Қазақ өркениеті / Казахская цивилизация. №2, 2015 ж

Қазақ өркениеті / Казахская цивилизация. №2, 2015 ж. 
 
ҚЫТАЙ ХАЛЫҚ РЕСПУБЛИКАСЫ МЕН ОРТАЛЫҚ АЗИЯ АРАСЫНДАҒЫ 
ШЕКАРА МӘСЕЛЕЛЕРІНІҢ БЕЙБІТ РЕТТЕЛУІ 
 
А.А.Бисенбаева,  
Халықаралық қатынастар мамандығының  магистранты  
Абылай хан атындағы Қазақ ХҚ және ӘТ университеті 
Алматы, Қазақстан 
 
Кеңес  Одағының  ыдырауы  және  Орталық  Азияда  жаңа  тәуелсіз  мемлекеттердің 
пайда  болуы  осы  аймақта  жап-жаңа  геосаяси  жағдайды  туындатты,  ал  бұл  жағдай 
Орталық  Азиямен  айтарлықтай  үлкен  шекарасы  бар  Қытай  Халық  Республикасы 
тарапынан  сақтықпен    қабылданды.  Бұрынғы  КСРО-мен  шекаралық-территориялық 
мәселелердің,  соның  ішінде  мемлекеттік  шекараның  өтуі  және  даулы  шекаралық 
территориялардың  тиесілілігінің    шешілмеуі  Қытай  мен  жаңа  орталықазиялық  елдердің 
қарым-қатынастарының даму үрдісіне «автоматты» түрде ауысты.Бұл, өз кезегінде, ҚХР-
ның  да,  посткеңестік  республикаларының  да  ұлттық  қауіпсіздік  мүдделеріне 
потенциальды қауіп-қатер төндірді [1].  
Қытайдың Орталық Азиядағы сыртқы саясатында осы мәселені шешу күн тәртібінің 
ең  маңызды  тұсы  болғанын  айту  керек.  Шекара  мәселесін  шешуде  кезіндегі  Ресей 
патшалығына,  содан  кейін  Кеңес  Одағына  Қытай  өзінің  үстемдігін  таныта  отырып, 
аталмыш  мәселені  аяқсыз  қалдырып  отырды.  Ал  Орталық  Азия  елдері  тәуелсіздігін 
жариялағаннан  кейін  қалыптасқан  жаңа  халықаралық  жағдайдың  өзі  Қытайды  шекара 
мәселесін  тездетіп  шешуге  мәжбүр  етті.  Бұл  орайда  тағы  да  Қытайдың  тұрақтылығын 
бұзып  келген  ұйғыр  сепаратистерінің  ислам  әлемі  елдерімен  байланыстарды  нығайтып 
келе  жатқан  көршілес  орталықазиялық  республикаларда  қолдау  таппайтынына  сенімді 
болу  үшін  шекара  сызығының  өтуін  ресми  түрде  рәсімдеп,  аумақтық  мәселені  біржола 
шешуге талпынғанын байқау қиын емес. Қытаймен ортақ шекарасы бар Орталық Азияның 
республикалары  үшін  де  мемлекеттік  шекара  мәслесін  ұзаққа  созбай  шешіп  алу  өте 
маңызды  болды.  Осындай  өзара  тәуелділік  Қытайды  Орталық  Азия  елдерінің  де 
мүдделерімен санасуға итермеледі. Әйтсе де мемлекеттік шекараны белгілеуде Қытайдың 
басымдығы  айқын  көрінді,  Қазақстанның,  Қырғыз  Республикасының,  Тәжікстанның 
Қытайдың ыңғайына көніп, аумақтарының біраз бөлігін берулеріне тура келді.  
Шекараның мығымдығы мен аумақтық тұтастық әрбір мемлекеттің тәуелсіздігі мен 
қауіпсіздігінің негізгі кепілі болып табылады. Сондықтан тәуелсіздік алған Орталық Азия 
республикалары  өз  мемлекетінің  ерекшелігін  айқындайтын  аумақтық  тұтастықтың 
белгісін  танытатын  мемлекеттік  шекараларын  белгілей  бастады.  ҚХР-мен  Орталық 
Азияның үш республикасы – Қазақстан, Қырғыз Республикасы және Тәжікстан шектеседі. 
Орталық  Азия  республикаларының  Қытаймен  шекара  мәселесі  Кеңес  Одағынан 
қалған  мәселе  болып  табылады.  Сондықтан  шекараға  байланысты  делимитация, 
демаркация  жұмыстарын  жүргізу  сияқты  мәселелерді  шешу  процесін  сөз  етер  алдында, 
алдымен өткенге қысқаша шолу жасап өтсек. 
Шекара  сызығы  кезінде  Ресей  патшалығы  мен  Цин  өкіметі  арасында  төменде 
берілген келісім құжаттарына сәйкес орнатылды: 
- 
1860 жылы 2 қарашада қаьылданған Пекин келісімі (ол шекараның жалпы бағытын 
анықтайды) [2]; 
- 
1864  жылдың  25  қазанындағы  Шәуешек  хаттамасы  (шекараның  өтуін 
географиялық тұспал бойынша белгілейді);  
- 
1881  жылдың    12  ақпанындағы  Петербург  шарты  (Зайсан  көлі  ауданындағы 
шекараның  өтуін  анықтайды  және  орталығы  Құлжа  қаласы  болған  Іле  өңірі  Қытайға 
қайтарылды) [3]; 
Соңғы қосымша хаттамаға 1915 жылы қол қойылды. Ол өзен сағасының өзгеруіне 
байланысты Қорғас шекара учаскесін анықтады. 
90 
 

Қазақ өркениеті / Казахская цивилизация. №2, 2015 ж. 
 
Содан    1917  жылдан  бастап  баршамызға  белгілі  тарихи  оқиғаларға  байланысты 
шекара мәселесі екі жақтың да назарынан тыс қалды. Бірақ 50-жылдардың аяғында Қытай 
мен  Кеңес  Одағы  қарым-қатынасының  сууымен  Қытай  өзінің  шекарадағы  аумақтық 
талаптарын  қоя  отырып,  келіссөздерді  жалғастыруды  ұсынды.  Алайда,  1964  жылы 
келіссөздер ешқандай нәтиже бермеді. Бұл жолғы пікір алмасу кезінде кеңес және қытай 
делегациялары шекара аудандарының топографиялық карталарымен алмасқан. Сол кезде 
ғана  қытай  карталарында  кеңес  аумағының  бірқатар  учаскелерінің  Қытайға  тиесілі 
етілгені  анықталған.  Кеңес аумағының  дәл  осы  учаскелерін  Пекин,  біржақты  тәртіппен, 
«даулы» деп атаған [4,107 б]. 
1991 жылы КСРО мен ҚХР үкімет делегацияларының соңғы одақтық бас қосуында, 
келіссөздердің бесінші айналымында шекараның келісілмеген учаскелерін қарастыратын 
жұмысшы  тобы    7,5  мың  километрге  созылған  кеңес-қытай  шекара  сызығының    90 
пайызы бойынша түсіністікке қол жеткізген болатын. Жұмысшы тобының  1990 жылдың 
шілде-тамыз  айларында  өткен  кезекті  отырысында  Қырғызстан  аумағының  Хан-Тәңірі 
шыңы  ауданындағы  шекара  сызығының  өтуі  келісілді,  нәтижесінде  көлемі    450  шаршы 
километр  болатын  даулы  учаскесінің  үштен  бір  бөлігі  ҚХР-ға  өтті.  Келісілмеген  алты 
учаске қалды: екеуі Қазақстанда (Сарышілде өзені ауданы және Шаған-Оба өткелі), біреуі 
Қырғызстанда  (Бедел  өткелі  ауданы)  және  үшеуі  Тәжікстанда  (Памирдегі  Уз-Бель 
өткелінің  оңтүстігіндегі  ірі  аудан,  Каразак  өткелі  мен  Маркансу  өзені  аудандары). 
Тәуелсіздік  алған  Орталық  Азиялық  республикалармен  Қытай  көп  ұзамай-ақ 
дипломатиялық  байланыстар  орнатып,  олармен  шекара  мәселесін  шешу  әрі  қарай 
жалғасын тапты. Бұл мәселені шешуде және Орталық Азия өңірінде қауіпсіздікті сақтау 
ісінде  Шанхай  ынтымақтастық  ұйымының,  Азиядағы  өзара  ықпалдастық  пен  сенім 
шаралары туралы кеңесінің өзіндік орны бар. 
КОКП  ОК-нің  Бас  хатшысы  М.С.  Горбачевтың  1989  жылы  Қытайға  сапары 
нәтижесінде  қол  қойылған  Бірлескен  кеңес-қытай  коммюникесінде:  «Тараптар  тарихтан 
қалған Кеңес Одағы мен Қытай арасындағы шекара мәселесін әділетті де тиімді негізде 
және жалпы қабылданған халықаралық құқық қағидаларына сәйкес, өзара түсіністік пен 
өзара  ыңғайға  көнушілік  рухында  шешуді  қалайды»,  –  делінген  [5,  77  б].  Осылайша, 
шекара  мәселесін  реттеуге  деген  тілек  білдіріп,  екіжақты  байланыстар  жаңаша  сипатта 
дамуға бет алады. 
Ал  1990  жылдың    24  сәуірінде  Қытай  мен  Кеңес  Үкіметтері  шекара  аймағындағы 
қарулы  күштерді  қысқарту  және  әскери  саладағы  сенімді  нығайту  принциптері  туралы 
келісімге қол қойды  [6].  
1991  жылдың  тамызына  дейін   Қытаймен  келіссөздерді   ҚХР – мен  көршілес   
одақтас    республикалар    өкілдерінің    қатысуымен      совет    үкіметінің    делегациясы  
жүргізді.  Алайда    КСРО  ыдырағаннан    кейін      Орта  Азияда    республикалардың   
құрылуына    байланысты        мәселе    «бөлшектеніп»    қалды.    Қытай    жағы      шекаралық  
мәселені      тарих    мұрасы    ретінде    қарастырудан    танбады.    Сол    себепті      Қытаймен  
шекаралық  мәселені   жүйелік  талдау   көзақарасы  тұрғысынан  қарастырамыз.   Жүйе   
сапасы  ретінде  КСРО  мен  ҚХР  арасындағы   өзара  қарым  - қатынастар   алынады.  
Жүйенің    элементтері    шекаралары  мен    территориялық    мызғымастығын    қамтамасыз 
етуге      ұмтылған    Кеңестер  Одағы    мен    Қытай.  Аталған    жүйе    құрылымы    ортақ  
шекараның,    даулы    территориялардың    болуы,    осыдан    келіп      әр    элементтің  
территорияларды  басып  алуға  ұмтылуы   көрінеді. Оның  жарқын  мысалы  1969 жылы    
орын  алған  Даман  аралы  мен   Жалаңашкөл  өзеніндегі қарулы  әскери  қақтығыс[7].  
Аталған    жүйе        күштер      қатынасының        кескіндік      көзқарасы    тұрғысынан   
өзгеріске    ұшырады.      КСРО-ның  тарауына    байланысты      жүйеде    акторлар  (жаңа  
акторлар  Қазақстан,  Қырғызстан,  Тәжікстан )  саны  көбейді.   Өзгеру     нәтижесінде   
жаңа    жүйе    пайда    болды,    оның    элементтері      бір    жағынан    Ресей,    Қазақстан,  
Қырғызстан,    Тәжікстан,    екінші    жағынан      Қытай.    Жаңа    жүйе    құрылымы      сол  
принциптерге,  Қытаймен  ортақ  шекараның,      даулы  учаскелердің  болуына  негізделді.   
91 
 

Қазақ өркениеті / Казахская цивилизация. №2, 2015 ж. 
 
Аталған  жүйенің қызметі шекаралық  мәселені  түпкілікті  реттеу  және   территориялық,  
шекаралық    мызғымастықты    қамтамасыз  ету    мақсатымен      келіссөздер    процесін   
жақсарту. 
1991  жылы  желтоқсанда    Тәуелсіз    Мемлекеттер      Достастығының    құрылуынан  
кейін   шекаралық  мәселелер бойынша  Қытаймен   келіссөздер  жүргізу   үшін   1992 
жылғы 8  қыркүйекте   Минскіде   қол  қойылған   Келісімге  сәйкес    КСРО  үкіметтік  
делегациясының      орнына      Қазақстан    Республикасының,    Қырғыз    Республикасының,   
Ресей    Федерациясының,      Тәжікстан  Республикасының    бірыңғай      делегациясы  
құрылды.      Бұл    Келісім  Қазақстан        Республикасы    Министрлер      Кабинетінің    
Қаулысымен    1992    жылғы    17    шілдеде    мақұлданды.      Келісімде      қол    жеткізілген   
жетістіктер    мен      бұрынғы    КСРО    үкіметтік      делегациясы    мен    Қытай    Халық  
Республикасы  үкіметтік  делегациясының   келіссөздер  жүргізу  принциптері   расталды.   
Республикалардың  әрқайсысы   Қытаймен  екі  жақты  келіссөздер  жүргізу  ережесінің  
анығына    көз   жеткізді.  Делегациялар    Қытаймен      келіссөздерді     жаңа    үлгімен   1992 
жылғы  қазанда   жалғастырды.   Келіссөздер  пленарлық  отырыстар түрінде   және  осы  
делегациялар  арасынан  құрылған  жұмыс  топтарының   деңгейінде  өткізілді.   Қазіргі  
уақытта    үш    топ    жұмыс    жасауда.    Олардың    алғашқысы      келісілмеген    сұрақтар  
төңірегінде   жұмыс    жасауда,    келесі   тобы       шекараның   келісілген  желісінің   заңды 
келісімін    дайындаумен  айналысуда,    ал    үшінші    топ    шекараны    демаркациялауда  
пайдаланылатын  топографиялық   картаның  жасалуымен   айналысуда[8]. 
Кеңес    Одағы    ыдырағаннан      кейін        бұрынғы  кеңес  –  қытай      шекара    даулы  
мәселесі    мұрагерлікпен    бір    жағынан      Қазақстанға,      Ресейге,    Қырғызстанға, 
Тәжікстанға,    екінші    жағынан    Қытайға    берілді.    Ол      территориялық    қарама  –
қайшылықтар    мен    қауіпсіздік        проблемаларының  күрделі    тармағына    айналды.  
Мысалы,   1964   жылдан  Қытай   үкіметі   ХІХ  ғасырдың  соңы  мен   ХХ  ғасырдың  
басында    анықталған      шекаралық    мәселе    нақты      жағдайға    сәйкес    келмейді      деп  
санады.     Себебі    ол    уақыттарда      Қытай    әлсіз,    ал    Ресей    қуатты    держава     болды.   
Сондықтан      қазіргі    Қытай    басшылығы      оларды    қайта    қарауды    талап    етті.   
Нәтижесінде      1991    жылы    тәуелсіздікке    қол    жеткізгеннен    кейін  Қазақстан,  
Қырғызстан,  Тәжікстан,  Қытай     Республикалары  арасында   жалпы  аумағы  34000  
шаршы  шақырым  19  учаске  бойынша    территориялық   дау  туындады.   Оның  ішінде  
аумағы   2235  шаршы    шақырым   11  учаске  шекараның   казақстан -  қытай  учаскесі,  
аумағы   3728  шаршы  шақырым   5  учаске   шекараның  қытай – қырғыз    учаскесі,   
аумағы   28430   шаршы  шақырым  3  учаске  қытай – тәжік учаскесі.  Жалпы  аумағы   
270    шаршы    шақырым    19    учаскенің    3-уі    Қытайдың    бақылауында,    оның    ішінде   
аумағы  70  шаршы  шақырым  2  учаске   қазақстан – қытай   шекарасының   бөлігінде,  
аумағы  200  шаршы  шақырым 1 учаске   қытай – қырғыз  бөлігінде, ал  Қырғызстан  мен  
Тәжікстан  соған  сәйкес  аумағы  230   шаршы шақырым  және  2800  шаршы  шақырым  
болатын  1  учаскені   бақылауға  алды.   Сондай – екі  жақ  азаматтарына  да  жүруге  
рұқсат  берілетін   11  учаске,   оның  ішінде  шекараның  қытай – қазақстан  бөлігінде   8  
учаске,  қытай – қырғыз  бөлігінде - 2    учаске,  қытай   -  тәжік  бөлігінде – 1   учаске.  
Азаматтарға    кіруге    тыйым    салынған    Орталық    Азия    мемлекеттерінің   бақылауында  
қосымша  тағы  да 3  учаске  болды.   Құрамында   Қазақстан,  Қытай,  Қырғызстан,  Ресей  
мен    Тәжікстан    бар      «Шанхай    бестігі»    2001    жылы      Өзбекстан      кіргеннен    кейін   
аймақтық  көпжақты  ынтамақтастық    ұйымына  -  Шанхай  ынтымақтастық   ұйымына 
(ШОС)  айналды.  «Шанхай бестігінің»   тарихы  екі  негізгі  құжатқа  қол  қойылумен  
басталды:    1996    жылы    26    сәуірде      Шанхай    қаласында    қол    қойылған    Шекара  
ауданының  әскери  облыстарында   сенімді  нығайту  Келісімі  (Шанхай   келісімі)  мен  
1997  жылы  24  сәуірде    Мәскеуде  қол  қойылған  Шекара  ауданында  қарулы  күштерді  
өзара  қысқарту  Келісімі.  Осы  келісімдерде    қаралған   қол  қойылған   келісімдердің  
орындалуының    жан  –  жақты        механизмі          мен        міндеттемелердің    орындалуын  
бақылаушы    Бірлескен    бақылау    тобының  құрылуы    бұдан    кейінгі    жылдарда  
92 
 

Қазақ өркениеті / Казахская цивилизация. №2, 2015 ж. 
 
келісімдердің    табысты    жүзеге    асырылуын    айқындады.  Мемлекеттік    шекараны   
нығайту  жөніндегі    мәселелер   бойынша  келіссөздер  ТМД  мен  ҚХР  арасында  1989  
жылдың  қараша    айында    басталған    еді.      Оның    шешілуі   шекара    аумағында  
тұрақтылық    пен    тыныштықтың    сақталуына,    қауіпсіздікті      нығайтуға    мүмкіндік  
жасайтын.  Сол  кезде   екі  жақ   достық  пен  тату    көршілікті  орнату   мақсатымен    
алғаш    рет    келіссөздер    үстеліне    отырды.        Содан    бері    1991    жылға    дейін   
келіссөздердің   22  раунды   өткізілді.  Келіссөздердің  қорытындысы 1990 жылғы  24  
сәуірде   КСРО   және   ҚХР  үкіметтері  арасында   совет – қытай   шекарасының  әскери   
облысында  қарулы  күштерді  өзара  қысқарту  мен  сенімділікті  нығайтудың   жетекші  
принциптері      туралы    Келісімге      қол      қойылуы.      Бірақ    1991    жылғы    желтоқсанда    
КСРО-ның  ыдырауына   сәйкес  оның  міндеттері  халықаралық келісім  негізінде   жаңа  
мемлекеттерге   ауысады.   Келіссөздерде  Бірлескен  жақ болып  саналған  ҚХР өкілдері   
аталған    келісімның    құқықтық    маңызын      мойындай      отырып,    оның    ережелерін  
басшылыққа    алуға    міндеттенді.    Мұндай    өзгеріс      келіссөздік      процестің    әр  
қатысушысы      үшін    келісім    негізінде        құқықтар    мен    міндеттерді    қайта    қарауды, 
нақтылауды      талап    етті.  Нәтижесінде      1992    жыл    мен    1996    жылдар    аралығында   
келіссөздің  17  раунды  мен  жалпы   шекара  ұзындығы  7,5  шақырымды  құрайтын,  
планетамыздың    барлық    халқының      жартысына    дейінгісі      тұратын      5    мемлекеттің   
мүддесін  қарастыратын   әртүрлі   ресми  деңгейдегі  кездесулер  болды.   Ұзақ  және  
күрделі  раундтар   сериясының  қорытынды  формасы  ретінде     1996  жылғы  26  сәуірде    
Шанхай      қаласында  Қазақстан    Республикасы,  Қырғызстан    Республикасы,  Ресей 
Федерациясы мен  Тәжікстан  Республикасы,   Қытай  Халық  Республикасы  келісімге  
қол  қойды.   Келісімнің   аты    әскери  облыс  пен  шекара  ауданында   сенімділікті  
нығайту.   Барлық  бес  мемлекеттің  басшылары  қол  қойған   келісім  тарихи  маңызы  
бар    оқиға    ғана    емес,    Азия  -  Тынық    мұхит      аймағында    жасалған      алғашқы  
халықаралық  келісім  болды.   Толық  масштабты  әскери  құжат   ретінде Келісім  аймақ  
қауіпсіздігінің  сақталуы,  шекара  маңында   тыныштық  пен  бейбітшілікті  сақтаудың  
бірден – бір   кепілі  болды[9].    
Сондай-ақ      Азия  –  Тынық    мұхит    аймағында      тұрақтылықты,  қауіпсіздікті  
дамытуда   көршілес  бес  мемлекеттің    бірлесе  қызмет  жасауын  көрсетеді. 
Келісімнің    халықаралық  –  құқықтық    маңызын    ескере    отырып,    Жақтар    оның  
мәтінін   Біріккен  Ұлттар   Ұйымының  ресми  құжаты  ретінде   таратуға  сөз  байласты.  
Ол   кейіннен   БҰҰ  жанындағы Қазақстан, Қырғызстан,   Тәжікстан  және   Қытайдың   
Тұрақты  Өкілдерінің  бірлескен  құжаты  негізінде  жүзеге  асырылды.  Егер  келісімді   
заңды    құжат   ретінде  қабылдайтын   болсақ,  Жақтар  бір – біріне   келесі  міндеттерді   
алған: шекара  аумағында   екі  жағында  Қазақстан, Қырғызстан,  Ресей  және  Тәжікстан  
бір    жағынан,    екінші    жағынан    Қытай,      100    шақырым    қашықтықта    орналасқан   
Жақтардың   қарулы   күштері. 
Шекара  аумағында  орналасқан  әскери  күштерді  Жақтардың  өзара  қысқартуы  
ассиметрия    принципі    бойынша    жүзеге    асырылатындығын    атап    өту    қажет.    Яғни  
кімнің    әскери   күштері,   әскери  және    соғыс   техникасы    көп    болса,    екінші      жаққа  
қарағанда    көбірек    қысқартады.    Бұл    принцип      алғашқы    рет    ССРО    мен    ҚХР   
Үкіметтері   арасындағы   1990 жылғы   24 сәуірдегі  совет – қытай  шекарасының  әскери  
ауданында    қарулы  күштерді    өзара  қысқарту    мен    сенімділікті    нығайту    туралы  
Келісімнің   негізгі  принциптерінің   бірі  болып  ұсынылды.  1997  жылғы  Келісімді  
жүзеге    асыру    мен    сақтауды    бақылау    механизмдеріне    келетін    болсақ,  Жақтардың  
әрқайсысы    Келісім  қолданылуының      географиялық    шектерінде      инспекциялар    мен  
тексерулерді  қабылдауға  міндеттеме алды.   Яғни   бақылау  мен  тексерулер  туралы  
Хаттамаға  сәйкес   қарулы  күштер  мен  шекаралық   әскерлер  үшін  жеке қаралады.     
Осылайша,  90-шы  жылдардың  жартысында  Қытай  өзінің  бар  күшін  Орталық  Азия 
елдерімен  шекаралық-территориялық  мәселелерін    дипломатиялық  жолмен  шешуге 
93 
 

Қазақ өркениеті / Казахская цивилизация. №2, 2015 ж. 
 
жұмсады.  Сонымен  бірге,    шығыстық  этикетті  қолдана  отырып,  Пекин  шекаралық-
территориялық мәселелердің кешенін шешуде  жетістіктерге қол жеткізді.    
 
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 
1. 
http://www.easttime.ru/analitic/3/8/575.html
 
2. Кузнецов В.С. Цинская империя на рубежах Центральной Азии. – Новосибирск, 1983. – 
117 б. 
3.  Саввин  В.П.  Взаимоотношения  царской  России  и  СССР  с  Китаем.  –  Москва  – 
Ленинград, 1930. – 52 б. 
4. Китай и соседи. – Москва: «Наука», 1982. – 454 б. 
5.  Визит  Генерального  секретаря  ЦК  КПСС,  Председателя  Президиума  Верховного  
Совета  СССР М.С. Горбачева в КНР 15-18 мая 1989 года. – Москва, 1989. – 80 б. 
6. Завершение переговоров // Правда. – 1990. – 26 апреля. 
7. ҚР мен  ҚХР  арасындағы    өзара  достастық  қарым – қатынастары  негіздері  туралы   
Бірлескен    декларация    (Пекин,  1993    жылғы  18    қазан)//  Тату    көршілік/  Редакциясын  
басқарған Қ.Сұлтанов – Пекин,  2001 жыл 
8.  Қазақстан  Республикасы,  Қырғыз    Республикасы,  Ресей      Федерациясы,  Тәжікстан  
Республикасы  мен  Қытай  Халық  Республикасы    арасындағы     шекара  аймағында 
қарулы  күштерді  өзара   қысқарту  туралы   Келісім  (Мәскеу, 1997  жылғы  24  сәуір ) 
9. Қазақстан   Республикасы   Сыртқы  істер министрлігінің  ағымдағы  мұрағаты 
 
Резюме  
В  этой  статье  рассматривается  вопрос  о  придерживании  Китаем  позиции 
пересмотрения и уточнения границы в Дальнем Востоке и Центральной Азии в течении 
нескольких  десятилетий.  По  этой  причине  рассматривая  границу  как  фактор 
определяющий территориальные пределы и законные права государств, мы можем сказать 
что  каждый  из  этих  государств  уважают  друг  друга  по  вопросу  о  границе  с  Китаем  и 
рассматривают  это  как  нужные  условия  для  поддержания  мира  и  обеспечения 
безопасности в Центральной Азии. 
 
Summary  
 
This article focuses on the question of sticking to the position of China revised and updated 
the border in the Far East and Central Asia for several decades. For this reason, considering the 
border as a factor in determining the territorial limits and the legitimate rights of States, we can 
say that each of these states respect each other on the border with China and see it as a necessary 
condition for maintaining peace and security in Central Asia. 
 
 
ПОСОЛЬСКИЕ СВЯЗИ ВАЛИ ХАНА 
 
Хафизова К.Ш., 
l
октор ист. наук 
 
 
Вали (Уали) – сын Абылай хана, годы жизни 1741-1721, годы правления 1781-1721. 
Он поддерживал регулярные отношения с Российской и Цинской империями в течение 
всего своего правления, всеми силами пытаясь сохранять между ними политическое 
равновесие. Лет 10 назад автор этих строк писала о деятельности этого правителя в 
течение почти 40 лет [9, 9-16]. Сейчас накоплены новые архивные материалы, которые 
позволяют существенно дополнить сведения о казахских посольствах и послах, об их 
целях и задачах. Этот материал дополняет и уточняет прежние выводы, но не вносит 
94 
 

Қазақ өркениеті / Казахская цивилизация. №2, 2015 ж. 
 
принципиальные поправки в анализ и оценку внешней политики Казахского ханства. Она 
была направлена на сохранении государства и   главной прерогативы его независимости – 
самостоятельности международных связей, политических и экономических интересов.  
Абылай хан привлекал своего преемника к участию в международных отношениях 
ханства с 1766 г., а когда тому исполнилось 28 лет, впервые  отправил его во главе 
посольства в Пекин. Одновременно хан Абылай хлопотал о посольстве сына в Санкт-
Петербург, но этот план был отложен по инициативе русской стороны. В 1769 г. Вали 
султан, наследник на ханство, был отправлен отцом послом к цинскому императору для 
решения серьезных вопросов [3. цз. 831]. К нему в качестве советника - акылыкшы был 
приставлен би, батыр Жарылгап, сын Бухара-жырау, главного идеолога хана. В то время 
жил еще один би с именем Жарылгап, сын Байшораулы из рода каракесек племени 
найман. Он стал известным лицом в ополчении, возглавляемом Кабанбай батыром, 
отличался храбростью, ораторским искусством. Этот Жарылгап би был в составе свиты 
сына султана Барака Шигая, когда тот был направлен аманатом к джунгарскому хану 
Галдан-Цэрену. Это предполагает, что би был приближенным семьи Барака султана, имел 
опыт ведения переговоров, знал положения обычного права, имеющие отношение к 
заключению мира, размену пленными, возмещению ущерба.  Абылай в 60-х годах XVIII 
века нуждался в поддержке семейного клана Казбек би и его известных старшин. Кроме 
того, в начале 60-х годов именно племена найман и керей подверглись наездам 
пограничных отрядов Цинской империи, которых регулярно сгоняли с кочевий 
Тарбагатая. Они понесли большие потери в скотоводах и пастухах, скоте и имуществе и 
требовали их возвращения. Посольство 1769 г. имело задачу прекратить вооруженные 
набеги Цинов. Вопрос об акылыкши при посольстве, возглавляемом Вали султаном. 
требует дальнейшего изучения. 
 
В результате посольства 1769 года Абылай во многом укрепил свое положение 
внутри страны. Он заручился поддержкой правительства Цинской империи, укрепил с 
нею политические и экономические связи, утвердил права своего наследника и своей 
династии. Была достигнута договоренность о временной аренде зимних кочевий, 
отнесенных к территории Илийского генерал-губернаторства, с символической  платой со 
ста голов  коней одного коня. Однако, не все требования казахов были удовлетворены 
цинской стороной. Так, они не могли добиться возвращения бежавших от них ойратов. В 
том числе, сбежавшего ойрата, одного из члена внушительного посольства, в составе 
которого было два ойрата с именами Умор и Серембет. В целом, Вали султан справился 
со сложной задачей, поставленной перед ханством. Император Цяньлун наградил его 
драгоценным шариком и двуглазым павлиньим пером на шапку, что означало 
символическое присвоение ему регалий офицера дворцовой гвардии. Шестеро членов 
посольства  получили регалии 5-й степени, и еще девять членов – регалии 6-й степени. 
Всего же посольство состояло из 30 человек. У русских властей Абылай безуспешно 
просил дать чин офицера свиты его первому послу, для возглавления которого он 
предназначал одного из своих сыновей.  
Перед смертью, в возрасте 67-69 лет Абылай хан воевал с киргизами и ташкентцами. 
Он неоднократно обещал императору Цяньлуну привести под его руку Ташкент и просил 
через своих послов Отарци (Утарци, Отаршы) в 1775, 1776, 1777 и сына Сыздыка весной 
1780 гг. военной помощи. Конечно, выглядит несколько странно, что пожилой хан 
отправляется в военный поход, а молодой султан по его поручению остается править в 
ханской орде. Хан оповещает об этом русские власти и просит «извещать его обо всех 
делах между казахским и русским йуртом». Однако, удивляет, что на этом письмо, 
написанное от имени Абылая за 2 сентября 1780 г. (3 число месяца рамазан 1194 г. 
хиджры), приложена печать Вали султана [12, 366]. 
Сохранились письма Вали султана представителям русской администрации за 1771-
1781 гг., за десять лет до смерти отца. Они направлены комендантам Троицкой крепости 
полковнику М.М Трабенбергу, Петропавловской крепостей, Оренбургскому губернатору 
95 
 

Қазақ өркениеті / Казахская цивилизация. №2, 2015 ж. 
 
генерал-поручику И.А.Рейнсдропу. Хотя адресаты Вали султана являлись самыми 
высокопоставленными царскими чиновниками на границе, переписка преимущественно 
касалась претензий обеих сторон об угоне скота и пленении людей, как, впрочем, и в 
период царствования Вали. Большей частью султан отвечал на письма, адресованные хану 
Абылаю. Вышеназванные письма подтверждают частые отлучки хана и их 
приблизительные даты, так как датируются днем получения письма или его перевода на 
русский язык. 
Первым о смерти отца Вали султан доложил командующему  отдельным Сибирским 
корпусом генерал-майору Н.Г.Огареву (дата получения 23 мая 1781 г.), а тот Коллегию 
иностранных дел. 
Во время своего правления, которое характеризуется достаточно ровными 
отношениями с Российской и Цинской империями, по существу, Вали султан продолжал 
политику своего отца, но без его крайностей и противоречивых высказываний и шагов. 
Тем самым, он снял остроту со своих связей с Цинской империей. Вали хан продолжал 
свои международные связи в решении локальных конфликтов. В то же время, его 
вооруженные столкновения с кыргызами и ташкентцами после смерти отца не 
прекращались. Они были продолжением политики Абылая, но Вали и не ставил вопрос об 
овладении Ташкентом. Он также просил Оренбург прислать ему грамотных людей, 
знающих арабский, персидский языки и письмо. Тем самым, он демонстрировал 
прозрачность своей политики и отсутствие враждебных намерений. Хан не мог не знать, 
что присланные русскими, а также цинскими властями переводчики и писари по долгу 
службы должны были информировать их обо всех его делах. Время от времени он просил 
русскую пограничную администрацию помочь ему отправить посольства в Санкт-
Петербург. Просьбы высказывались настойчиво в конце 1809 г., 1812г., также 
неоднократно позже в связи с тем, что ему противопоставили с 1816 г. хана Букея, сына 
Барака, внука хана Турсына. Вали хану явно не хотелось, чтобы его могли упрекнуть в 
более интенсивных связях с цинской династией. И не по его вине,  посольств в Россию по 
числу было меньше, чем в Китае. С 1781 г. их называли депутациями, а в Пекин – 
посольствами вассала цинской династии.  
Вали хан строго соблюдал церемониал, которого придерживался его отец, он только 
один раз допустил к себе директора Троицкой пограничной таможни Чучалова, 
доставившего ему монаршего \благоволения на выборы его ханом. На основании этого, 
тот сделал вывод: что  Вали «почти такого же состояния,  какого отец его Аблай-хан был, 
то есть горд, взмерчиво упрям, нагл и непостоянен, словом, во всем такого же 
расположения» [4, 106]. Так дорого обходилось казахским правителям простое 
формальное соблюдение ими собственного достоинства. Большое мужество проявил Вали 
хан, выразив протест о ссылке в 1786 г. в Уфу Нурали хана, сына Абулхаира, а также 
брата Нурали – Айшуака султана. 
Цинская сторона регулировала приезд казахских послов один раз в три года, включая 
их в списки лиц, представленных для аудиенции в Пекине (нянь бань), или в летней 
резиденции Бишу шаньчжуан в Жэхэ в списки «охотничьих групп (ле бань). Правление 
Вали хана пришлось на период царствований всего двух императоров Цяньлуна и 
Цзяцина, периода расцвета Цинской империи. В России происходили дворцовые 
перевороты и война с Турцией. Она лишь старалась не привести к ухудшению отношений 
со среднеазиатскими странами. Кроме того, русское правительство определило, но не 
всегда регулярно, жалованье хану Вали, как и его отцу Абылаю. Следует 
проанализировать этот институт подданства казахских правителей. Однако связи 
постоянно поддерживались через верных Вали батыров и старшин. Они вместе с дядьями, 
младшими братьями и племянниками, преимущественно и составляли, говоря 
современным языком,  «дипломатический корпус» хана. Кроме того, письма передавались 
через купцов и других русских торговцев. Наиболее известные среди них были в 1771 г. 
Кутантай мурза и Алиет батыр, Терегилды (Торекелди) и Зянузак (Жанузак), в 1781 г. – 
96 
 

Қазақ өркениеті / Казахская цивилизация. №2, 2015 ж. 
 
Кусяш батыр (брат Бажигит батыра) и Тавакал мулла; Тюляк мурза, Тяукель батыр, 
Байтука (Байтыу мурза) старшина; в 1793 г. Тавкаль мурза, затем Аваз и Бекайдар, затем 
Аю батыра Таввакал мула и Курамса батыр. Акбота би, в 1809 г. Кулбулды баты, 
старшины Елкара, Джаратбайр, Баимбет Кунаев, в 1821 г. - Тюлякай. Наиболее 
доверенными своими послами Вали хан назвал Тюляк мурзу, Шаукал багадура, Бацтуку, 
Тляукабула, Мурзатая, Куйлыбая, Тюкуся [КРО2, 103]. Из послов Шаукал батыр, 
Тауекель мурза, Байтука были послами и Абылая. 
Положение Вали хана пошатнулось в 1791 г., когда против него выступила большая 
группа старшин, среди которых были и люди его ближайшего окружения, выполнявшие 
его поручения в русских и цинских пограничных городах [4, 139-140]. Но он удержался на 
троне и оставался казахским ханом, имевшим довольно стабильные связи с Российской, 
Цинской империями, а также со среднеазиатскими ханствами. 
 
Таблица посольств хана Вали 
 

жүктеу/скачать 3,2 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: