Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиетінен емтихан сұрақтары Жыраулар поэзиясының зерттелуі

Үмбетей жыраудың Бөгембай өлімін Абылай ханға естірткен жыры

жүктеу/скачать 266,21 Kb.

бет	36/56
Дата	06.01.2022
өлшемі	266,21 Kb.
	#12658

1 ... 32 33 34 35 36 37 38 39 ... 56

Байланысты:
Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиетінен емтихан сұрақтары

36.Үмбетей жыраудың Бөгембай өлімін Абылай ханға естірткен жыры
Бұл жырдың түпкі мағынасына үңілсек ,бұл -батыр мен ханның ел тағдырындағы рөлі мен маңызы,әміршінің мемлекет өмірінде алатын орны туралы, дәлірек айтқанда, Абылай ханның заманы жайындағы кең диапазонды толғау. Осы толғауында Үмбетей -нағыз абыз, шындықты тайсалмай айтатын азулы жырау. Ол болмыстың күйкі тіршілігінен әлдеқайда жоғары тұрған әрі Абылайдың күллі өмір жолын, оның сарбаздарының тыныс-тіршілігін әлдеқайда жоғары тұрған әрі Абылайдың күллі өмір жолын, оның сарбаздарының тыныс-тіршілігін бүге-шүгесіне дейін біліп, бәрін қырағы көзбен шолып отырған дана қарт. Оның статусы өте биік, ол ханмен тең тұр, тіпті кей кезде одан да жоғары көрінеді. Оның дауысы зор, үні сенімді, әрі қатты, өйткені ол ел туралы, елдің ырысы, тіпті ханның өзі жайында, мемлекеттің тағдыры жөнінде ойлайды, қам жейді. Үмбетей өктем сөйлейді. Ол Абылай тұсындағы қалмақтармен болған ірі шайқастарды еске түсіріп, сол ұрыстарда жанқиярлықпен соғысып, дұшпанды жеңу шешуші үлес қосқан батырларды атайды да «ұмыттың ба соны,Абылай?» деп, ханға қайта-қайта сұрақ қойып, оның жадын жаңғыртып отырады. (С.Қасқабасовтың «Қазақ әдебиетінің тарихы» атты еңбегінен)
Бұл жырда ханнан гөрі қауым мен батырдың бейнесі молырақ сипатталады. Толғау еркін, төкпелі сарыннан туған, таудан құлаған сарқырама су үніндей әсерлі естіледі. «Бөгембайдың ерлігін жырлау өзінің алдыңғы сарқылмасөз өнері -ауыз әдебиеті дәстүрлері негізінде суреттейді. Батырдың батырлық қимылын тану да, бейнелеуде дебатырлар жырында қалыптасқан негізгі өлшемдер мен көркемдік тәсілдерге сүйенеді. Соған қарамастан асрыа әсірелеу де, қиялдағы батыр бейнесін жасау талабы да байқалмайды. Керісінше өмірде болған адамның ісі оны тікелей көрген адамның көзімен өлшеніп бағаланады, суреттеледі. Соның нәтижесінде толғаудан елін жаудан қорғаған қайсар ер, қайтпас батырдың өр бейнесін көргендей боласың.Үмбетейдің «Бөгембай батыр өлімін Абылай ханға естіртуі» де осы деңгейдегі толғау. Жырау Бөгембай сияқты батырлардың Абылай тұсында өмір сүруін Абылайға «Тәңірім берген үлкен сый» деп бағалайды, суреттейді. Бұқар толғауы сияқты мұнда да Бөгембай ел қорғаны -батыр ретінде көрінеді. Сөйте тұра осы толғауға тән сипат -адамдық, жылылық пен сыршылдық. Бұл кейіпкер басынан емес, автордың кейіпкерге қатысынан көрінеді. (Қазақ әдебиетінің тарихы 3 том бойынша)

Абылай хан тұсындағы батыр, атақты қолбасшы. Қазақ жауынгерлері арасында зор беделге ие болған, сондықтан оны халықҚанжығалы Бөгенбай деп атап кеткен. Сырдария өзенінің жағасында дүниеге келіпті

Оның атасы — Әлдекүн, әкесі Ақша қанжығалы руы ішінде белгілі адамдар болған. Әз Тәуке хан оның әкесіне 80 мың сарбаздан тұратын әскерге қолбасшы болуды сеніп тапсырған. Ол сонымен қатар өнерлі адам болған. Ұсталық өнермен айналысып, соғыс қару-жарақтарын жасаған. Бойында ақындық, айтыскерлік өнері де болған. Әкесінің өнері баласына дарыған. Бала кезінен қазақ даласының шешендік өнерін бойына сіңіріп өскен ол жігіт шағында ауылдарға барып, ру арасындағы дауларды шешіп, билердің құрылтайларына қатысқан. Өзіне жақын адамдардан топ құрып, кейін елде “Қанжығалының қырық батыры” деп аталып кеткен. Батырлығы мен қолбасшылық дарыны арқасында Бөгенбай үлкен құрметке бөленіп, ерлігі ел аузында аңызға айналып кетті. Бөгенбайдың қалмақтармен және қытай өскерлерімен болған қиян-кескі шайқастарда көрсеткен қайраты сол кездегі жорық жырауларының толғауларында мәңгі өшпес өлең тілімен өрнектеліп қалды.

Ей, Абылай, Абылай,

Абылай ханым, бұл қалай?

Бұл қалайдан сескеніп,

Сөзімді қойма тындамай.

Талай істер басыңнан

Өтіп еді-ау жасыңнан,

Қиын, қызық әрбір жай.

Жас күнінде, Абылай,

Үргеніштен мұнда кеп,

Сарыарқаны жерім деп,

Қалың қазақ елім деп,

Келмеп пе едің жаяулай?!