп, оны көрсетпей, бір жерге жиналып топталып тұрады, 
әйтпесе Жетіқарақшы ұрлап әкетеді [11].
Рас, мұнда адамның тікелей өзі жұлдызға айналуы жоқ, бірақ миф 
мазмұнына қарағанда, Үркер мен Жетіқарашы арасындағы қатынас қыз бен 
қуғыншыны еске түсіреді. Әйтеуір, Үркер туралы осы мифтің көне 

130 
екендігіне күмән жоқ және оның мифтік сананың екінші сатысына тән 
құбылушылықпен байланысты екені тағы даусыз. Бірақ бұл жерде айтатын 
нәрсе: қазақ мифтерінде адамның өз еркімен аңға, тасқа, құсқа айналуы өте 
сирек, тіпті жоқтың қасы. Ал, бұл құбылушылықтың ең көне түрі. 
Бұдан шығатын ой – жалпы алғашқы қауым мифінде құбылушылық 
бірнеше түрде кездеседі де, бірнеше себепке байланысты болады. Соның ең 
көнесі – адам өз-өзінен, өз еркімен басқа кейіпке түсуі. Ол көбіне-көп не бір 
қатерден қашып, не қатты шаршап басқа кейіпке түседі. Құбылушылықтың 
бұл түрі мифтік сананың бастапқы кезінде орын тепкен адам өзі мен 
табиғатты бөлмей, дараламай, екеуі бір дүние деген түсінікке негізделген. 
(Осы құбылушылық кейінгі замандарда фольклорлық көркем прозаға еніп, 
ертегі кейіпкерлері оп-оңай басқа кейіпке түсіп, аң да, құс та, жәндік те бола 
алады). 
Ал, адамның аңға, тасқа т.б. затқа айналуы оның кінәсіне байланысты 
деп түсіндіретін мифтер мифтік сананың кейінгі, дамыған дәуірмен 
байланысты. Мұнда адам өзі мен өлі табиғаттың арасында алшақтық бар 
екенін сезіп, адам мен жануар екі бөлек дүние екенін білген. Сол себепті 
адамның аң кейпіне, тасқа айналуы – оның өз еркінен тыс істелетін іс деп 
танылған. Ол – жаза, немесе қарғыс, ал бертінгі дәуірлерде тәңір, құдай, алла 
ісі деп есептелген. Бірақ осының бәрі – алғашқы қауымдағы сөз құдіретіне 
сенушіліктің (магия) ізі.
Бұл айтылғандардың бәрі алғашқы қауымдағы көне мифке тән. Көне 
мифтің функциясы – таза практикалық функция, жаратылысты танып-білу. 
Алайда, бұл таным процесі мифтік санаға негізделген. 
Мифтік сананың дамуындағы екінші кезең адам өзін қоршаған ортадан 
бөліп алып, ерекшелендіре қарайтын сезіммен сипатталады. Сондықтан бұл 
шақтағы мифтерде адамның жануарға айналуы мақсатты құбылу болып 
танылады. Мұнда адамның жануарға айналуы міндетті түрде бір себепке 
байланысты болады. 
Табиғаттың бір құбылысының пайда болуын түсіндіретін, немесе жер-
су, аң-құстардың шығу тегін, әйтпесе басқа бір сырын ашатын мифтерде 
құбылушылық өте зор роль атқарады. Өлі мен тірі табиғаттың пайда 
болғанын түсіндіретін мұндай мифтер этиологиялық (себептік) деп аталады 
және олар тек мифологиячлық түсінік шеңберінде ғана сақталған, ертегіде, я 
болмаса басқа көркем фольклорда ондай құбылушылықтың себебі ешқашан 
түсіндірілмейді. Ал, этиологиялық мифте белгілі бір жануардың не себепті 
мұндай екені, оның қалайша жануар болғаны баяндалады. Мұндай мифтерде 
толық құбылушылық әңгіме болып отырған аң мен адам арасындағы кейбір 
кездесетін ұқсастықтарға негізделеді: сыртқы түр ұқсастығы, қимылдары, 
жүрісі мен мінез құлқының ұқсастығы, т.б. 
Мысалы, қазақтың көр тышқан жайындағы мифін алайық. 
«Бір байдың екі қызы, екі ұлы болыпты; ол заманда жер бетінде басқа 
адамдар болмапты. Әкесі бір жаққа кеткенде, үлкен қыз сіңілісіне: 
«Бауырларымыздан басқа еркек кіндік жоқ, солармен көңіл қосайық!» - депті. 
«Қой, құдай естіп қояды, күнә болады», - деп жауап беріпті сіңілісі. 

131 
«Құдайдың құлағы жоқ!» - депті үлкені. Содан соң ол үлкен бауырын өзіне 
шақырады, ал анау бармайды. Қыз өлтірем дейді, бірақ жігіт қорықпайды. 
Ашуланған қыз бауырының екі көзін ойып алып, өзін жерге көміп тастайды. 
Содан бері көр тышқан соқыр және жердің астында тұрады. Әкесі үйге келіп, 
болған жайды білген соң, қызын қарғап, теріс батасын беріпті. Құдай ол 
қызды мәлінге айналдырып жіберіпті. Екі аң да адамға ұқсайды, әсіресе көр 
тышқанның алдыңғы екі аяғы адамның қолдары сияқты...».
Жоғарыда келтірілген мифтер мифтік сананың даму жолындағы екінші 
сатысында туған. Мұнда адам өзін табиғаттан, жануардан бөлек екенін біледі 
және адамның жануарға айналуы бұрынғыдай заңды болып қабылданбайды. 
Адамның хайуанға, тағы басқа нәрсеге ауысуы – бір себептен 
байланыстырылады. Соның бірі – адам кінәлі немесе күнәлі болып, жаза 
ретінде аңға айналады. Жазаның бұл түрі ежелгі адамның магиялық сеніміне, 
яғни сөздің құдіретіне сенушілікке негізделген. Мәселен, Қаратау 
терістігінде тұратын қазақтар арасында «Келіншектау» деп аталатын шыңға 
байланысты мынадай өте көне миф бар. Біз оны жазушы Дүкенбай 
Досжановтың көркем баяндауынша береміз. 
«Әлде жүз, әлде мың жыл бұрын теріскейде әйгілі бай өтіпті. Әлгі бай 
аузы уәлі, ақылы мен дәулеті парапар кісі көрінеді. Қылығы тәтті, жалғыз 
қызы болыпты. Майысып толқып бой жетіпті. Тана көзі талайдың ішіне шоқ 
түсіріпті. Күңгей елінен теңі табылыпты ақыры. Әлгі бай жалғыз перзентінен 
аярым жоқ деп, екі жасқа батасын беріпті, жасауын бөліпті дейді. Жасауды 
көрген ақын нешеме күн қисса етіп жырласа да, суреттеп тауыса алмапты 
деседі: Отаудың үзік, дөдегесі ақ марқаның жүнінен басылып, бау-басқұры 
жібек жіптен тоқылыпты. Шаңырағын алтынмен аптап, уығын күміспен 
қаптапты. Бар жиһаз-жасауды түйеге теңдеп, ал риза бол қалқам деп, әкесі 
керуеннің бас жібін қызына ұстатқан көрінеді. Керуен ырғалып-жырғалып 
Қаратаудың қыр арқасына көтеріліпті. Қызы құрғыр дүниеге бір табан жақын 
білем, сол арада түйелерді, жасауды қайра бір көзден өткізіпті. Сөйтсе 
итаяғы жай өрік ағаштан шабылған екен. Мұны көрген қыз: «Әкем сараңдық 
жасапты, итаяғымды күмістен соқтырмапты», - деп күйеу жігітті ауылына 
қайра шаптырыпты дейді. Күміс итаяққа жұмсаған көрінеді. Бар дәулетін 
сыпырып арттырып жіберген ақылды әке әлгі сөзді естіп қатты налыпты. 
Қызына «тас жүрек екенсің, тас бол», - деп теріс батасын беріпті. Ол кезде 
қарғыстың дөп даритын уағы білем: (қазір ғой қанша қарғасаң да 
дарымайтыны) әлгі шөгіп жатқан түйелер, бұйда тартқан қалыңдық 
солайымен тұрған жерінде тасқа айналып қалыпты» [12]. 
Әрине, біз баяндаған миф талай ғасырлар ел арасында айтылып, қазақ 
қоғамның бертінгі дәуірлерінде ұстанған өмір салты мен идеологиясына, 
әдет-ғұрпына сәйкес өзгертілген, солар тұрғысынан бағаланған. Бұл, сөз жоқ, 
алғашқы қауымдық миф емес.
Бірақ біз үшін маңыздысы – миф сюжетінің сқталуы және сол сюжетті 
туғызған көне ұғымның елесі: мифтік санаға тән сөздің магиялық құдіретіне 
сену. Бұл сенушіліктің ізін сезеген жазушы әңгімені айтып отырған шалдың 
аузына мынадай сөз салады: «Ол кезде қарғыстың дөп даритын уағы білем»... 

132 
Келтірілген мифте қыздың тасқа айналуы кінәлі болған адамның 
жазасы деп түсіндіріледі. Бұл мифтік сананың дамуындағы екінші кезеңге 
тән құбылыс. Оның арғы түп негізі алғашқы қауым адамдарының діни 
нанымдары мен мифтерінде.
«Мифтердің айтуы бойынша рудың тотемдік қағидалардың бұзған, 
немесе оларды құрметтемеген адамды жан шошырлық жаза күтеді. Сондай 
жазалардың бірі – адамды аңға, я болмаса жансыз нәрсеге айналдыру деп 
ұғынылған. Мұндай жаза түріндегі құбылу сөздің құдіретті күші бар деген 
сеніммен байланысты және мифологиялық сананың ғана аясында сақталған... 
Жазалаудың нәтижесі болатын құбылу мифте ылғи да тиым салынған 
тотемдік салтты бұзумен байланысты болмайды. Адам келбетінен 
айырылудың себебі көбінесе бүкіл рудың этикалық тәртібін бұзу болып 
табылады [13].
Міне, осы этикалық салтты бұзғаны үшін «Келіншектау» мифінде әкесі 
қызын тасқа айналдырып жазалайды. Мұндай жазалау, ғалымдардың 
айтуынша, адам санасының кейінгі кездерінде де орын алады екен [14].
Өмір жылжып, қоғам дамыған сайын адам мифтік санадан біртіндеп 
арыла бастап, жаратылысты, табиғатты тануда енді бұрынғы мифтік 
түсініктермен қатар күнделікті тәжірибеге де сүйенетін болған. Соның 
нәтижесінде, сондай-ақ адамның білуге деген құштарлығының арқасында 
енді ежелгі дәуір жандары аспан шырақтарын білуге тырысқан, өзін 
қоршаған табиғатты түсінуге күш салған, маңайындағы аң мен жануарлар 
сырын ұғуға ұмтылған. 
Міне, сөйтіп ол әр түрлі түсіндірмелі мифтер туғызған. Бірақ бұл 
мифтер алғашқы қауымдағыдай жалаң қиял топшалау мен мифтік санаға ғана 
негізделмей, тіршілік тәжірибесіне де сүйенген. Осы қатардағы мифтер 
тобына аспан денелері туралы (космогонические), аңдар мен құстар жөнінде 
(этиологические), адамдар мен рулардың шығу тарихы жайында 
(генеалогические) мифтер жатады. Мұнда бір ескеретін жай: жалғыз 
жануарлар жайындағы мифтер ғана этиологиялық емес, түптеп келгенде 
мифтің барлық түрі этиологиялық, яғни себептік болып келеді. Тек 
жануарлар жайындағы мифтер өте түсіндірмелі-себепті болады: мұнда 
«неге?» - деген сұрақ қойылып, миф сюжеті соған жауап ретінде құрылады. 
Айталық, «Қарлығаштың құйрығы неге айыр?», «Бөдененің құйрығы неге 
қысқа?», «Қоянның ерні неге жырық?» т.т. Рас, бұл мифтер өзінің алғашқы 
«қасиетті» сипатын әлдеқашан жоғалтқан, сондықтан олар көбінесе ертегі 
деп танылып келген. Әрине, бұлардың бізге жеткен түрі ертегі болуы мүмкін, 
бірақ сюжеттің түп негізіне қарасақ, олар алғаш кезде миф болғаны айқын 
сезіліп тұр. Кейінгі замандарда сакральдық сипаты жоғалған соң, олар екі 
аңның, немесе жәндіктің қақтығысы туралы күлкілі әңгімеге, бертін келе 
ертегіге айналып кеткен.
Сонымен, мифтердің ендігі бір тобы адамның табиғатты, дүниені тану 
мақсатында туған шығармалар екеніне көз жетті. Бұл, әсіресе, космостық 
денелерге, оның ішінде Жер, Күн, Ай, жұлдыздар жайлы мифтерден айқын 
көрінеді. 

133 
Иә, ғалым дұрыс айтады. Аспан әлемі туралы қазақ мифтерінде 
қазақтың мал шаруашылықты, көшпенді өмірі жан-жақты көрініс береді. Бір-
екі мысал келтірейік. Жетіқарақшы туралы миф:
...«Жетіқарақшы бара жатқанның балтасын, келе жатқанның кетпенін 
ұрлаған бау кеспе ұры болыпты. Халық болып соңына түскен соң қылмысы 
басынан асқан жеті ұры жеткізбей аспанға қашып шыққан. Бастаған алдыңғы 
төртеуі, ана артындағы үшеуі ерер-ермес болып жүрген олардың 
құйыршығы. Ана екі бүйірдегі екі жарық жұлдыз екі батыр. Сонау көрінген 
қатар екі жұлдыз Ақбозат пен Көкбозат батырлардың аттары. Олар 
Темірқазыққа арқандаулы. Шұбартылған арқаны да әне көрініп тұр. Аттар 
Темірқазықты айнала оттайды. Оларды аңдыған жеті ұры да түнімен 
төңіректеп, айналып жүреді. Ұрылар қайтсе де осы аттарды түсіріп алмақшы. 
Сақ күзетші алдындағысынан көз жазбайды. Сөйтіп жүргенде таң атады. Таң 
атысымен Жетіқарақшы көзден тайып, тасаланады» [15]. 
Міне, бұл қарапайым ғана мифте аспандағы жұлдыздардың қозғалу 
заңдылықтары қазақтың күнделікті өз өмірінің көріністерімен түсіндірілген. 
Күндіз малын бағып, түнде оны күзеткен қазақ халқы аспандағы әр 
жұлдыздың туар, батар мезгілін, оның қозғалу жолдарын, көктегі орналасу 
орнын, - бәрін жақсы білген, ал оны түсінуде реалды өзінің өміріне жүгінген. 
Жаңағы Жетіқарақшы аталатын жеті жұлдыз бен Темірқазық жұлдызының 
қозғалу заңдылығы жоғарыда келтірілген мифте дәл және шебер қиюласқан.
Кемпірқосақ жайындағы миф те – қазақ өмірінің аспандағы бір көрінісі. 
Қой қосақтап сауу – қазақтың әдеттегі шаруасы. Ал осы күнделікті 
тұрмыстың, шаруашылықтың жаңбырдан кейін болатын табиғат құбылысын 
түсінуге пайдаланылуы – жай ғана қиял емес, реалды өмірге, тіршілікке 
негізделген тұжырым. 
Мұндай заңдылықты Үркер, Үшарқар сияқты жұлдыздар туралы 
мифтерден де көруге болады. Демек, адамзат мифтік санадан алшақтаған 
кезде, дүниені, маңайдағы әлемді танып-білу үшін бұрынғыдай адам мен өлі 
табиғатты тең санайтын ұғымнан туатын мифтер шығармайды, енді 
жаратылыс күштері мен аспан құбылыстарын түсіндіру үшін өзінің 
тіршілігіне, тұрмысына, болмысына сүйенеді, сөйтіп, өз өмірін аспанға 
көшіреді. Бұл – мифтің киелі сипатынан ада бола бастаған шақ. Осыдан 
кейінгі даму сатысында мұндай мифтер танымдықпен қатар, көркемдік те 
қызмет атқара бастайды. Мұндай қасиет ертеде пайда болған мемлекет 
тұсында өрістеген. Мысалы, ежелгі Грецияда, Римде, Египетте, Үндістанда, 
Қытайда бұрынғы, алғашқы қауым дәуіріндегі мифтер сакральды сипаттан 
айрылып көркемдеу цикліне түскен, соның нәтижесінде аспандағы 
жұлдыздардың әрқайсысы адам өмірінің бір салсын басқаратын құдай болып 
саналған да, олардың бәрінің үстінен қарайтын бір құдай (Зевс, Юпитер) 
болған. Ол құдайлардың бір-бірімен қатынасы, тіршілігі жердегі 
адамдардікіндей, олар бірін-бірі жақсы да көреді, жек те көреді, бірінен бірі 
қызғанады, бір-бірімен ұрысады, қақтығысады, соғысады т.т. 
Екінші сөзбен айтқанда, аспандағы сол дәуірдегі мемлекет өмірі 
көшірілген. Құл иеленуші мемлекетті император басқарса, аспандағы 

134 
құдайлардың өмірін Зевс, Юпитер басқарған. Құдайларға адамзат мінезі мен 
іс-әрекетінің бәрі танылған. Адам сияқты олар әр түрлі сезімде бола алады, 
мінез-құлық көрсетеді. Ежелгі жұлдыз бен құдай туралы жекелеген мифтер 
көркемдеу цикліне түсіп, кеңейген, бәрі бір-бірімен байланыстырылған. 
Сөйтіп барып жүйелі (цельная), көркемделген мифология туған. 
Көрнекті совет ғалымы М.Грабарь-Пассек өте дұрыс айтады: 
«Қадым замандардан бастап құрлықтағы Грецияның өзінде де, 
аралдарда да, ал отарланғаннан кейін Кіші Азияда да, тіпті отарға айналған 
жерлерде де өздерінің қисапсыз мифтері болғаны күмәнсіз. Алайда, әр 
аймақты мекендеген грек тайпаларының қарым-қатынасы күшейген сайын ол 
мифтер араласып, бір оқиға, қала, ру, яки аса көрнекті қайраткер төңірегіне 
топталған. Сөйтіп, ауызекі мифтер тобы, немесе мифтер циклы жасалған» 
[16].
Зевс пен Гера туралы көне мифтің Грецияның құл иеленуші мемлекет 
боп дәуірлеу кезеңінде жүйелі, көркем мифологияға айналып, Зевс пен 
Гераның үйлену тарихына дейін баяндауды ойымызға толық дәлел. Ал, 
Геракл жайындағы мифтер де циклденіп, көркемдіктен өткен соң, оның он 
екі ерлігі туралы үлкен шығармаға айналған.
Рас, қазақ мифологиясының тарихында Греция мен Римдегідей 
жағдайға жақын ситуация болған. Ол – Түркі қағанаты заманында Тәңірдің 
басқа құдайлардан биіктеп, жеке дара шығуы жағынан Зевс пен Юпитерді 
еске түсіретін жайы. Түркі қағанаты тұсындағы мифология бізге толық 
жетпегендіктен, ол қандай болғанын дәл айтып, сипаттап беру қиын. 
Дегенмен де көне түркі жазбалары мен ғалымдар зерттеулеріне қарағанда, 
Түркі қағанаты кезінде мифтер біршама циклденген тәрізді, бірақ ол 
мемлекеттің тез ыдырауына байланысты айтарлықтай бір жүйеге түсіп 
үлгермеген [17].
Архаикалық мифтердің негізгі мазмұны – жасампаздық. Онда 
табиғаттағы заттардың, белгілі бір тау мен тастың, көл мен өсімдіктің, т.т. 
жасалу жолдары баяндалады. Сол себепті ондай мифтердің көбісі 
түсіндірмелі (объяснительный) түрде айтылады да, ол этиологиялық (себеп-
салдарлы) сипатта болады. 
Бұл мифтерде жасампаздық үш түрлі әдіспен, яғни үш түрлі іс-
әрекетпен жүзеге асады: а) құбылушылықтан пайда болған заттар; б) сапар, 

жүктеу/скачать 2,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: