ТАРИХ САБАҒЫНДА КӚРКЕМ ӘДЕБИЕТТІ ПАЙДАЛАНУДЫҢ

 Вестник Казахского государственного женского педагогического университета. №2(5)2010 
 
 
98
 
отаршыл  ҿкімет  билушілерімен  ауыз  жаласып,  таптық  негізін  күшейткендігін 
ұғыну үшін Абайдың «Болыс болдым мінеки» ҿлеңін мысалға келтіруге болады. 
Күштілерім сҿз айтса, 
Бас изеймін шыбындап, 
Ҽлсіздің сҿзін салғыртсып, 
Шала ұғамын қырындап... 
Съезд бар десе жүрегім , 
Орнықпайды сыр бермей, 
Құр күлемінжымыңдап. 
Сол  кездегі  ел  билеушіленрдің  ҿкілі  ретінде  Күленбай  бейнесін  келтіріп, 
болыстардың типтік образы арқылы оқушының кҿз алдына қанаушылар тұлғасын 
елестетуге  болады.  Қазақстан  тарихын  оқытуда  тарихи-кҿркем  ҽдебиетті 
пайдалану  бҽрінен  бұрын  оқушының  тарихи  фактіні  ойына  ұзақ  сақтауына  ҽсер 
етеді.  Ҿйткені  тарих  қоғамдағы  құбылыстарды  нақты  деректермен  дҽлелдеседе, 
тарихи-кҿркем  ҽдебиет  сол  фактілерді  бейнелі  елестетеді.  Сҿйтіп  тарихи  деректі 
оқушының жай бір ҿтіп кеткен іс, оқиға факті ретінде емес, адам тағдыры, оның 
басынан кешкен сан қилы оқиғалар ретінде түсініп, оған терң мҽн бере тебірене 
қарауына ықпал туғызады. 
Оқушының білімі үнемі дамып, жетіліп отыратын құбылыс. Ал бұл  ҿзгеріс 
оқытудың  тҽсілі  мен  түрлі  ықпалдық  ҽрекетте  еріне  байланысты  дами  береді. 
Сондықтан  оқушылардың  білімді  неғұрлым  сапалы  меңгеріп,  тарихи  деректерді 
терең  түсінуінде  кҿркем  ҽдеби  шығармалардың  мҽні  орасан  зор.  Ол  оқушыға 
тарихи  оқушыларға  мен  тарихи  адамдардың  сыртқы  түр,  сипатын  ғана  білгізіп 
қоймайды, олардың ҿмірлік мҽні мен ҽлеуметтік негізін жүйелі түрде терең, жан-
жақты  ұғынуына  жҽрдемдеседі.  Мҽселен,  ХІХ  ғасырдың  екінші  жартысында 
Қазақстанда  пролетариат  бой  кҿрсете  бастаған  кезде  ҿнеркҽсіп  орындарындағы 
жұмысшылардың  ауыр  тұрмысын,  орыс  жҽне  қазақ  жұмысшыларының 
езушілерге қарсы ортақ күрестегі мүдделерін кҿрсетуде Ғ. Мүсіреповтің «Оянған 
ҿлке»  романынан  мысалдар  келтірген  жҿн.  Ҽсіресе  Оралдан  азып-тозып, 
Қарағандыға қашып келген жұмысшылардың ауыр тұрмысын суреттеген тұстары 
оқушылардың  революциядан  бұрынғы  жұмысшылар  тұрмысын  тереңірек 
тұстарын  түсінуне  жол  ашады.  Ҿндіріс  орындарындағы  сол  бір  күйбең  тіршілік 
пен  оның  ұсқынсыз  кҿрінісі  оқушылардың  зығырданын  қайнатып,  зомбылыққа, 
үстемдікке қарсы ҿшпенділігін ҿршітеді. Сҿйтіп оқушының ақыл-ойы мен түйсіну 
сезімдері  тұтаса  келіп,  оны  іздеуге  талаптандырады.  Жеке  образдың  тҿңірегіне 
топтастырылған  сипаттар  арқылы  оқушы  тарихи  мҽселенің  ішкі  сырына  үңіліп, 
оны  тереңірек  біле  түседі.  Оқушы  реалистік  тарихи  кҿркем  ҽдебиеттегі  жеке 
кейіпкердің  типтік  бейнесі  арқылы  тарихи  деректердің  сырын  жан-жақты 
аңғарады, да оны тереңірек зерттеуге талпынады. Демек оқушы ҽдебиеттегі нақты 
суреттеулер  арқылы  тарихи  фактігі,  тарихи  деректер  негізінде  тарихи 
суреттеулерге мҽн беріп, олардың арасында іштей қабысып жатқан заңдылықтар 
туралы  ҿзіндік  топшылаулар  жасайды.  Мҽселен,  Қазақстанның  халық 
шаруашылығын  қайта  құруға  байланысты  ауыл  шаруашылығын  жаппай 
коллективтендіру  кезіндегі  қастандық  ҽректтерді  жҽне  олардың  ішкі  мҽнін  аша 
түсу үшін Б.Майлиннің, Ғ.Мүсіреповтің осы тақырыптағы ҽңгімелерін пайдалану 
оқушылардың бұл мҽселеде ҿздігінен ізденісін оятады. Қазақстандағы қателіктер 
мен  асыра  сілтеушіліктер,  оларды  түзетуге  бағытталған  шаралар  туралы  тарихи 
деректер мен ҽдеби суреттеулерді салыстыра отырып, оқушы сол кезеңнің сырына 
қаныға түседі. 
Тарихи-кҿркем  ҽдебиет  тарихи  дҽуірдің  қоғамдық  саяси  сипатын,  сол 
дҽуірге тҽн материалдық жағдайды оқып отырған тарихи кезеңдегі оқиғаның даму 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы. №2(5) 2010 
 
 
99 
барысын  дұрыс  түсінуге  кҿмектеседі.  Оқушы  типтік  бейнелерді  білу  арқылы 
тиісті дҽуірдің тынысын, заман келбетін терең де жан-жақты сезініп, айқын тануға 
мүмкіндік алады. 1916 жылдың қарсаңындағы қазақ еңбекшілерінің жағдайы мен 
ұлт-азаттық  кҿтерілісі,  кҿтерілістің  себептері,  қозғаушы  күштері,  сипаты  мен 
барысы,  кеңес  ҿкіметінің  орнауы  Ғ.Мұстафиннің  «Қрағанды»,  Ҽ.  Нүрпейісовтің 
«Қан  мен  тер»,  Х.Есенжановтың  «Ақ  Жайық»,  З.Шашакиннің  «Тоқаш  Бокин» 
романдарында шебер бейнеленген. Мұндай кҿркем туындылар оқушы ойын тарих 
сырына  тереңірек  бойлаттырып,  сол  кезеңдерді  жете  саралауына  мүмкіндік 
береді. 
Белгілі  бір  тарихи  дҽуірдің  ақиқат  шындығын  жеткізетін  тарихи-кҿркем 
ҽдебиетке  ден  қою  оқушының  қоғамдағы,  ҿмірдегі  ҿз  орнын  терең  түсініп,  оны 
қүрметтеп, бағалай білуіне ынталандырады, рухани ҿсуіне де ҽсер етеді. Ҽлбетте, 
кҿркемдікті,  образдылықты  таңдаудағы  жас  ұрпақтың  білім  дҽрежесі  неғұрлым 
жетілген  болса,  оның  тағылымдылық  сипаты  да  соғұрлым  жоғары  болмақ.  Егер 
оқушы  тарихимҽселені  терең,  дұрыс  түсінген  болса,  тарихи-кҿркем  ҽдебиетте 
суреттеліп    отырған  қоғамдық  қайшылықтарды,  таптық  тартыстар  мен 
теңсіздіктерді  ғылыми  түрде  ұғынып,  оған  орынды  түрде  талдау  жасау  керек. 
Мұның  ҿзі  тарихи  фактіні  саналы  ұғынумен  бірге,  оқушыда  ғылыми  кҿзқарасты 
қалыптастырады. Республика тарихын оқытуда ретті пайдаланған тарихи-кҿркем 
ҽдебиет  оқушылардың  тарихи  кезеңді  терең  түсініп,  қоғам  мүшелерінің 
арақатнастарын кеңінен талқыланып, тарихи процестерді тек шежіре ретінде ғана 
біліп  қоймай,  оның  ҿмірлік  маңызы  бар  күрделі  мҽселе  екенін  жан-жақты 
ұғынады.  Бұдан  бүгінгі  ҿмірге  байланысты  тұжырымдар  шығарып,  моральдық-
адамгершілік тҽлім алады.  
Тарихи ҽлеуметтік оқиғаларды, тиісті дҽуірдегі адамдардың психологиялық 
қарым-қатнастарын кҿркем ҽдебиет образбен жеткізіп, жазушы оның ішкі сырын 
терең ашқан болса, мұның ҿзі оқушының рухани дамуна ықпал етеді. Ал мұндай 
ықпал  адамның  сенімін,  мінез-құлықын,  кҿзкарасын,  адамгершілік  сапаларын 
қалыптастыруда шешуші мҽнге ие болады. 
Қазақстан  тарихын  оқытуда  үйлесімді  пайдаланылған  тарихи-кҿркем 
ҽдебиет  оқушының  ҿз  халқына,  оның  алдыңғы  қатарлы  дҽстүріне  деген 
сүйіспеншілікке,  оны  құрметтей  білуге  тҽрбиелейді.  Мҽселен,  ХІХ  ғасырдың 
бірінші  жартысындағы  Қазақстанадағы  таптық  күрестің  шиеленісуін,  Исатай 
Таймановтың  басшылығымен  болған  1836-1837  жылдардағы  шаруалар 
кҿтерілісінің  мҽнін  жеткізуде  Махамбет  жырларын  жҽне  Ҽ.Ҽлімжановтың 
«Махамбеттің  жебесі»  романын  пайдалану  оқушының  еңбекші  халыққа  деген 
сүйіспеншілігін,  патриоттық  сезімін  оятады,  ҿзінің  азаттығы  жолында  күрескен 
халықты құрметтеп, олардың ерлік дҽстүрін мақтан тұтуға оқушыны ынталандыра 
түседі. Еңбекші халықтың бостандығы жолындағы Исатай, Махамбет, Аманкелді 
сияқты  батырлардың  революциялар  мен  азамат  соғысы  ардагерлерінің  ерлік 
күресі жайлы жазылған тарихи-кҿркем ҽдебиеттен оқушы тарихи ақиқатты танып, 
олардың  ерлік  істерін,  патриоттық  дҽстүрін  ҿздеріне  ҿнеге  тұтады.  Ұлы  Отан 
соғысының  жауынгері  ҽрі  жазушы  Баубек  Бұлқышев  «Ҿшпес  ҿмірге»  деген 
еңбегінде  жазғандай  ҿзін  патриоттық,  интернацоиналдық  ерлік  іске  тҽрбиелеген 
ҽдебиет жҽне оның кейіпкерлері екені, оны мақтан ететіндігі мұның айғағы. «Біз 
ерліктің  екі  бірдей  мектебінен  тҽлім  алдық.  Біз  Шығыстың  Қобыланды,  Тарғын 
сияқты  батырларынан  ерлікті  бір  үйренсек,  бауырлас  орыс  халқының 
қолбасшылары.  Кутузовтардан  екіншіні  үйрендік.  Біз  Исатай  мен  Махамбеттің, 
Аманкелді  мен  Абайдың  халқының  бауырларымыз...»  деп  «Комсомольская 
правда» газеті арқылы ҽлемге жар салып, туған халқына деген сүйіспеншілік пен 
орыс халқына деген интернационалдық достықты ту етіп ұстады. Сҿйтіп, патриот 

 Вестник Казахского государственного женского педагогического университета. №2(5)2010 
 
 
100
 
жауынгер-жазушы  неміс-фашист  басқыншыларына  қарсы  күресте,  Отанның 
азаттығын қорғау жолында, бүгінгі ұрпақтың бақыты үшін жанын пида етті. 
Аға  ұрпақтың  ерлік  істері  оқушының  мақтаныш  сезімін  оятады.  Олардың 
қаһармандыққа  толы  ерлік  істері  оқушыға  неғұрлым  түсінікті,  ҽсерлі,  дұрыс 
жеткізілсе,  ол  соғұрлымжас  ұрпақтың  Отанына  деген  сүйіспеншілігін, 
интернационалдық сезімін арттыра түседі. Зорлық-зомбылық  пен қанаушылыққа 
қарсы  бітіспес  күрестің  мҽнін  терең  ұғындырады.  Сонымен  бірге  оқушыны 
қырағылыққа  баулып,  белсенді  күрескер  болуға  үндейді.  ХІХ  ғасырдың  екінші 
жартысында  Қазақстанда  пролетариаттың  қалыптасуын  жҽне  орыс  пен  қазақ 
жұмысшыларының  интернационалдық  достығын  кҿрсетуде  «Оянған  ҿлке» 
романындағы  Елизавета  Быкова,  Шило  қарт  жҽне  Бұланбай,  Байжандардың 
арасындағы  татулықты  келтіру  ҿте  үйлесімді.  Ал  «Қазақстан  Совет  Одағының 
Ұлы  Отан  соғысы  жылдарында»  деген  тақырыпты  ҿткенде  совет  халқының 
интернационалдық  достығына  кҿңіл  аудара  отырып,  «Қазақ  солдаты» 
романындағы Қайрош пен Володия Толстовтың суға батып бара жатқаннда суға 
менк  етсем  де  сен  аман  бол  деп,  бірін-бірі  құтқарғысы  келіп,  жасаған 
қамқорлықтары  ҿте  айқын  факті.  Сондай-ақ  партизандар  қозғалысы  жҽне  оған 
қазақстандықтардың  қатысуын  баяндауда  Ҽ.Шҽріповтің  «Партизан  қызы», 
Қ.Қайсеновтің 
«Жау 
тылындағы 
бала» 
тарихи-кҿркем 
шығармаларын 
пайдаланудың тҽрбиелік мҽні орасан зор. 
Қазақстан тарихының кейбір кезеңдерін суреттеуге арналған тарихи-кҿркем 
ҽдебиеттің  басым  кҿпшілігі  кеңестік  дҽуірде  жазылған  туындылар.  Олардың 
негізгі  идеялық  мазмұны  еңбекші  халықтың  бостандық  пен  адамгершілік,  ар-
ождан  жолындағы  ерлік  күресіне  арналған.  Сол  себептен  де  оқушының  тарихи 
күрделі  қарым-қатнастарды  кҿркем  ҽдебиетте  суреттелген  нақты  кейіпкерлер 
арқылы терең де жан-жақты танып, аға ұрпақтың ҿнегелі іс ҽрекетінен үлгі алып, 
одан үйренудің тҽрбиелік мҽні арта түседі. Үйренудің, білудің нҽтижесінде оқушы 
ҿз  ҿміріне  терең  үңіліп,  суреттеліп  отырған  тарихи  игі  істерден  ҿнеге  алады, 
қоғам  адамына  тҽн  мінез-құлық  сипаттары  –  гуманизм,  патриотизм,  достық  пен 
интернационализм,  адамгершілік  сапа,  саналы  тҽртіп,  адамды  құрметтеу,  оған 
қамқорлық жасау, еңбеккерлік сияқты қаситтерді бойына қалыптастырады. 
Сонымен  кҿркем  ҽдебиет,  ҽсіресе  тарихи-кҿркем  ҽдебиет  оқушының  тарих 
пҽнінен  игеретін  білімнің  сапасын  жетілдірумен  қатар,  сезіміне,  түсінігіне  ҽсер 
етіп,  тҽрбиелік  ықпал  жасайды.  Оқушы  ҽдеби  кейіпкер,  образ  арқылы  ҿткен 
ҿмірге,  тарихи  істерге,  тарихи  шындыққа  үңіліп,  оны  терең  танып,  ол  жҿнінде 
ойланып-толғанып, тиісті тұжырым жасайды. Білім, тҽлім-тҽрбие алады. 
Тарих пҽніне байланысты кҿркем ҽдебиетті  қисынды пайдалану тек оқушы 
үшін ғана керек десек, бұл сыңар жақты түсінік болар еді. Шындығында мұғалім 
үшін  де  қажет.  Кҿркем  ҽдебиет  мұғалімнің  тарихи  мҽселені  түсіндіруге  ойын 
тартымды  да  кҿркем  тілмен,  кҿңілге  қонымды  баяндауына  қолайлы  жағдай 
туғызады.  Кҿркем  ҽдебиет  оқушының  да,  мұғалімнің  де  сҿздік  қорын  дамытып, 
пікірін  нҽрлендіріп,  ойын  оралымды  баяндауына  кҿмектеседі.  Қазақстан  таихын 
оқытуда ретті пайдаланылған кҿркем ҽдебиет оқушының қазақ халқының тарихи 
ҿткен жолын, басқа халықтар мен тарихи қалыптасқан достығын, ҽлеуметтік жҽне 
ұлт-азаттығы,  тҽуелсіздік  жолындағы  қаһармандық  күресін  Ұлы  Отан 
соғысындағы  жеңістерге  қосқан  үлесін,  еліміздің  халық  шаруашылығы  мен 
мҽдениетін  одан  ҽрі  дамытуға  сіңірген  ерлік  еңбегін  терең  біліп,  оны  үйреніп, 
тҽлім алуына ерекше ықпал етеді. 
Білім  –  табиғаттағы,  қоғамдағы  заңдылықтард,  құбылыстарды,  қарым-
қатнастардың ақиқат шындығын тану жҽне олар туралы аамдардың ұзақ жылдар 
бойында  жинақталып,  тұжырымдалған  ұғымдарын  факті,  оқиға,  рпринцип, 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы. №2(5) 2010 
 
 
101 
хаңдарға  сүйене  отырып,меңгеру  деп  түсінеміз.Ал  білім  ҿз-ҿзінен  меңгеріліп, 
қабылдана  салмайды,  ол  жан-жақҿты  ойлануды,  еске  сақтауды.  Оны  игеруге 
бағытталған  ақыл-ой  ҽрекеттерін  орындауды  талап  етеді.  Ҽсіресе  тарих  пҽнін 
оқытуда  шҽкірттердің  білімін  ҿсіріп,  қабілетін  жетілдіре  түсуде,  дүниетанымын 
ҿрістетуде  кҿркем  ҽдебеит  оқушылардың  белсенділігн  арттырады.  Кҿркем 
ҽдебиеттің  басқа  да  білімдік,  тҽрбиелік  рҿлін  ескере  келіп,  жалпы  диалектика, 
психология  ғылымы  оқушының  ақыл-ой,  таным-түсінігін  жетілдіруде,  ғылыми 
кҿзқарасын  қалыптастыруда  тарихи  кҿркем  ҽдебиетттің  рҿлін  ҿте  жоғары 
бағалайды.  Шынында  да  жоғары  сынып  оқушылары  сабақтан  шаршағанына,  үй 
тапсырмасының кҿптігіне қарамастан жоғары класс оқушылары кҿркем ҽдебиетке 
аса  қызығады,  ҽсіресе  олар  кеңес  елі  жазушыларының  «тарихи-кҿркем 
шығармаларын құмарта оқиды». 
Тарих  пҽнін  орта  мектепте  оқыту  ҽдістемесі  саласындағы  ресейлік  белгілі 
авторлар  Н.В.Андреевская,  В.Н.Бернадский,  М.А.Зиновьев,  П.С.Лейбенгруб, 
А.А.Вагин,  Н.В.Сперанская,  В.Г.Карцев,  Н.Г.Дайри  т.б.  ҽдіскерлер  оқытудың 
психологиялық  жҽне  педагогикалық  негіздеріне  сүйене  келіп,  тарихты  оқыту 
саласында  кҿркем  ҽдебиетті  пайдаланудың  білімділік,  тҽрбиелік  мҽні  зор  екенін 
жан-жақты дҽлелдеп берді. 
ҼДЕБИЕТТЕР 
1.Аманжолов К. Қазақ ССР тарихын оқытуда кҿркем ҽдебиетті пайдалану. 
Алматы,1989. 
2.Тұрлығұл  Т  Мектепте  Қазақстан  тарихын  оқыту  теориясы  мен  ҽдістемесі. 
Алматы, 2003. 
3.Базарбаев М . Ҽдебиет ардагері.1997. 
 
ТҮЙІНДЕМЕ 
Мақалада  тарихты  оқытуда  кҿркем  ҽдебиетті  пайдалану  ҽдістері  жайында 
айтылған. 
РЕЗЮМЕ 
В статье рассказывается об методике использования художественной литературы 
в преподавании истории. 
 
 
А Р Х Е О Л О Г И Я  Ж Ә Н Е   Э Т Н О Л О Г И Я 
 
 
 
РОЛЬ КОЛЕСНОГО ТРАНСПОРТА НА ТЕРРИТОРИИ ЕВРАЗИИ В 
ДРЕВНОСТИ И СРЕДНЕВЕКОВЬЕ 
 
Байганатов М.К.- научный сотрудник ( г.Алматы, ЦГМ РК) 
 
Известно,  что  человек  в  окружающем  мире  видит  в  основном  движение. 
Поэтому идея создание колеса, соединяющего вращение обода с поступательным 
движением оси, была далеко не очевидной и требовала немало изобретательности.  
Испокон веков люди перетаскивали грузы. Гладкий предмет волочить легче 
–  это  выяснилось  быстро.  Так  родились  салазки.  Человек  догадался  подложить 
под них бревна-катки: так было быстрее. Если бревно обжечь, чтобы оно было в 
середине  ужа,  чем  по  краям,  тогда  груз  не  соскользнет.  Следующий  шаг  – 
профилирование:  широкий  край  бревна  становится  все  тоньше,  пока  не 
отделяется  от  середины.  Вот  оно  –  первое  колесо!  Наконец  неизвестный 

 Вестник Казахского государственного женского педагогического университета. №2(5)2010 
 
 
102
 
изобретатель  сделал  ступицу,  в  нее  вставлялось  вставшая  неподвижной  ось. 
Оставалось закрепить платформу – и повозка готова. 
Изображение салазок с колесиками (3000г. до н.э.) найдены в Междуречье в 
шумерском городе Урук. К 2700 г. до н.э. там же появляются рисунки повозок. В 
это же время шумеры начинают хранить своих царей вместе с колесницами. 
На  Востоке  начинало  распространяться  образ  колеса  как  символа  солнца и 
власти. Хетты клянутся колесом; в индийском эпосе бог Индра похищает колеса у 
бога  солнца  Сурьи;  у  иранцев  Небесное  Колесо  –  оружие  богов.  Такое 
ассоциативное мышление понятно: солнце – круглое и могущественное, колесо – 
тоже круглое и дарит человеку скорость, а ней преимущество в бою и борьбу за 
власть.  Современному  человеку,  привыкшему  к  быстрой  езде,  не  понять,  как 
скорость  в  25-30  км/ч  пьянила  пешее  дотоле  человечества.  Хотя  лошадь 
приручили на тысячу лет позже, и повозку еще долго таскали онагры – азиатские 
ослы /1,с.25/.  
Но  как  деревянное  колесо  могло  появится  в  Месопотамии,  отнюдь  не 
изобиловавши  лесами.  Подходящие  материалы  были  на  востоке  Турции  и  на 
севере  Ирана.  Эти  области  и  считали  родиной  колеса.  Быстро  катясь  по  свету, 
колесо  почти  одновременно  с  Месопотамией  попадает  на  север.  Древние 
захоронения с повозкой были найдены у Элисты в Калмыкии. А дальше, в степи, 
ему  уже  не  было  границ:  следующее  древнейшее  колесо  было  найдено  в  селе 
Герасимовка Оренбургской области /2,с.100/.  
В середине III тыс. до н.э. деревянное колесо оборачивали в кожу, а к 2000г. 
до  н.э.  стали  забивать  в  обод  медные  гвозди  острием  наружу  –  для  лучшего 
сцепления  с  землей.  Колеса  были  сплошные,  но  уже  не  были  вырезанные  из 
цельного  ствола,  а  составные,  сколоченные  из  трех  частей.  Такую  древесину 
найти  было  легче.  Примерно  тогда  же  люди  приручали  лошадей,  и  повозки 
разделялись  на  быстрые  конные  двуколки  –  боевые  колесницы  и  экипажи 
правителя – и двухосные телеги с впряженным волом – для хозяйства.  
Повозка  постепенно  передвигалось  на  восток  через  степи  Азии  от  одних 
племен к другим (слово «телега» - монгольского происхождения). Это фиксируют 
наскальные  рисунки  Южной  Сибири.  Кочевники-скотоводы  делали  большие 
крытые повозки – дома на колесах. К середине II тыс. до н.э. колесо докатилось до 
Китая эпохи царства Инь.  
Слова  «коло»  и  «рото»  -  колесо  -  были  в  индоевропейском,  общем  предке 
германских,  славянских,  романских,  иранских  языков.  Значит,  возможно,  они 
возникли на прародине индоариев  – в восточной Турции и северном Ираке в  III 
тыс.  до  н.э.  Именно  оттуда  начинается  расселение  племен,  включая  великую 
миграцию индоариев в Европу /3, с.115/.  
Ученые до сих пор спорят, каким все-таки маршрутам они продвигались: из 
Малой  Азии  на  Балканы,  или  через  Причерноморские  степи  в  Венгрию,  через 
Среднюю Азию – или же всеми этими путями одновременно? В любом случае, их 
победоносные  шествие  было  в  немалой  степени  обеспечено  военным  успехом 
колесниц. По ходу миграции совершенствовалось и само колесо. У  того, колеса, 
что к 2000г. до н.э. доехало до нынешней Голландии, уже имелись спицы и обод. 
Научились  «обувать»  обод  металлом,  а  через  пару  веков,  ко  времени 
Троянской  войны,  колесница  была  почти  целиком  металлической.  На  таких 
колесницах  сражались  гомеровские  герой.  Ими  восхищался  библейский  пророк 
Наум: «По улицам несутся колесницы, гремят на площадях; блеск от них, как от 
огня;  сверкают,  как  молния  ».  Усовершенствование  повозки  продалжается  и  в 
последующий период. Две оглобли вместо одной видны на рельефе ассирийского 
царя  Ашшурнасирпала  II  (850  тыс.  до  н.э.).  А  на  другом  краю  земли,  в  датском 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы. №2(5) 2010 
 
 
103 
Дьерберге  наскальный  рисунок  (1  век  до  н.э.)  изображал  повозку  с  подвижной 
передней осью: до нее телеги были крайне неповоротливы. В Риме они такими и 
остались.  Кстати,  воевавшие  с  варварами-кельтами  римляне  строили  лучшие  в 
мире  дороги,  но  почти  не  занимались  транспортными  средствами,  за 
исключением того, что научились около 100 года до н.э. запрягать конец цугом. 
Однако в быту по-прежнему использовались тяжелые колеса без спиц, и Вергилий 
называет  телеги  «скрипучими»  и  «стонущими»,  хотя  ступицы  смазывали  жиром 
или дегтем. Эти повозки разбивали дорогу, и в 50 году до н.э. был принят первый 
закон,  ограничивший  нагрузку  на  одно  колесо  до  250кг.  Зато  у  римлян  колесо 
заработало в водяной мельнице и в лебедке /4, с.50/. 
За  три  тысячи  лет  своего  вращения  колесо  перевернуло  жизнь почти  всего 
Старого  Света.  А  вот  до  Африки южнее  Сахары,  до  Юго-Восточной  Азии  и,  по 
понятным  причинам,  до  Австралии  так  и  не  докатилось.  Приплыв  в  Америку, 
испанцы были поражены тем, что инки не знали колеса. В Новом Свете не было 
крупного  скота,  за  исключением  лам,  и  инки  надрывались  на  волоке.  А  ацтеки 
использовали колеса лишь в игрушках. 
Впрочем, заметим, что есть и иная гипотеза изобретения колеса. Горшки  – 
неказистые  и  кособокие  –  люди  лепили  еще  за  6000  лет  до  н.э.  Но  появился 
гончарный круг – и вид посуды резко улучшился. А гончарный круг – это колесо, 
положенное  набок.  Кто  у  кого  заимствовал  идею,  возница  у  гончара  или 
наоборот?  А  вдруг  окажется,  что  всеми  переселениями  народов,  прогрессом 
транспорта  и  вообще  всеми  изменениями  в  облике  планеты  мы  обязаны  были 
безымянному гончару, упрямо добивавшемуся, чтобы его горшки были ровными? 
 Новые  находки    эпохи  бронзы  на  склонах  урочища  хребта  Каратау, 
петроглифы Кошкар-аты  на  больших камнях были  обнаружены  редкие  рисунки: 
колесницы  с  возницами,  повозки  и  колесницы,  запряженные  верблюдами, 
солярные изображения с головами в форме диска. Данные гравюры располагались 
на нескольких возвышенностях. 
По  исследованиям  авторов  сюжеты  наскальных  рисунков  в  данном  районе 
были  схожи  с  петроглифами  из  Койбагара:  на  фрагментах  выбиты  колесницы, 
различные знаки, в том числе солярных знаков в форме круга, овала, колеса, двух 
колец, соединенных прямой, реже ломаной линией. 
Также  авторы  приводят  несколько  рисунков  представляющий  особый 
интерес,  поскольку  встречаются  в  Каратау  впервые:  на  одном  из  камней 
изображена  повозка  и  очковидной  формы  знак,  из  них  одно  кольцо  является 
четвертым  колесом  повозки.  Слияние  знака  и  колеса  еще  раз  дает  повод 
сопоставить рисунки колесниц и повозок с культом солнечной колесницы. 
Изображения  кольца  расположено  выше  повозки.  Относительно  смысла  и 
назначения  этого  знака  выдвигались  разные  гипотезы.  Краеведы  видели  в  нем 
ловчие петли, археологи связывали его с солярным символом. 
Еще  было  найдено  несколько  изображении  колесниц,  запряженных 
лошадьми  и  верблюдами.  В  этих  фрагментах  просматривались  ярмо,  лошади, 
изредка  была  видна  стоящая  сзади  возница.  На  одних  изображена  колесница  с 
козлами  и  человеками,  на  других  изображена,  как  два  человека  подтягивают 
двухколесную  колесницу  к  двум  верблюдам.  Такие  изобразительные  сцены 
встречаются редко в наскальных сюжетах. Схожие фрагменты были обнаружены 
(Байпаковым  К.М.,  Марьяшевым  А.Н.)  в  1972г.  в  урочище  Койбагар.  До  этого 
считалось, что аналогии у этой сцены не было. Во фрагменте запряжки колесницы 
в  Койбагаре  есть  одно  отличие,  в  упряжи  показаны  лошади,  а  не  верблюды  /5, 
с.20/. 

 Вестник Казахского государственного женского педагогического университета. №2(5)2010 
 
 
104
 
Помимо  колесниц  в  Кошкар-ате  много  гравюр  с  изображением  колес  со 
спицами. Возможно, это солярные знаки, иногда выбивались в форме обода или 
круга. Так как колесницу сравнивались с солнцем. Такие отождествления можно 
встретить  в  эпических  сказаниях.  И  это  говорит  о  том,  что  эти  представления 
возникли  еще  в  далекие  времена.  Хотя,  к  примеру,  на  Руси  у  славян  в  период 
христианства колесницы вышли из употреблении: таким образом, получается, что 
это  пережитки  более  древних  веровании.  У  индоевропейцев  на  культ  солнечной 
колесницы указывает повозка с солнечным диском. Образное мышление древних 
людей связывало в единый образ круг-колесо-колесница-солнце /6, с.120/.   
 В  эпоху  древнетюркской  империи,  а  позднее  и  в  период  ранней  истории 
Казахского  ханства  расстояния  между  зимовками  и  местами  сезонной  кочевки 
исчислялись сотнями километров и составляли путь длиной в несколько месяцев. 
Столь  большая  длина  пути  определяла  и  некоторые  особенности  быта 
насельников  средневекового  Казахстана.  Так,  уже  в  Дешт-и  Кипчаке,  степняки 
кочевали не отдельными аулами как в XVIII-XIX вв., навьючив все имущество и 
войлочный дом на верблюдов и делая через каждые 25-30км, а целыми улусами, 
то есть одновременно по степи медленно двигались десятки и сотни тысяч людей 
и  животных.  Поскольку  у  народа  было  много  и  животных  огромное  число, 
приходилось двигаться широким фронтом, чтобы идущие впереди не уничтожили 
всю траву и кустарники, необходимые для тех, которые шли сзади. Промежуток 
между  флангами  ―движущегося  народа‖  составлял  до  двухсот  и  больше 
километров. 
В  условиях  кочевого  и  полукочевого  образа  жизни  жилище  и  прочее 
имущество семья перевозила так же на телегах, запряженные волами, лошадьми 
или верблюдами. Основным жилищем степняков в ту эпоху были легкие кибитки, 
так  называемые  кутарме.  Их  не  разбирали,  а  целиком  ставили  на  повозки.  Для 
обозначения повозки, крытой телеги кочевников Дешт-и Кипчака употребляются 
монгольское  слово  «телеген»,  персидское  «гардуне»,  но  чаще  всего  –  тюркское 
слово «арба» (араба). 
Арбы кочевого населения Великой Степи двух родов: двуколка и телега на 
четырех больших колесах. Их возили лошади, волы и верблюды. Остов и колеса 
арбы  изготовляли  обычно  из  березы.  Их  готовили  в  апреле  и  мае,  когда  дерево 
легко гнется. Сама же постройка производилась летом. Прочные и крепкие арбы 
имели,  по  меньшей  мере,  двоякое  назначение:  при  обороне  кочевники 
образовывали  укрепление,  окружив  свой  лагерь  поставленными  в  ряд  арбами. 
Остов  домов-повозок  строили  следующим  образом.  Брали  деревянный  обруч 
диаметром  в  полтора  шага  или  более  и  на  нем  устанавливали  несколько 
полуобручей,  пересекающихся  в  центре;  промежутки  застилали  камышовыми 
циновками, которые, в зависимости от достатка, покрывали либо войлоком, либо 
сукном,  либо  шелковыми,  шитым  золотом,  покрывалами.  Когда  устраивался 
большой привал, кочевники Дешт-и Кипчака снимали эти дома с повозки, ставили 
на землю и жили в них. 
 Такие  ―подвижные  дома‖  имели  двери  и  решетчатые  оконца.  Окошечки 
обтягивались  сукном  или  зашторивались  войлочными  занавесками.  Величина, 
обстановка  домов-повозок  и  их  количество  отражали  знатность  и  богатство 
хозяев.  ―Дома-повозки‖,  принадлежавшие  султанам  и  знати,  могли  вместить 
одновременно  человек  двадцать  или  более.  Такой  большой  шатер  укрепляли  на 
повозке,  а  в  последнюю  впрягали  несколько  верблюдов,  волов  или  лошадей. 
Дома-повозки  простых  кочевников,  отличались  меньшими  размерами,  их  вез 
один,  иногда  несколько  верблюдов.  Когда  множество  повозок,  нагруженных 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы. №2(5) 2010 
 
 
105 
домами,  двигалось  по  степени  одновременно,  то  издали  казалось,  что  двигается 
большой город со своими жителями. 
По  утверждению  очевидцев,  в  Кипчакских  степях  ―всякий  человек  спит  и 
ест только в своей арбе во время езды‖; пищу также варили во время самой езды. 
Постоянными обитателями шатра на колесах были в основном женщины, дети и 
больные.  Дома-повозки,  как  основной  вид  жилища  и  транспорта,  исчезли  среди 
кочевников  Дешт-и  Кипчака  с  XVII  века.  Их  заменило  передвижение  верхом. 
Кочевники Великой степи перешли к разборным юртам, которые ставились прямо 
на землю и перевозились в разобранном виде на верблюдах.  
Так, с рубежа XVI-XVII веков произошло крупное изменение быта казахов, 
а  причины  этого  изменения  возможно  надо  искать  в  процессах  социально-
экономической истории.  
 
ЛИТЕРАТУРЫ 
1. Евсюков В.В., Комиссаров С.А. Колесницы на земле и в небесах. М. 1985. Вып. 
14. 
2.  Кузьмина  Е.Е.  Древнейшая  фигурка  верблюда    из  Оренбургской  области  и 
проблеме доместикации бактрианов // Советская археология. 1963.№ 2. 
3. Погребова М.Н. Иран и Закавказье в раннем железном веке. М., 1977. 
4. Мифы народов мира. М., 1984. 
5.  Байпаков  К.М.,  Марьяшев  А.Н.  Петроглифы  в  горах  Кульжабасы.  Алматы, 
2004. 
6. Библейская энциклопедия. Т.1. М., 1991. 
 
РЕЗЮМЕ 
В статье на основе археологических, наскальных и письменных источников 
рассматривается  генезис  происхождения  колесного  транспорта  на  территории 
Евразии. Прослеживается его эволюция, включая различные его составные части. 
Это  же  касается  транспорта  кочевого  населения  Великой  степи:  двуколесной  и 
телеги на четырех больших колесах. 
 
ТҮЙІНДЕМЕ 
Мақалада Еуразия аумағында доңғалақты транспорттың қалыптасу мен даму 
тарихы  археологиялық,  жартасты  жҽне  жазба  деректері  негізінде  зерттеле 
отырып, ондағы екі жҽне тҿрт доңғалақты арбалар тарихы қарастырылған.   

жүктеу/скачать 1,76 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: