Қазақ өркениеті / Казахская цивилизация. №2, 2015 ж

Қазақ өркениеті / Казахская цивилизация. №2, 2015 ж. 
 
ЖАҢА КРОССМӘДЕНИ ОРТАҒА ӘЛЕУМЕТТІК БЕЙІМДЕЛУ 
ПРОЦЕСІНЕГІ ЭТНИКАЛЫҚ ТЕРІС ҰҒЫМДАРДЫҢ ДАМУЫ МЕН 
ҚАЛЫПТАСУ МӘСЕЛЕСІ 
 
Узақбаева Л. Е., 
І.Жансүгіров атындағы Жетісу  
Мемлекеттік университетінің магистрі  
 
Қазіргі  таңда  кросс-мәдени  психология  бағыты  қарқынды  дамуда.  Қазақстан  көп 
ұлтты  мемлекет  болғандықтан,  бұл  жерде  көптеген,  түрлі  этнос  өкілдері  тұрады.  Яғни, 
этнос-  бұл  адамдардың  ұрпақтардан,  халықтардан,  ұлттардан  құралған  тұрақты  тарихи 
туындаған әлеуметтік қауымдастық. Этнос – бұл адамдардың ұрпақтардан, халықтардан, 
ұлттардан  құралған  тұрақты  тарихи  туындаған  әлеуметтік  қауымдастық.  Этнос  өзіндік 
сананың бірлігінің құрамында туындайды, өз қауымдастығының мүшелерімен ұқсастығын 
және  басқа  ұйымдардың  өзгешелігін,  сонымен  қатар,  территория,  тіл  және  мәдениет 
бірлігін мойындайды.   
Әлемдік  ғылымда  этнопсихология  XX  ғасырда  қарқынды  дами  бастады. 
Зерттеулердің  нәтижесінде  тіпті  екі  этнопсихология  пайда  болды  Этнопсихологиялық, 
көбінесе  оны  психологиялық  антропология  деп  аталған.  Салыстырмалы-мәдени 
психология немесе кросс-мәдени психология деген терминмен байланысты. 
Алғаш рет қабылдау, таным және ойлаудың дәстүрлік мәдениетке байланыстылығын 
Э.Тайлор «Алғашқы қауымдық мәдениет» еңбегінде көтерген. Ол жазуға дейінгі халықтар 
мен өркениетті қоғамдағы балалар қиялы арасындағы ұқсастықтарды зерттеді. Алғашқы 
қауымдық  қоғам  халықтарының  ойлауын  зерттеудегі  маңызды  еңбек  болып  табылатын 
жұмысынан  өзге  тайлор  есімімен  сол  кезеңдегі  мәдениетті  талдаудың  методологиялық 
негізін де құрастыру тығыз байланысты. 
Осы  тұрғыда  Л.Леви-Брюльдің  алғашқы  қауымдық  қоғамдағы  ойлау  жайлы 
еңбектері  маңызды  болып  табылады.  Оның  кітаптарының  негізгі  ойлары-  «ұжымдық 
түсініктерді»  -Э.Дюркгеймнен  алған  және  адамның  тәрбие,  мәдениетті  меңгеру, 
айналамен  қарым-қатынас  барысында  алған  сенімі,  нормалары  және  құндылықтары  деп 
түсінді.   
Леви-Строс  алғашқы  қауымдық  кезеңдегі  ойлаудың  бірнеше  белгілерін  бөліп 
көрсетті.  
Кроссмәдени зерттеуді ең алғаш 1901-1905 жылдары американдық ғалым К. Риберс 
жүргізді.  Ол  Мюррей  аралының  тұрғындары,  сонымен  қатар  үнділер,  европалықтарға 
қарағанда иллюзияға аз берілетінін эксперименталды түрде көрсетіп берген. Бұл зерттеу 
өзіне  көптеген  ғалымдардың  назарын  аудартты.  Осы  зерттеуден  соң,  осыған  ұқсас  көп 
түрлі психологиялық феномендерді зерттеу бойынша көптеген жұмыстар жүргізілді. Осы 
зерттеулерге  ортақ  нәрсе  тек  құрылымның  алғашқы  схемасы  болды,  адекватты  түрде 
қойылған  міндетке  сәйкес  психологияның  арасындағы  қандайда  бәр  әдістеме  таңдалып 
алынады,  осы  әдістеме  бойынша  екі  немесе  оданда  көп  этникалық  топ  зерттеушілерге 
салыстырмалы  зерттеу  жүргізілді.  Кроссмәдени  этнопсихологиялық  зерттеудің 
қарапайымдылығы, жүргізу жеңілділігіне қарамастан біршама қиындықтар кездеседі [1].  
Біріншіден,  психологтың  алдында  үнемі  әдістеме  нәтижелерінің  салыстырмалығы 
туралы сұрақ тұрады. Сондықтан барлық әдістемелер сол ұлттың ұлттық-психологиялық 
ерекшеліктеріне бейімделген болуы керек.  
Екіншіден,  әртүрлі  этникалық  қауымдастықтың  өкілдерінің  қатынасы  бірдей 
болғандықтан, белгілі бір халық үшін экспериметтік арнайы порцедурасын өңдеу қажет.  
Үшіншіден,  зерттеуші  өзінің  және  бөтен  елдің  мәдениетін  обьективті  түрде  қарсы 
қоя ала ма Немесе өзі жатпайтын этникалық топтарды ғана зерттеуге құқығы бар ма деген 
сұрақ үнемі туып отырады. 
118 
 

Қазақ өркениеті / Казахская цивилизация. №2, 2015 ж. 
 
Философ  Д.Юм  кез-келген  ұлт  топтарының  өз  психологиясы,  мінезі,  бейімділігі, 
дағдысы,  руханияты  болатындығы  олардың  кәсіби  топтардан  тұратындығы  туралы 
айтқан.  Функционализм  ілімі  мен  (Англия,  ХХ  ғ.  20ж.)  мен  оның  белгілі  өкілдерінің 
(Рихард  Турнвальд,  Бронислав  Малиновский,  Альфред  Радиклифф-Браун,  т.б.) 
тұжырымдамаларына  жасалған  тарихи  талдаулар  негізі  келесі  пастулаттармен 
ерекшеленетінін көрсетеді: 
- 
обьективті өмірдің бір бөлігі ретінде адамзат қоғамы тірі ағза ретінде дамиды, оның 
құрамдас бөліктері белгілі бір қызметтерді атқарады, яғни, адамзат қоғамы негізін өзара 
байланысты, бір-бірін толықтырып отыратын мәдениет элементтері құрайды; 
-
кез-келген  әлеуметтік  жүйе  «құрылым»  мен  «іс  қимылдан»  тұрады.  «Құрылым» 
индивидтер  қоршаған  ортамен  байланысқа  түсіретін  тұрақты  моделдерді  ұсынады; 
индивидтердің  қызметі  әлеуметтік  тұтастай  жүйені  қолдауға  өз  ықпалын  тигізу  болып 
табылады; 
-
мәдениет  индивидке,  оның  үш  негізгі  мұқтаждығы  үшін  қызмет  етеді;  негізгі 
(базовым)  (қоректегі,  баспанасы,  киімі  және  т.б.),  өндірістік  (еңбекті  бөлісу,  қорғаныс, 
әлеуметтік  бақылау)  және  интегративті  (психологиялық  қауіпсіздік,  әлеуметтік 
үйлесімділік, заң, дін, өнер т.б.) ; 
-
мәдениеттегі  басты  рөл  адам  тәртібін  реттейтін  дәстүр,  салт,  моралдық  нормаға 
тиесілі.  Осындай  қызметтерді  атқара  отырып,  олар  адамдардың  маңызды  өмірлік 
қажеттіліктерін  қанағаттандыру,  бірлескен  өмір  сүрулерінің  ұйымдастырушылық 
факторларының мәдени механизмі болып табылады. 
Кроссмәдени  этнопсихологиялық  зерттеу  психологияның  басқа  салаларының 
арасындағы  әдістемелердің  орнына  қандай  да  бір  әмбебап  әдістерді  құру  қажеттілігін 
көрсетеді.  Бірақта  белгілі  бір  шектерге  қарамастан  кроссмәдени  этнопсихологиялық 
зерттеу бір этномәдениеттің, бір ұлттың, бір этникалық қауымдастықтың ішінен тыс жаңа 
принципті  нәтижелер  береді.  М.  Мидтің  көрсетуінше,  мәселені  шеше  отырып,  мәдени-
антропологтар  мен  психологтар  оған  әртүрлі  концептуалды  схемамен,  тұжырыммен 
қарады.  Етіс  ықпалға  сүйенетін  психологияның  антропология  пәні  психологиялық 
ауыспалылар, яғни этникалық жалпылық деңгейінде адамның ішкі әлемі мен этномәдени 
ауыспалылар  арасындағы  жүйелік  байланыс  болып  табылады.  Осы берген  тұжырымына 
қарап,  мәдениет  еш  нәрсемен  салыстырылмайды  екен,  салыстыру  зерттеудің  соңынан 
жүреді.  Қазіргі  уақытта  этнопсихологиядағы  жетістіктер  осы  ықпалмен  байланысты. 
Санасыз түрде зерттеушінің өз мәдениетін салыстыру үшін стандарт болғандықтан үнемі 
қауіп  төніп  тұрады,  оның  жеткілікті  мөлшерде  кемшіліктері  де  болады.    Етіс  және  etic 
ықпалдарының  арасындағы  айырмашылықты  бірнеше  түрде  нақтылап  көрсету  үшін 
әртүрлі  мәліметтердегі  каузалды  атрибуция  зерттеулерінің  нәтижелерін  қарастырамыз. 
Берілген  жағдайда  әртүрлі  мәдениет  өкілдері  жасаған  сәттілік  пен  сәтсіздік  себептерін 
қалай  түсіндіретіні  зерттелді.  Еtіс  зерттеуді  жүргізгенде,  американдықтар  жетістікке 
жетудің себебі қабілетте десе, үнділер әділетте деп есептеген. 
Кросс-мәдени  заңдылықтарды  меңгеру  арқылы  этностық  әлеуметтену  барысында 
тұлға  белгілі-бір  этностық  ортаның  мәдени,  адамгершіліктік  нормаларын,  құндылықтық 
бағдарларын игереді. Сол себептен, тұлғаның өз этностық мәдениетін қабылдау дәрежесі 
оның  өз  этносына  тиістілігін  қаншалықты  толық  сезінуінен,  оның  этномәдени 
сәйкестілігінің  қалыптасуынан  көрінеді.  Ұлтаралық  қарым-қатынас  мәселесі  қазіргі 
кезеңде  көптеген  философия,  әлеуметтану,  педагогика,  психология  ғылымдары 
ғалымдарының қызығушылығын оятуда .  
Біздің  Республикада  этнопсихологиялық  мәселелер  туралы  сұрақтар  екі  негізгі 
бағытта  қарастырылуда.  Жұмыстардың  бірінші  тобын  –  көптеген  ұрпақтың 
шығармашылық  даналығының  негізі  болатын  халықтардың  психологиялық  тәжірибесін 
зерттеу  құрайды.  Осы  тәжірибені  ғылыми  тұрғыда  зерттеудегі  маңызды  қадам  ретінде 
Ш.Уалихановтың, Ы.Алтынсариннің, М.Жұмабаевтың, Ж.Аймауытовтың, Т.Тәжібаевтың 
еңбектерін атауға болады. Бүгінгі таңда осы дәстүрді Қ.БЖарықбаев, А.Ж.Алдамұратов, 
119 
 

Қазақ өркениеті / Казахская цивилизация. №2, 2015 ж. 
 
С.М.Жақыпов,    Н.Қ.Тоқсанбаева,  Б.Ә.Әмірова,  П.Т.Әлімбаева  т.б.  жүйелі  қарастырды. 
Этнопсихологиядан С.Н.Қалиев, С.А.Ұзақбаева, К.Ж.Қожахметова және т.б. бұл бағытты 
дамытты.    
Бұл  зерттеуімде      жоғары  оқу  орнында  студенттердің  жаңа  кросс-мәдени  ортаға 
әлеуметтік бейімделу процесінің ерекшеліктерін құрылымдық-мaзмұндық моделін жaсaп, 
өлшемдері  мен  деңгейлерін  және  мехaнизмдерін  aнықтaу; 
жоғары  оқу  орнында 
студенттердегі  этникалық теріс ұғымдарының ерекшеліктерінің мaзмұнын сипaттaу және 
педагогикалық-  психологиялық  шарттарын  анықтау,  оларды  келешекте  жүзеге  асырылу 
жолдарын  айқындау  сияқты  зерттеу  міндеттерін  ойдағыдай  шеше  келе, 
жоғары  оқу 
орнында  студенттердегі  жаңа  кросс-мәдени  ортаға  әлеуметтік  бейімделу  процесіндегі 
этникалық  теріс  ұғымдардың  дамуы  мен  қалыптасуының    алдын-алу  ерекшеліктерінің  
әдістемесін  жасап   және  эксперимент жүзінде тексеруден өткізуге талпыныс жасалды.  
Психологиялық тұрғыдан негізделген және олардың шынайылық дәрежесі толық 
дәйектелінген.  Ғылыми  аппаратта  бүгінгі  күн  талабына  сай  мазмұндалған  және 
жүргізілген  іс-шаралар  туралы  дәлелді  мәліметтер  беремін,  өйткені  зерттеудің  нәтижесі 
жаңа 
жоғары оқу орнында студенттердің жаңа кросс-мәдени ортаңа әлеуметтік бейімделу 
процесіндегі  этникалық  теріс  ұғымдардың  дамуы  мен  қалыптасуының    ерекшеліктерін 
психологиялық-  педaгогикaлық  ықпалы  aшылып  көрсетілген.  Екінші  нәтиже  де  жаңа, 
себебі 
жоғары  оқу  орнында  студенттердегі    стрестік  жағдайлардың  алдын-алу 
ерекшеліктерінің  құрылымдық  –  мaзмұндық  моделін  жaсaп,  өлшемдері  мен  деңгейлерін 
және мехaнизмдерін алғаш рет ашып aнықтaп берілді.  
Көпмәдениеттілік  –  бір елдегі  түрлі  мәдениеттердің  қатар  өмір  сүруі  немесе  қатар 
өмір  сүруіне  ықпал  ету.  Осы  түсінікті  көптеген  адамдар  болашақтағы  нәсілшілдікке 
қарсылық  туралы  айтқанда  қолданады.  Бірақ  көпмәдениеттілік  мәдениеттердің  өзара 
оқшаулануын  да  білдіруі  мүмкін.  Кейбір  нәсілшілдер  Оңтүстік  Африкадағы  түрлі 
мәдениеттердің  қатал  және  әділетсіз  түрде  таратылған  апартеида  жүйесіне    жақын 
көпмәдениеттілікке сенеді. 
Теріс ұғым – бұл, белгілі бір топта жататын бейтаныс адам туралы көзқарас. Теріс 
ұғым  –  алдын  ала  болжанған,  қалыптасқан  күрделі  идеялар  және  олардың  дұрыстығын 
дәлелдеу мүмкін емес. Егер олар осы түсінікте тұрақты қалса, оларды  стереотиптер деп 
атайды.  
Стереотип (мәдени, нәсілдік, этникалық, діни, гендерлік, жас ерекшелік және т.б.) – 
белгілі  бір  ұлт,  мәдениет  немесе  әлеуметтік  топ  өкілдерінің  сыртқы  келбеті  мен  мінез-
құлқы туралы олардың ойлауы мен мінезіндегі нормалар туралы болжам (көбінесе дұрыс 
емес)  немесе  жеңіл  түсінік.  Стереотиптер  жеке  ерекшеліктерді  немесе  адамның  ар-
намысына  жиі  нұқсан  келтіретін  жанжалдың  себебін  жөнсіз  бастан  өткереді.  Олар 
әлеуметтік  мәдени  ортада  көрініс  табады  және  тұрақты  болып  қалады, бірақ  белгілі бір 
педагогикалық  өлшемдер  жүйесінің  әсерімен  және  сыни  тәжірибе  әсерімен  өзгеруі 
мүмкін.   
  
 
Сонымен қорыта айтқанда, 
жоғары оқу орнында студенттердегі  жаңа кросс-мәдени 
ортаға  әлеуметтік  бейімделу  процесіндегі  этникалық  теріс  ұғымдардың  дамуы  мен 
қалыптасуының теориялық жaғынaн негізделсе; 
жоғары оқу орнында студенттердегі  жаңа 
кросс-мәдени  ортаға  әлеуметтік  бейімделу  процесіндегі  моделі  жaсaлсa;  осы  тұрғыдaн 
әдістемелік  ұсыныстaр  енгізілсе,  ондa 
жоғары  оқу  орнында  жаңа  кросс-мәдени  ортаңа 
әлеуметтік бейімделу процесіндегі этникалық теріс ұғымдардың дамуы мен  қалыптасуы  
бойынша білімгерлердің  кросс-мәдени ортаға әлеуметтік бейімделу жақсы  жүзеге aсaды, 
өйткені бұл қоғaм тaлaбы. 
 
Пайдаланған әдебиеттер: 
1. Абылғазина Р. Толеранттылық психологиялық зерттеу нысаны ретінде // Жантану 
мәселелері 2011ж  №3 3б. 
120 
 

Қазақ өркениеті / Казахская цивилизация. №2, 2015 ж. 
 
2.  Қартбаева  Ж.Ж.  Толеранттылық  мәселесінің  зерттелуі//  Қазақстан  орта  мектебі 
2009ж №9 16б. 
3.  Анаш  Д.  Қазақстандағы  толеранттылық  қай  деңгейде?  //  Алматы  ақшамы  №112 
(4514) 2011ж 6б. 
4. Асауов Д. Толеранттылық-қазақтың қанында бар қасиет// Алтан Орда №48 (566) 
2010ж. 4б.1.    
 
Резюме 
В статье рассматривается об адаптации в новую кросскультурную среду. 
 
Summary 
In article cross-country the cultural environment is considered about adaptation in new. 
 
 
 
ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ ПОДХОДЫ И АКТУАЛЬНОСТЬ ИЗУЧЕНИЯ 
НАЦИОНАЛИЗМА 
 
Шалкарбекова Назерке Абдирахмановна 
преподаватель кафедры «Социальная педагогика и самопознание», 
ЕНУ им. Л.Гумилева, Астана, Казахстан 
 
Важной  тенденцией  развития  современной  психологии  в  XXI  веке  является 
возрастающее  значение  этнокультурного  аспекта.  При  этом  наиболее  актуальной 
проблемой,  по  мнению  многих  отечественных,  российских  и  зарубежных  психологов, 
становится  изучение  психологического  сходства  и  различия  между  этнокультурными 
общностями  и  этническими  группами.  Такое  сходство  и  различие  между  этносами, 
возникающее  в  сознании  людей,  оказывается  наиболее  полно  отраженным  в  феномене 
«этнического стереотипа», что обусловливает все возрастающий интерес к его изучению. 
Когда  различные  культуры  начинают  сосуществовать  вместе,  постепенно 
глобализирующийся  мир,  с  одной  стороны,  учит  относиться  к  этим  различиям  с 
терпимостью, а с другой – становится причиной того, что некоторые различия формируют 
восприятие  «свой–чужой».  В  основе  таких  различий  лежит  религиозное  и  этническое 
происхождение.  Поэтому,  рассматривая  вопросы  этнической  и  религиозной 
дискриминации, исламофобии, прежде  всего, необходимо обратить внимание на то, какое 
влияние эти процессы оказывают на Европу. 
Исследование этнических стереотипов и предрассудков начинает, по сути, занимать 
одно из центральных мест в социальной психологии в современных условиях, поскольку 
оно  связано  с  наиболее  проблемными  областями  социальной  теории  и  практики  и 
продиктовано настоятельным требованием времени. Проблематика, которая поднимается 
в  процессе  изучения  этнических  стереотипов,  является  междисциплинарной, 
затрагивающей  интересы  психологии  личности,  социальной  и  когнитивной  психологии, 
социологии,  этнологии,  истории  и  культурологии.  Изучение  этнических  стереотипов 
является важным этапом развития каждой из вышеназванных дисциплин.  
Актуальность настоящего исследования обусловлена целым рядом факторов:  мало 
исследованным остается вопрос трансформации этнических стереотипов в исламофобию 
на  современном  этапе  развития  общества.  Следует  признать,  что  значительная  доля 
важных  фундаментальных  исследований  этнических  стереотипов  в  нашей  стране  была 
проведена еще в доперестроечное и раннеперестроечное время. Являясь коллективными 
представлениями,  детерминированными  культурой  и  формирующими  определенные 
нормы поведения в отношении к тем или иным группам и их представителям, этнические 
стереотипы,  несмотря  на  их  кажущуюся  устойчивость,  подвергаются  глубоким 
121 
 

Қазақ өркениеті / Казахская цивилизация. №2, 2015 ж. 
 
изменениям  во  времена  социальных  потрясений.  Их  формирование  происходит  под 
воздействием  многих  факторов,  среди  которых  важное  место  занимают  исторические 
условия межэтнического взаимодействия. 
Несмотря на огромный интерес к изучению этнических стереотипов в нашей стране 
и  немалое  количество  фундаментальных  работ  посвященных  их  изучению,  методы 
исследования  этнических  стереотипов,  появившиеся  с  недавних  пор  в  рамках  западной 
социальной  психологии,  оказываются  мало  представленными  в  отечественных 
исследованиях.  Среди  российских  методов,  направленных  на  изучение  авто-  и 
гетеростереотипов  и  получивших  достаточную  известность,  по-видимому,  можно  особо 
выделить  такие  успешные  разработки  как  ДТО  Г.У.  Солдатовой  -  Кцоевой  (1998)  [1], 
Психосемантические методики В.Ф. Петренко (2000, 2005) [2] и А.Г. Шмелева (2002) [3]. 
Методы, которые используются в этнопсихологии для выявления этнических стереотипов, 
разделив их на две больших группы: прямых и косвенных методов измерения. В западной 
социальной  психологии  первую  группу  методов  принято  называть  «эксплицитными»,  а 
вторую – «имплицитными». В группе косвенных методов были выделены две подгруппы: 
проективных методов и собственно имплицитных методов. Среди проективных методик, 
направленных  на  изучение  этнических  стереотипов    цветовые  тесты,  контент-анализ 
национального  фольклора  (например,  пословиц  и  поговорок),  а  в  группе  собственно 
имплицитных  методов,  в  основе  которых  лежит  измерение  времени  реакции,  были 
выделены  такие  как  прайминговый  метод,  аффективная  прайминговая  методика  Фезио, 
тест имплицитных ассоциаций (ТИА) А. Гринвальда, лексическая прайминговая техника 
Б. Виттенбрика  и  другие.  Данные  методы,  основанные  на  измерении  времени  реакции, 
пришли  на  смену  классическим  методам  выявления  этностереотипов,  завоевывая  с 
каждым  годом  все  большую  популярность  на  Западе,  в  то  время  как  в  отечественной 
социальной  и  этнической  психологии  они  до  сих  пор  остаются  малоизвестными.  Такое 
положение дел дало нам дополнительный импульс взяться за их освоение и апробацию в 
рамках нашей исследовательской работы.  
На Западе изучением стереотипов под углом исследования проблемы общественного 
мнения  занимались  К.  Аслам,  Р.  Бинкли,  К.  Брейли,  Д.  Кац,  У.  Липпман,  Д.  Тернер, Г. 
Тэджфел и др.  
В России интерес к проблеме исследования этностереотипов проявили еще русские 
философы и историки, исследуя их  через призму особенностей русского национального 
характера, особенностей «русской души»: Н.А. Бердяев, JI.H. Гумилев, Н.Я. Данилевский, 
И.Е.  Забелин,  Н.И.  Костомаров  Н.О.  Лосский,  и  др.  В  Европе  аналогичные  вопросы 
занимали умы В. Вундта, М. Лацарса, Э. Фромма.  
В  современное  время  особенности  этнических  авто-  и  гетеростереотипов    этносов 
исследовали  Д.  Пибоди,  А.Г.  Шмелев,  М.К.  Андреева,  А.Е.  Граменицкий  (1993),  Т.Г. 
Стефаненко  (1993,  1999,  2000),  К.Касьянова  (1993),  З.В.  Сикевич  (1996,  1999),  Г.У. 
Солдатова  (1998),  Е.Б.  Шестопал,  Г.О.  Брицкий,  М.В.  Денисенко  (1999),  А.Г.  Шмелев 
(2002),Ж.Т. Уталиева (2000), Л.К. Комекбаева (2003).  
Сущность  этнических  стереотипов  и  функции  их  в  межэтническом  общении 
освещались  в  трудах  Т.Г.  Стефаненко  (1993,2000),  А.Г.  Здравомыслова  (1996),  П.Н. 
Шихирева (2000), Ю.П. Платонова (2003), А.Л. Свенцицкого (2003), В.Г. Крысько (2004), 
Л.Г. Почебут (2007) и др.  
Исследования  стереотипов,  предрассудков  и  установок  и  методов  их  выявления  в 
отечественной  и  зарубежной  психологии  широко  представлены  работами  B.C.  Агеева, 
М.К. Андреевой, B. Артемова, И.П. Кона, Н.М. Лебедевой, В.Ф. Петренко, Л.Г. Почебут, 
С.В.  Рыжовой,  Г.У.  Солдатовой,  Т.Г.  Стефаненко,  Д.Н.  Узнадзе,  В.Ю.  Хотинец,  А.Г. 
Шмелева, М. Банаджи, Т. Вилсон, А. Гринвапьда, П. Дивайн, Дж. Довидио, Б. Носека, М. 
Олсона, Д. Пибоди, М. Скарабиса, Р. Фезио, Б. Шефера, и др.  
Особое  значение  для  разработки  теоретико-методологической  основы  диссертации 
имели:  теория  двойственной  установки  (Wilson,  Lindsey  &  Schooler,  2000),  теория 
122 
 

Қазақ өркениеті / Казахская цивилизация. №2, 2015 ж. 
 
единственной  установки  (Greenwald  at  all,  1995),  ассоциативная  модель  стереотипа 
(Anderson,  1983),  методики  «Психосемантический  анализ  стереотипов  характера»  Д. 
Пибоди в адаптации А. Г. Шмелева (1993) и Go-No-Go ассоциативный тест Б. Носека и М. 
Банаджи (Nosek & Banaji, 2001) [4].  
Выявлено,  что  этнические  предубеждения  -  социально-перцептивный  индикатор 
межэтнических  отношений,  одна  из  форм  проявления  эмоциональных  оценок  личности, 
направленная  на  лиц  того  или  иного  этноса,  предшествующая  непосредственному 
взаимодействию (суждение априори) (С.М Джакупов, Р.Т. Алимбаева, Б.А. Амирова, З.М. 
Балгимбаева). Ключевым является то, что этот феномен представляет собой не статичное, 
а динамичное образование. 
Предубеждения  против  "чужаков",  устоявшиеся  в  обществе,  превратившиеся  в 
норму  публичного  поведения,  разделяют  людей,  отвлекают  их  внимание  от  коренных 
социальных  «заморочек»  и  тем  самым  помогают  господствующим  классам  удерживать 
свою власть над людьми. 
Какова  же  природа  этнических  предубеждений?  Коренятся  они  в  особенностях 
индивидуальной психологии либо же в структуре публичного сознания? Каким образом 
передаются они из поколения в поколение? Каковы пути и условия их преодоления? 
Вопросы эти совсем сложны, и мы не претендуем ни на полноту  их охвата, ни на 
окончательность выводов. В качестве главенствующего объекта мы возьмем Соединенные 
Штаты  Америки.  Во-первых,  это  ведущая  капиталистическая  страна.  Во-вторых,  в  ней 
расовая  и  государственная  трудности  стоят  в  особенности  остро.  В-третьих, 
прогрессивные  ученые  США  уже  давно  и  основательно  изучили  эти  трудности,  и  
скопленный  ими  материал,  если  разглядывать  его  с  марксистских  позиций,  имеет 
огромную научную ценность. 
Очевидно, в различных странах трудности эти носят разный характер. Американские 
авторы  больше  всего  интересуются  негритянским  и  еврейским  вопросами.  Но  то,  что 
достоверно  установлено  в  данном  случае,  может,  с  соответствующими  коррективами, 
способствовать пониманию и более общих национальных феноменов. 
Актуальность  изучения  национализма  в  наши  дни,  к  сожалению,  не  требует 
длинного практического обоснования. Этнический конфликт, этнонациональный фактор в 
террористической  деятельности  и  многие  другие  феномены,  связываемые  с 
национализмом сейчас в поле зрения, как общества, так и научного мира.   
Однако, несмотря на «разнообразие» теоретических подходов и  терминологический 
выбор  мы  все  же  оказываемся  не  в  состоянии  провести  целостный  социально-
психологический  анализ  националистического  феномена  только  их  силами. Дело  в  том, 
что национализм представляет собой крайне неоднородное явление.  
Возможно    описание  картины  происходящего,  опираясь  на  один  базовый  термин, 
например  феномен  «авторитарной  личности».  Однако  в  таком  случае  мы  рискуем 
психологизировать социальные процессы, что может привести к недооценке социального 
фактора.  Кроме  того,  нельзя  не  учитывать  что,  как  «авторитарная  личность»,  так  и 
«ксенофобия»  и  др.  феномены  не  являются  специфичными  именно  для 
националистического дискурса. 
Можно  ввести  четкое  разграничение  между  социальным  и  психологическим 
уровнем. Так, например В.С.Агеев предлагает различать межгрупповую дискриминацию 
как  «психологическое  явление,  в  основе  которого  лежат  когнитивные  (познавательные) 
механизмы  установления  тождества  и  различия,    дискриминацию  межгрупповую  как 
социальное  явление,  которое,  вопреки  утверждениям  ряда  авторов,  обусловливается  не 
психологическими,  а  социальными,  экономическими,  политическими  и  другими 
факторами» [5, с. 4]. Однако в этом случае мы теряем возможность реальной полевой (не 
экспериментальной)  социально-психологической  работы,  которая  всегда  имеет  дело  с 
«грязными» феноменами, объединяющими в себе как социальное, так и психологическое . 
123 
 

Қазақ өркениеті / Казахская цивилизация. №2, 2015 ж. 
 
Таким  образом,  мы  оказываемся  перед  необходимостью  дать  определение  
национализма  исходя  из  двух  позиций:  понимания  его  дискурсивной  природы  и  
фиксации  этого  дискурса  на  существовании  «воображаемого  сообщества»,  наделенного 
этнокультурной  гомогенностью,  а  также  необходимости  анализа  националистических 
феноменов через групповые процессы им специфичные.  
В  качестве  базовой  точки  для  формулировки  социально-психологического 
определения  национализма  мы  выбрали  вторую  позицию.  Обратившись  к  анализу 
национализма  в  реальном  поведении  нетрудно  заметить,  что  он  может  проявляться  в 
разнообразных  социально-психологических  формах,  имеющих  наибольшее  отношение  к 
теории межгрупповых отношений. 
При  этом,  наиболее  часто,  исследователи  говорят  об  особенностях  восприятия  в 
ситуации  межгрупповых  (и  соответственно)  межнациональных  отношений, 
проявляющихся  в  разнообразных  социальных  установках.  Также  значительная  часть 
исследований  посвящена  описанию  поведения  группы  (или  индивида  в  системе 
межгрупповых отношений), путем фиксации различных феноменов (например феномена 
«козла  отпущения»),  которые  мы  можем  обозначить  как  групповые  реакции.  Наименее 
изученной  стороной  межгрупповых  отношений  остается  область  восприятия,  всегда 
связанного    (в  отличие  от  установок)  с  реальным  действием,  но  не  сознаваемого  как 
межгрупповая  коммуникация.  Мы  посчитали  необходимым  выделение  этого 
«промежуточного уровня», обозначив его как паттерны непосредственной межличностной 
коммуникации.  
Таким  образом,  мы  предполагаем,  что  национализм  это  многоуровневое 
образование,  существующее  в  виде    групповых  реакций,    паттернов  межличностной 
коммуникации и  социальных установок. 
 

жүктеу/скачать 3,2 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: