Қазақ өркениеті / Казахская цивилизация. №2, 2015 ж

Қазақ өркениеті / Казахская цивилизация. №2, 2015 ж. 
 
Les constructions mécaniques de Normandie (CNM) doivent donc indemniser le préjudice 
de 10 anciens salaries (non malades) a hauteur de 8 000 euros chacun en raison de la 
reconnaissance de leur préjudice d’anxiété
83
. 
Cette jurisprudence qui reconnaît le préjudice d’anxiété apparait constante
84
. Elle trouve sa 
source dans une des décisions plus anciennes. Ainsi par le préjudice d’angoisse a été reconnu 
pour les salaries du Queens Mary (mais aussi pour les passagers) qui avait vécu l’effondrement 
d’une passerelle et avaient connu les affres de l’angoisse au milieu de leurs collègues ou amis 
décédés et ceci jusqu’a l’arrivée des secours
85
. De même, ce préjudice d’angoisse fut pour les 
salaries d’AZF, victimes de l’explosion de leur usine.Mais aussi une juridiction acceptant 
d’indemniser le préjudice d’anxiété  a refusé aux salariés concernés de leur accorder le préjudice 
découlant du bouleversement des conditions de vie
86
. 
 
A présent cette jurisprudence dépasse largement le domaine de l’amiante. D’autres 
atteintes, d’autres substances utilisées ou d’autres produits fabriqués peuvent se voir appliquer le 
même régime. En effet dans de nombreux secteurs d’activités, les risques sur la santé sont 
nombreux et ceci a tous les stades de la production. L’extension ne s’arrête pas au droit du 
travail.  
 
 
B) b) élargissements à la pénibilité 
 
Les autres risques d’atteintes à la santé sont nombreux en droit du travail. Pour certaines de 
ces substances ou produits, leur caractère dangereux est déjà reconnu à des degrés différents. 
82
conseil des prud’hommes de Dunkerque 29 mai 2012ascométal de Leffrinckoucke ;conseil des 
prud’hommes de Dunkerque 29 mai 2012usinor (arcelor-mittal ;conseil des prud’hommes de Toulon le 31 
juillet 2012
Normed ;conseil des prud’hommes de Limoges 24 septembre 2012, dans le même sens Cour 
d’Appel de Toulouse novembre 2012 confirme le conseil des prud’hommes d’Albi ; Cour d’Appel de 
Poitiers24 octobre 2012 Prud’hommes de La Rochelle en indemnisant 22 anciens salaries des chantiers 
navals de La rochelle ; Cour d’Appel de Caen est venue le 28 septembre 2012 infirme une décision du 
conseil des prud’hommes de Cherbourg qui avait refusé en mars 2010 de reconnaitre le préjudice 
d’anxiété.
 
83
Cour d’Appel de Caen est venue le 28 septembre 2012 infirme une décision du conseil des 
prud’hommes de Cherbourg qui avait refusé en mars 2010 de reconnaitre le préjudice d’anxiété. 
 
84
Cour de Cassation du 11 mai 2010.  
 
85
Cour d’Appel de Rennes 02 juillet 2007
 
86
Cour d’Appel de Toulouse 03 mai 2012Eternit-Tessac (Albi)
 
139 
 
                                                                                                                                                                                     

Қазақ өркениеті / Казахская цивилизация. №2, 2015 ж. 
 
Pour d’autres victimes, la relation de salariat n’est pas établie, mais le risque au travail est bien 
là. 
Ainsi on peut citer : -  les travailleurs qui manipulent des produits de traitement ou de 
conversation dans l’agriculture ou dans l’agro alimentaire (poursuite contre l’employeur ou 
contre le fabricant), les salariés des laboratoires chimiques ou médicaux qui manipulent des 
molécules ou virus dangereux. Les salariés du nucléaire devant le risque potentiel lie à leur 
activité. Tous ces individus peuvent légitimement ressentir de l’angoisse au quotidien. Toujours 
dans le monde du travail, le cas du collègue du fumeur a été reconnu comme un préjudice en cas 
d’apparition de maladie. Le préjudice d’anxiété est bien présent ici aussi. Que dire aussi de la 
sensation d’agression ou du risque d’agression physique ou verbale comme pour les chauffeurs 
de bus, les employés de pôle emploi, les salariés d’accueil de certains services publics face à des 
usagers énervés par une grève ou leur dossier qui n’avance pas assez vite à leurs yeux. 
Ainsi l’Etat, au travers du statut de la fonction publique doit la protection à ses agents. Dix 
huit enseignants d’un lycée de Vitry Sur Seine se sont vus reconnaître le préjudice d’anxiété et 
une indemnisation de 500 euros chacun
87
, car 
≪l’adm
        
  
mesures propres a assurer la protection des membres du corps enseignant exerçant dans ce lycée. 
Ces enseignants avaient vécu l’agression de leurs élèves au sein du lycée par des personnes 
extérieures. Tous les cas l’appréciation de l’anxiété reste très subjective ce qui complique 
singulièrement sa caractérisation et sa preuve. 
Un rapprochement utile est à faire entre le préjudice d’anxiété et l’infraction pénale de 
mise en danger d’autrui sur une base d’une exposition au risque.En effet, on peut dire que 
chaque substance utilisée ou/et chaque produit fini manipulé peuvent être potentiellement 
dangereux. De plus, les connaissances scientifiques évoluant sans cesse, la dangerosité n’est 
parfois pas encore connue. Pour ce qui est de l’exposition à la pénibilité l’existence d’une fiche 
sera un élément permettant de faciliter la preuve mais ne résout pas tout. La fiche permet de 
prouver l’existence d’un ou plusieurs facteurs de pénibilité, voir le taux d’exposition s’il est 
supérieur aux seuils prévus. Mais il subsiste des difficultés cela prouve l’exposition supérieure 
au seuil mais pas le préjudice d’anxiété pour lequel il faudra recourir à des témoins : collègues de 
travail et/ou médecins médecin du travail ou médecin de ville. En cas d’exposition inférieure au 
seuils prévus il n’y aura pas de fiche et la preuve du préjudice d’anxiété qui pourra justement être 
caractérisé par une exposition inférieure au seuil qui est de nature générer un préjudice d’anxiété 
d’autant plus fort qu’il n’est pas pris en compte au titre de la prévention et de l’indemnisation de 
la pénibilité, mais la preuve sera d’autant plus complexe à apporter, ce qui est difficile mais 
impossible. L’enjeu est de taille puisque la preuve de ce préjudice permettra alors de se tourner 
vers des juges qui pourraient bien donner des indemnisation bien supérieures à celles prévues 
dans le cadre du compte prévention de la pénibilité pour les salariés suffisamment exposés pour 
entrer dans le dispositif et permettre à ceux qui ne sont pas suffisamment exposés pour entrer 
dans ce dispositif d’être néanmoins indemnisés. 
 
Bibliographie 
-  HUET J., Le paradoxe des médicaments et les risques de développement D 1987, 
chronique 73 
- LANGLET R., L’affaire de l’amiante, La Découverte 1996 
- MOREL L., Droit civil approfondi. La réparation du préjudice, Paris, Les cours de droit 
1951/1952 
- PIERRE Philippe  l’indemnisation du préjudice moral en droit français : La Découverte 
-  TURC A, La distinction des obligations de moyens et les obligations de résultat, JCP 
1945,1,449 
- Les amiantes de Jussieu, Le nouvel observateur n° 2247 (29/11/2007) 
87
tribunal administratif de 
Melun13 juillet 2012 jugements (requête n°1004142)
 
 
140 
 
                                                         

Қазақ өркениеті / Казахская цивилизация. №2, 2015 ж. 
 
-  Rapport Lesage 2007 commandé par Jean-Louis Borloo, ministre de l’environnement 
(www.gou.fr) 
- Ou est le scandale ? chronique, www.le point.fr, 19/10/96 et modifiée le 25/01.2007 
- Effets sur la sante des principaux types d’exposition à l’amiante, rapport INSERM 1997 
 
 
ПСИХОЛОГО-ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ ВЗГЛЯДЫ СТЕПНЫХ МЫСЛИТЕЛЕЙ 
ЭПОХИ КАЗАХСКОГО ХАНСТВА (XY-I-ПОЛОВИНЫ XIX ВВ.) 
 
К.Б.Жарикбаев - доктор педагогических наук, доктор психологических наук, 
профессор (КазНУ им.аль-Фараби) 
М.К.Ахметова- доктор психологических наук, профессор 
 
 
С  образованием самостоятельного  Казахского  ханства  (1456  г.)  стала  оформляться 
самобытная  культура  кочевников  в  отличий  от  культур  кыргызской,  узбекской, 
туркменской  и  других  тюркских  народов.  С  этого  периода  духовная  жизнь  вступает  в 
новую  полосу  своего  развития,  начинают  зарождаться  и  развиваться  различные  ветви 
самобытной общественной мысли, в том числе национальной педагогики и психологии.  
На протяжении своей длительной  истории казахский народ накопил богатый опыт  
воспитания  и  обучения,  своеобразные  обычаи  и  традиции,  определенные  стереотипы 
поведения,  в  которых  аккумулированы  творческий  опыт  народных  масс,  устойчивые 
нормы,  правила  и  принципы  быта,  образа  жизни  кочевников.  В  этико-психологическом 
наследии  казахских  мыслителей  рассматриваемого  периода  значительный  уделный  вес 
составляют  идиллии  кочевого  образа  жизни,  красота  степного  быта,  брачно-  семейных 
отношений,  межличностные  отношения  людей,    уважения  к  старшим,  роли  и  места 
женщин 
В 
обществе, идеи  о возрастной  -  периодизации, характеристика отдельных типов 
людей и различных сословных групп и др.  
Поэтому  ясно,  что  она  должна  была  доставлять  людям  не  только 
наслаждение, но и определенный житейский  урок.  Отсюда преобладание в ней разного рода 
поучений, сентенций, так как она заменила всё виды идеологического воздействия на человека 
- 
школу, печать и искусство.            
Духовно-нравственный,  гуманистический  подход  к  и  объяснению    различных  явлений 
общественной  жизни  -  общая  характерная  особенность  мироощущений  всех  казахских 
мыслителей  XY-XVIII  вв.  Так,  они  (Бухар-жырау)  рассматривали  народ,  хозяев  степи, 
ждущего мудрого учителя и вершителя их судьбы. Идея о том, что основой развития  общества 
должны быть  честность, мир, любовь,  дружба, труд  стали  их  заветной мечтой о будущей 
счастливой  жизни.    Благое  желание  переделать  общество  путем  нравственного 
усовершенствования  индивидумов  (Асан-Кайгы)  не  могло,  конечно,  привести  к  желаемым 
результатам. Степные мыслителями считали, кто проживет честно, тот имеет чистую совесть. 
Интерес  к  этическим  вопросам  проявился  и  в  творчестве  почти  всех  мыслителей  этого 
периода.  Их философские,   этико-педагогические и психологические идеи были облачены 
в  поэтическую  форму  поучений  и  афористических  суждений  и  представляли  собой  попытку 
отразить  основные  нормы  практического  поведения  людей.  Улучшить  нравы  можно  и 
основными  средствами  для  этого  являются  воспитание,  советы  и  наставления.  Отсюда 
понятно  то  внимание,  которое  уделяли  Асан-Кайгы,  Шалкииз,  Отебойдак  и  другие 
мыслители  казахской  степи  вопросам  воспитания,  морального  усовершенствования 
человека.  Многие  строки  их  толгау  посвящались  раскрытию  нравственных  понятий, 
определению положительных и отрицательных качеств человека. В своих рассуждениях 
акыны-жырау делают попытку выяснить, кто счастлив или несчастлив, что полезно или 
вредно,  что  осуждается  или  поощряется,  В  их  толгау  можно  встретить  отдельные 
критерии  о  достоинстве  человека.  Так,  по  мнению  Актамберды  жырау  положительные 
качества  людей  определяются  количеством  родственников,  количеством  скота,  особенно 
141 
 

Қазақ өркениеті / Казахская цивилизация. №2, 2015 ж. 
 
скакунами-аргамаками,  а  отрицательные  -  изменой,  скупостью,  болтливостью.  Будучи 
гуманистами, они проповедывали идеи человеколюбия и справедливости. Господство зла 
в  мире  объясняется  нарушением  изначальной  этической  нормы  всеобщего  вза-
имоотношения. Отсутствие взаимоуважения приводит к дисгармонии в отношениях между 
людьми,  между  человеком  и  природой.  Пут  к  гармоний  -  осознание  и  осуществление 
всеобщего  принципа  сострадания  и  любви  -  «жалеть  все  живое,  ценить  его  и  уважать» 
(Акын-Кайгы).  Несмотря  на  наивно-гуманистический  характер  их  поучения,  они  имеют 
большую  познавательную  ценность,  так  как  в  них  запечатлелись  духовный  мир  казахов-
кочевников тех далеких времен, особенности их образа жизни, быта и психологии [1]. 
Почти все степные ученые мыслители, жырау XV-XVIII вв. придавали исключительное 
значение роли, ақыл (ум, рассудок) в познавательной деятельности кочевника. Понятие «ақыл» 
впервые в философско-психологическом аспекте было употреблено великим мыслителем казахской 
степи Абу Насыром аль-Фараби. 
Общий смысл их учения об «ақыл» сводится к следующему:  ум — это синтетическое 
понятие, которое включает в себя все познавательные процессы (восприятие, память, мышление, 
воображение  и  др.).  Ум  и  знание  образуют  неразрывное  единство;  развитие  рассудочной 
деятельности  человека  невозможно  без  знаний.  Ум  развивается  в  процессе  деятельности,  его 
формирование зависит от применения на практике приобретаемых знаний, навыков и умений. 
Ум  характеризует  умение  распознавать  причинные  связи  между  явлениями  и  предвидеть 
результаты  предстоящих  действий;  от  хорошего  ума  зависят  удача  и  успехи  в  жизни  и 
деятельности человека. 
Мыслители жырау слово  «ақыл» связывали с нравственным идеалом личности кочевника, 
отводили  ему  ведущее  место  в  морально-психологическом  облике,  человека  («ақылды  кісі»  — 
«умный  человек»).  Развитой,  ум  -  связан  с  красноречием.  («шешендік  сөз»),  он  накладывает 
большой  отпечаток  на  всю  сферу  познавательной  и  эмоционально-волевой  деятельности 
человека. Мудрость и красноречие - основные критерии нравственно-воспитанной личности. 
«Умному  достичь  цели,  найти  счастье  в  жизни  нетрудно»  (Асан  Кайгы  жырау).  «У 
рассудительного джигита одна губа – серебро,  другая губа - золото, все богатства у него в 
умении  выражать  мысль  во  рту».  «Умного  человека  красит  жажда  знаний,  такой  всегда 
стремиться    познать  что-то  полезное»  (Бухар  жыpay).  Склад  характера,  индивидуальные 
особенности  также  накладывают  отпечаток  на  рассудочную  деятельность.  Быстрое,  умелое  
решение  задачи  в  сложных,    экстремальных  условиях,  чрезвычайная  гибкость  ума  - 
характерные черты воина полководца (Актамберды  жырау) и т.д. 
Казахские мыслители - жырау, степные ученые придавали большое значение средствам 
умственного и нравственного воспитания (айтыс, разгадывание загадок, удачное использование в 
речи пословиц и поговорок, знание генеологии родов и т.д.) 
В психологических воззрениях степных ученых и жырау периода казахского ханства 
можно  встретить  немало  слов  и  понятий,  отшлифованных,  в  научно-психологическом 
плане,  ими  были  высказаны  оригинальные  идеи  о  личности,  о  ее  качествах,  замечательные  
мысли  по  управлению  страной.  Некоторые  из  них  очень  близки  по  своему  содержанию  к 
терминам 
и 
понятиям 
современной 
общей, 
социальной 
и 
медицинской 
психологии.    
 
Литература: 
2.
 
Жарикбаев К.Б., Ахметова М.К. Развитие казахской национальной психологии в 
историко-теоретическом аспекте. Учебное пособие. –Алматы: «DK-Print, 2014. -495 c. 
 
Түйін 
Мақалада қазақ хандығы дәуіріндегі (XY-I-жартысы XIX ғғ.) дала ойшылдары мен 
ғұламаларының психологиялық және педагогикалық көзқарастары баяндалады. 
142 
 

Қазақ өркениеті / Казахская цивилизация. №2, 2015 ж. 
 
Summary 
The psychological and pedagogical views of steppe thinkers of Kazakh Khanate Era (XY-
I-half of XIX centuries) are considered in the article.
 
 
 
ДӘСТҮРЛІ ҚОҒАМДАҒЫ БИЛЕР ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНЫҢ 
ҚҰНДЫЛЫҚТЫҚ ҚЫРЛАРЫ 
 
Қоңырбаева К.М., 
БҒМ ҒК Философия, саясаттану және дінтану  
                                       
институтының аға ғылыми қызметкері,  
                                                     
философия ғылымдарының кандидаты 
 
Көшпенділер өркениетінің рухани-құндылықтық үрдістерін дамытуда би-шешендер 
шығармашылығының  орны  ерекше.  Қазақ  қоғамындағы  билер  институты  далалық 
демократиялық  даму  үлгісінде  өз  міндетін  кәсіби  дәрежеде  атқара  алды.Академик  С. 
Зиманов өзінің қомақты зерттеулерінде қазақ билерінің қалыптасуы жайлы көшпелі және 
жартылай  көшпелі  қоғамның  сот-құқықтық  басқару  саласының  білімі  мен  даналық 
ойларын  игерген  «далалық  үлгідегі»  өте  білімді  топ  ретінде  қалыптасқандығын  атап 
көрсетеді  [1].  Сонымен  қатар  билер  шығармашылық  әлеуетке  ие  топ  болып  та 
саналады.Билер дүниетанымының философиялық-құндылықтық ерекшеліктерін анықтау, 
оларға  қазіргі  кезеңдегі  мемлекеттілікті  жетілдіруде  өзінің  тамырларына  негізделген 
әдіснама ретінде оралу болып табылады.  
Билер  құбылысын  зерттеу  барысында  қазақтың  билер  институтының  тарихы  өте 
ерте  замандардан  басталатындығына  көз  жеткізуге  болады.    Ұлы  Дала  тарихы  жайлы 
жазылған деректі әдебиеттерді зерделейтін болсақ, қазақтың билік құру дәстүрін алғашқы 
зерттеушілер орыс әкімшілігінің қызметкерлері мен ғалымдары болды. Қазақтардың әдет-
құқық ережелерін, заңдарын зерттеген Л.Ф. Баллюзек, А.И. Левшин, И.А.Козлов, А. Зуев, 
Дельвиг,  Д′Андре,  Д.  Самоквасов,  В.В.  Григорьев,  Л.А.  Словохватов,  Г.  Загряжский,  С. 
Масимовтардың  барлығы  дерлік  сахарадағы  билердің  әділетті,  шешен,  бәрінен  бұрын 
адал, таза болғандығына тоқталады.  «Түгел сөздің түбі бір, түп атасы Майқы би» дейді 
қазақ.  Осы  Майқы  би  жайында  оның  ХІІІ-ХІV  ғасырларда  өмір  сүргендігін,  Шыңғыс 
ханның  оң  қолы,  қазақ  даласының  билеушісі  болғандығын  заң  ғылымының  мамандары 
дәлелдеп  көрсетеді.  Шыңғыс  ханды  Шыңғыстауда  ақ  киізге  көтеріп,  қазақ  даласының 
билеушісі етіп жариялағандардың ішінде болғандардың бірі — Майқы би.  Шыңғыс хан 
жорықпен  оңтүстікке  аттанғанда,  ел  билігі  Майқы  биге  қалған.  Міне,  осы  замандардан 
бері билер  институты  қазақ  даласында  билік  құрған  [2].  Халық  жадында аттары  аңызға 
айналған билер аз болмаған, әр жүздің, әр тайпаның, әр рудың билері болды. Солардың 
ішінде Аяз би, Едіге би, Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би, Есет би, Сырым би, Шорман би, 
Шона би, Ерден би, Бала би, Доспол би, Ақтайлақ би, Мөңке би. Билер мектебінің алдын 
көрген,  ата-бабасынан  келе  жатқан  дуалы  ауыз,  орақ  тілді,  қара  қылды  хақ  жарған 
қазақтың соңғы биі Абай болды. Қазақтар арасында би атанғандардың ұзын саны 500 ден 
аса деген мәлімет бар. 
Билік  құрудың  қазақтар  арасында  жетілдіріліп  шыңына  жеткен  кезеңдері  болды.  
ХVШ ғасырдың басында Тәуке хан (1680-1718 – хандық құрған жылдары) халқымыздың 
әдет-ғұрып  заңдарына  өзгерістер  енгізді.  Тәуке  хан  тұсында  Құрылтай  өткізіп,  онда 
мемлекеттік  мәселелер  қаралып,  тарихта  «Жеті  жарғы»  деп  аталатын  заңдар  жобасы 
жасалынды. Қазақ сахарасындағы сол кезеңдерді «алтын ғасыр» деп атап жүр. Бұл атау  
дұрысында  да  солай.  Өйткені  қоғамдық  қатынастар  адамдар  арасындағы  әділеттілікке 
негізделген  болатын.  Олар  өздерінің  іс-әрекеттерімен  шынайы  жоғары  адамгершіліктік 
пен тазалықты орнықтырды. Бұл заңдар жинағы ел арасында «Қасымның бес жарғысы» 
немесе  «Қасым  салған  қасқа  жол»  деп  аталып  бізге  дейін  жетті.  Сонымен  қатар  «Есім 
143 
 

Қазақ өркениеті / Казахская цивилизация. №2, 2015 ж. 
 
салған ескі жол» деген түсінік те бар. Есім ханның тұсында «Жарғыға» шарғиат заңдары 
енгізіле  бастады.  Осы  екі  заң  жобалары  ежелгі  билер  жасаған  қалпын  бұзбай  ХVІІ 
ғасырдың  аяғына  дейін  өз  күшін  жоймай  сол  қалпында  сақталып,  қолданылып  келген 
болатын.  Заманалар  бойы  халық  өз  тағдырларына  қатысты  талас-тартысты,  даулы-
дамайлы мәселелерін билерге өз еріктерімен сеніп тапсырған еді.    
Көшпелі қазақ халықының өзіндік болмысын айқындаушы белгілерінің бірегейі ол 
әдет-ғұрыпы.  Қазақтың  әдет-ғұрыптары  мен  заңдары  іштей  біртұтас,  берік  күйінде 
сақталған.Қазақтың  дәстүрлі  мәдениетіндегі  ешқандай  сыртқы  әсерлердің  ырқына 
бағынбай  ұрпақтан-ұрпаққа  таза  күйінде  жететін  ізгі  қасиеттері  мен  құндылықтары. 
Халықтың  өмірінің  мәніне  айналған  жөн-жоралғы,  әдет-ғұрып  заңдары  мен  этикалық, 
адамгершілік  қағидаттары  жалпыдан  өзгешелендіретін  ерекшеліктер.  Сахараны  мекен 
еткен көшпенділерде түрменің, күштеу органдарының қажет болмауының өзі қоғамдағы 
тәртіптің  реттелуі  ата-бабалар  дәстүрінің  өте  терең  тамырланғанының  дәлелі.  Тайпа,  ру 
ішіндегі даулы мәселелелер көбінесе құн төлеумен, айып салумен шектеліп отырған. Бұл 
рухани жетілген қоғамға тән көрініс.  
Қазақтардың  қоғамдық  өміріндегі  билердің  орны,  олардың  Ресей  Империясына 
басыбайлы  кезеңдерден  бастап  жойылуы  жайлы  қазақтың  соңғы  биі  Абай:  «Бұл  билік 
деген біздің қазақ ішінде билік әрбір сайланған кісінің қолынан келмейді. Бұған «Қасым 
ханның қасқа жолын», «Есім ханның ескі жолын», Әз Тәуке ханның Күл төбенің басында 
күнде кеңес болғандағы «Жеті жарғысын» білмек керек. Һәм, ол ескі сөздердің қайсысы 
заман  өзгергендіктен  ескіріп,  бұл  жаңа  заманға  келіспейтұғын  болса,  оның  орнына 
татымды толық билік шығарып, төлеу саларға жарарлық кісі болса керек» – дейді [3]. Ұлы 
Абайдың  осы  ескерпесі  қазіргі  кезеңдегі  қазақстандық  қоғамда  да  өзекті  болып  отыр. 
Егеменді  еліміздің  болашағының  жарқын,  жетілген  болуы  үшін  әрқашанда  бабалардың 
озық ойларын қолданыста, ғылыми айналымға енгізу лазым. 
Қазақ  билерінің  үкімдері  мен  кесімдеріне  ханның  жарлығы  жүрмеген.  Қазақ 
қоғамындағы  Хандық  биліктің    өзіне  тән  ерекшелігі  тұрақты  әскері  мен  тармақты 
жүйеленген күштеу құрылымы  болмаған. Ал сахарадағы демократиялық үрдістер билер 
институтына  берілген  еркіндік  арқылы  айшықталады.  Билер  болса  қоғамдық  өмірдің  әр 
саласында, сол кездегі әлеуметтік-экономикалық жағдайлардың мүмкіншілігіне қарай әділ 
шешімін  кесіп  отырған  әрі  дана,  әрі  шешен,  әрі  төрешінің  рөлін  атқарған.  Билер 
философиясының негізгі тұғыры әділеттілік пен адалдық. Билерге тән ізгілікті қасиеттер 
жайлы академик С.Зиманов былай деп түйіндейді: «Биді байлық та, барлық та қызықтыра 
алмаған. Би таразы басын  тең ұстап, қара қылды қақ жарушы... Билік шешімге екі жақ та 
разы болуы керек. Жеңілген де, жеңген де әділеттілікті мойындауы тиіс. Әйтпесе ол әділ 
билікке  жатпайды.  Билік  шешім  тек  бір  жақты  болса  онда  іс  әділетсіз  шешілді  деп 
саналып, 
бидің 
беделі 
көпшілік 
алдында 
күрт 
кемиді» 
[3].                                                                              
ХVІІ  ғасырдың  аяғында  қазақ  жеріне патшалы  Ресей сыналай ене бастады. Осындай  ел 
басына күн туған шақта халықтық философия мәселесі, сана мен билік арақатынасы өмір 
қажеттілігі ретінде бірінші орынға қойылды. Әр Ордада билікті қадағалап отыру үшін үш 
жүзден  үш  би  сайланды.  Осы  кеңістік  пен  уақыт  аралығында  қазақ  даласында  –  Төле, 
Әйтеке,  Қазыбек  билер  билік  құрды.  Олардың  билік  құру  әдістерін  талдап-тарқатсақ, 
сахарада әділетті, ашық қоғамның өмір сүргендігін бағамдауға болады. Ру арасындағы ірі  
даулы мәселелерді шешерде ақылдастар алқасы жұмыс атқарып отырған.  
Әйтекеге дау келсе, 
Қазыбекке жіберіп,  
Үрмет айтып Қазыбек 
Төле биге итеріп, 
Оларсыз жұмыс қылмайды, 
Үшеуінің басы бірікпей, 
Ердің құны тұрмайды [4].  
144 
 

Қазақ өркениеті / Казахская цивилизация. №2, 2015 ж. 
 
Үш жүздің арасындағы даудыңүкімін кеңесіп барып шығарған. Өзара тең құқықты 
сыйлай  отырып,  жеке-дара  өкім  шығармаған.  Алайда  бұл  өкім  мен  кесімдер  тек  қана 
жазалаушылық міндет атқарып қана қойған жоқ, олар тәрбиелеуші қызметті қоса атқарды. 
Олардың әлеуметтік мәселелерді шешудегі тапқырлықтары мен көрегендіктері даналыққа 
толы  философиямен  көмкеріліп  аңызға,  мысалға  айналды.  Мәселені  шешу  тәсілінің  өзі, 
ұрымтал тұсты дөп басатын сан қырлы әдістерге толы болды.  Бұл әдіснамалар ақиқаттың 
мәңгілік  заңын  сақтауға  қызмет  еткен  тетіктер  болуымен  сипатталады.  Бұл  жерде  биге 
шешендік өнер аздық етеді. Дәстүрлі рулық қоғамның салт-санасы, тұрмыс-тіршілігі мен 
тынысы көкейінде сайрап тұруы қажет.  
Жалпы  адамзаттық  құндылықтардың  өлшемі  әділеттілік  пен  әділетсіздіктің 
арасалмағы  қазақтар  өлшеміндегі  таразысы  бағамдалмаған  сәттер  де  болған.  Мәселен, 
сахара  жұртшылығының  қайшылықты  әдет-ғұрыптары  мен  салттары    бойынша 
«
барымта» деп жүргені,  өзге мәдениеттерде қылмыс болып саналады. Бізде ол ұрлыққы 
жатпайды.  Көбінесе  қыздарын  ықтиярсыз  қалыңмал  алып  күйеуге  бере  салатын.  Ал 
дәстүрлі қазақ қоғамында ерлі-зайыптыларға айырылысуға мүлдем тыйым салынған. Егер 
ер  адам  ғашық  болып  қалған  күннің  өзінде,  әйелін  тастап  кетуге  құқы  жоқ.  Ол  бірінші 
әйелін толық қамқорлығына алып, жеке үй етіп барып, екінші әйелді алуына болады. Ал 
әйелі болса басқа біреуге кетуге, екінші күйеуге тиюге құқы жоқ. Бірақ далалық тарихта 
мұндай  оқиғалар  жоқтың  қасы  болатын.  Билер  өз  заманының    архаикалық  осындай 
қаталдықтарды қолдады. Бұл жерде олар ата-бабалар жолын құрмет тұтатындығын көруге 
болады.    Қазіргі  кезең  тұрғысынан  алғанда  адам  құқығы  әділетсіз  бұзылған  болып 
есептеледі.  Бірақ  бидің  бүл  жерде  кінәсі  жоқ.  Ол  сол  кезеңдегі  қоғамдық  жүйелердің 
тәртібіне  байланысты  болатын  құбылыстар.  Төле  би  саналы  ғұмырында  билік  құрған 
шақтарын  саралай,  таразылай  келе  артқы  халқына  былай  деп  өсиет  қалдырған  екен: 
«Ердің  құны  екі  жүз  байтал  болсын  дегенім,  дәл  әділ  билікке  жатпайтын  тәрізді.  Олай 
дейтінім  ер  болғанда  мынау  жақсы  жігіт,  мынау  жаман  жігіт  деген  жоқпыз..  Ер  деп 
адамның құнын жалпыға бірдей есеп қылып айттық. Оның ішінде неше түрлі адам бар. Бір 
адам бар еліне пайдасы тиген, жақсылық істеп, атағы шыққан, ... халық қадірлеген. Бұл да 
адам. Екінші адам бар, туысы жаман.. Елді жаудан қорғап ажыратпақ түгілі, шөгіп жатқан 
түйеге міне алмайды. Қаңғып, не далада мал ұрлап жүріп, адасып, не шөлдеп өліп қалады. 
Мұның  да  құны  екі  жүз  байтал.  Сондықтан  мен  ережемде  осы  екеуінің,  жақсы  мен 
жаманның бағасының бір-ақ баға болып кеткеніне қапалымын. Меніңше бұл әділдік емес.  
Екінші қыздың құны қырық қара дедік. Қыздың да қызы бар...Үшініші аттың құны 
бір  бесті  дедік.  Аттың  да  аты  бар  емес  пе?...Осы  екі  жылқының  бір  бағалануы  менің 
көңіліме  сыймай  бара  жатыр  ....Сондықтан  менің  айтатыным,  осы  үш  нәрсені  қайта 
кесемін десеңдер, рұхсат етемін. Басқа ережелерімді өзгертуге қарсымын..»  [5]. Төле би 
бабамыздың  да  салт-дәстүрден  атай  алмағанын,  бірақ  әділдік  аладында  парыз-қарызын 
парықтай  алғанын  көреміз.  Жақсы  мен  жаманның,  асыл  мен  арзанның  парқын  сақтап 
қалуды  жөн  көріп,  заманға  лайықтап  өзгертуді  талап  етеді.  Төле  бидің  даналық 
философиясын «Адам - Әлем» мәселесі тұрғысынан зерделесек, оның мұсылманшылдығы 
анық байқалады.  
Қазақ даласында билер төреші болған жаугершілік замандарда ұлтымыздың өресін 
жауларына  мойындатқан  кездері  аз  болмаған.  Би-шешендеріміз  қазақ  елінің  далалық 
демократиялық  ұстындарын  қадір  тұтып  оларды  жетілдіріп  қана  қоймай,  іс  жүзінде  сөз 
өнерінің  философиясын  жасады.  Билер  шығармашылығының  ерекшелігі  олардың  ой 
еркіндігімен қоса оны жүзеге асыруда шексіз билігінің болуымен сиапатталады.Бұл жерде 
мәселе  билік  жүргізу  өнерінің  әмбебаптылығында  болып  табылады.  Олар  ең 
бастысыұрлықпенкелген  мал  мен  олжаның,  адал  жолмен  келген  мал-мүліктен 
айырмашылығын түсіндіріп, «обал – сауап», «адал – арам» қарама-қарсылықтың аражігін 
ұрпақтар  зердесінде  мәңгілікке  ұялата  білді.  Билер  институты  қазіргі  заманда  бірнеше 
сатыға бөлінетін балабақша, мектеп, жоғарғы оқу орындарының міндетін қатар атқарды. 
Жастардың  жүректеріне  имандылықты  ұялата  білу  шешендік  өнермен  қатар тәлімгерлік 
145 
 

Қазақ өркениеті / Казахская цивилизация. №2, 2015 ж. 
 
тәжірибенің де арқасында мүмкін еді. Қоғам     дамуының әр  кезеңі адам болмысының 
дамуы  арқылы  болады.  Адамдар  өздерінің  іс-әрекеті  арқылы  қоғамның  алға  жылжуына 
тікелей  қатынасады.  Сондықтан  қазақ  хандығы  тұсындағы  билер  атқарған  ұлы  істер 
адамды  рухани  жетілдіруге  бағытталғандығымен  де  құнды.  Мемлекеттілігімізді 
нығайтуда ұлттық сана архетиптерін жаңғыртудың тигізер үлесін де ескерген жөн.  
Әлеуметтік  өмірдегі  келеңсіз  іс-әрекеттер  қазіргі  кезде  біздің  қоғамымызда  белең 
алып  отырған  жағдайлар.  Бұл  әсіресе  жаһанданудың  қарқын  алуымен  ушыға  түсетін 
құбылыстар.  Осыған  орай  адамның  рухани  жетіліуінің  тетіктерін  іске  қосу  қажеттілігі 
туындап  отыр.     Қазақ болмысы әрқашан кісілікті, әділеттілікті, ізгілікті басты бағдар 
еткен. Қазіргі экономикалық прагматизм шексіз байлыққа ұмтылысты арттырып отырғаны 
бәрімізге аян. Кезінде Әлихан Бөкейханов айтып кеткендей: «Би әділ болмай жұрт оңбақ 
емес.  Қайда  ілгері басқан  жұртқа  қарасақ,  биі  әділ.  Закон  жұрт  болып,  мемлекет  болып 
жасаған  жұрттың  бәріне  бірдей  ноқта.  Бұл  ноқта  рәсімге  сүйенсе,  рәсімнен  жұрт 
тартынбайды, закон жұртқа жайлы саулап жүріп тұрады, жұрт қашан болса да рәсімге құл. 
Әділ  би  құдайдан  басқа  адамнан  қорықпаса  болды.  Әділ  билік  рәсімге  сүйенсе  орнына 
келеді. Англия биін жұрт сыйлайды, атақты билер оқу оқитын медресені бітірген, жасы 
толған, ғұмырында қылған ісінде кірі жоқ кісіні би сайлауын ешкім бекітпейді һәм бұл би 
ешкімнен  мақтау,  шен  алмайды,  сот  тергемей  орнынан  түспейді.  Қызметіне  алатын 
хақысы министрлер алатын хақыдан кем емес. Би алдында патшаның соқа басынан басқа 
бар адам құрдас. Англияда би болмақ зор дәреже, жұрт көзіне зор құрмет. Міне, Англия 
билігіне  қарасақ,  бұлардың  әділдігі  жазып  шығарған  закон  емес,  жұрт  рәсімі  арқылы 
болған. Қазақ орысқа қараған соң бәйге аттай, жақсы жорғадай туысынан болатын шешен 
озған  би  жоғалды.  Кім  орысқа  жағымтал  болса,  сол  жұртты  бір  қамшымен  айдайтын 
болды.  Бұрынғы  жүйірік  шешен  билерден  келе  жатқан  әз,  әділ  билік  жорасы  жаман 
қарапайым тұғыр би парасына аяқ асты болды. Пара беріп ақты қара, қараны ақ қылатын 
күн туды» [6] – деп жазған еді. Алаш көшбасшысы қазақ арасында билік құру өнерінің 
тамаша  үлгісі  болғандығын  сөз  еткенде,  билер  әділеттілігін  мақсат  тұтты.  Өйткені 
дәстүрлі билер билік құрған кезде қазақ ортасында «пара беру» деген ұғым болмаған.  
Ұлы  ағартушы-ғалым  Шоқан  Уәлихановта  азаматтық  заңдарымызды  жасауда,  би 
сайлауында  қалыптасқан  дәстүрлерімізді  қайта  жаңғыртуды  армандап  кеткен  еді.  Қазақ 
хандығы тұсындағы билер институты тек ел ішіндегі мәселелерді реттеп қоймай, сыртқы 
саяси қатынастарға да араласты. Билердің мәмлегерлік міндетті де атқарғандығы тарихтан 
белгілі. Көрші мемлекеттермен болған келіссөздер жүргізуде тамаша табыстарға жеткен 
Қаз  дауысты  Қазбек  би  туралы  аңыз  әлі  күнге  мәмлегерлік  ойдың    шыңы  болып 
есептеледі. Сондықтан жеке адам еркіндігінің әлеуметтік азаттық мәселесіне қарай сөзсіз 
ойысатындығын  бағамдай  аламыз.  Немесе,  адамның  ішкі  еркіндігі  сыртқы  әлеуметтік 
еркіндіксіз түк те емес екендігі түсінікті жайт. 
Би-шешендеріміз  қазақ  елінің  далалық  демократиялық  ұстындарын  қадір  тұтып 
оларды  жетілдіріп  қана  қоймай,  іс  жүзінде  сөз  өнерінің  философиясын  жасады.  Билер 
шығармашылығының ерекшелігі олардың ой еркіндігімен қоса оны жүзеге асыруда шексіз 
билігінің  болуымен  сиапатталады.  Мәселені  шешу  тәсілінің  өзі,  ұрымтал  тұсты  дөп 
басатын  сан  қырлы  әдістерге  толы  болды.    Бұл  әдіснамалар  ақиқаттың  мәңгілік  заңын 
сақтауға  қызмет  еткен  тетіктер  болуымен  сипатталады.  Дүниетанымы  мен 
дүниетүсініктері  айдың  қабағын  аңдып,  күннің  құпиясын  кеуделеріне  қонақтатқан 
көшпенділер  Әлеммен,  Табиғатпен  тікелей  тілдесіп  үйлесімді  қарым-қатынаста  болған. 
Табиғаттың  өзіндей  табиғи  даму  жолымен  өркендеген,  содан  ләззат  алып,  содан  бақыт 
тапқан.  Бұл  жерде  көшпелі  халықтың  әлемді  қабылдауындағы  дүниетүсінігінің 
ерекшеліктерін  аңғаруға  болады.  Олар  жан-жануарлар  дүниесінің  қасиетін  ұғынып,  оны 
пір  тұта  білді.  Билердің  шығармашылығында  халықтың  наным-сенімдері  мен  этикалық-
адамгершіліктік  құндылықтары  жетекші  рөл  атқарды.  Философияның  негізгі 
категориялары    зұлымдық  пен  мейірімділік,  жауыздық  пен  кешірімшілдіктің  мәндері, 
қарама-қарсы ұғым-түсініктердің арақатынастары диалектикасы бағамдалғанын көреміз.  
146 
 

Қазақ өркениеті / Казахская цивилизация. №2, 2015 ж. 
 
Қазақ  ұлттық  мемлекеттілігінің  тәуелсіздігі    Қазақ  хандығының  250-300  жылдық 
кезеңі болып  табылады.  Хандық  мемлекеттің    қалыптасуының  ірге  тасын  Төле,  Әйтеке, 
Қазбек  билер  бірге  қаласты.  Ел  ішіндегі  тек  ру  аралық  мәселелерді  шешуде  ғана  емес, 
мемлекет аралық даулы мәселелерді шешуде қазақтың үш биінің ауызбіршілігі, билік құру 
өнерін меңгеру іскерліктері көрініс берді. Олардың бойынан әр кез табылған азаматтық, 
мәрттік  бүгінгі  таңдағы  қазақ  елі  жастарының  еліктеп,  ұқсап  бағуға  тұрарлық 
құндылықтар. Қазыбек бидің «Қаз дауысты» атануының тарихы бар. Қазақ хандығының 
көрші  елдермен  қарым-қатынаста  әрқашан  бейбітшіл  сыртқы  саясат  ұстанғанын 
аңғарамыз. Адамның дүниеге келудегі өмірінің мәні оның еркіндігінде деп білген көшпелі 
жұрт  басқаға  басыбайлы  болмаған.  Хандық  мемлекетте  жеке  тұлғалардың  барлық 
жағынан  қорғалғанын  елшілік  жіберіп  тұтқындарын  босатуды  талап  еткендерінен 
анықтауға болады. Мемелекет елшілігінің осы сапары адам құқығын қорғау болып отыр. 
Шешеннің адам әуел бастан құл болу үшін туылмаған деген тұжырымы еркіндіктің басты 
құндылық, өмір мәні екендігін айғақтайды. 
Сен қабылан да, біз арыстан, 
Алысқалы келгенбіз, 
Жаңа үйреткен жас тұлпар, 
Жарысқалы келгенбіз, 
Тұтқыр сары желімбіз 
Жабысқалы келгенбіз, 
Берсең жөндеп бітімді айт, 
Бермесең дірілдемей жөніңді айт, 
Не тұрысатын жеріңді айт» [7]! – Мәселені тікелей қойып, оны бірден шешуді талап 
етеді.  Әуелі  бейбіт  жолмен,  жоралғысымен  тұтқындарды  қайтаруды  өтіну  бар.  Бітім 
болмаған  жағдайда,  күш  қолданылатынын  ескертеді.  Жауына  сес  көрсете,  асқақ  түрде 
талап қоя да білген. Қазбектің шығармашылығының өзіне тән пайымдаулары ұлтымыздың 
тарихнамасында  адам  құқығы  мен  еркіндігін  қорғаудың  жарқын  үлгісі  ретінде  мәңгілік 
сақталады. 
Арқалы  билеріміз  сөз  өнерінің  майын  тамызған  әрбір  ойын  әуездете  білген 
майталмандар еді. Біріншіден, би-шешендер ойларын поэзия түрінде жеткізді.  Екіншіден, 
халқының  асыл  қасиеттерін  суреткерлік  шабытпен  төгілтіп,  екпіндетіп,  әрлеп  жеріне 
жеткізе  толғағанда  дұшпаның  да  басын  игізді.  Сөз  қадірін  білген  жұрт,  басқа  іс-
әрекеттерге  жол  бермеген.  Осы  сапарда  Қазыбек  ел  намысын  осылай  қорғап, 
туысқандарын  құлдықтан  құтқарды.  Ойшыл  сұңғыла  ақылы  мен  парасатын  халқының 
басына  түскен  ауыр  халден  құтқару  жолында  ұтымды  пайдаланды.  Бұл  Тұлға  еркіндігі 
мен шығармашылық шабыт құдіретін айқын танытады. Қазыбек шығармашылығы еркін 
ойлы  Тұлғаға  ғана  тән.  Адам  бостандығы  мен  еркіндігін  қамтамасыз  етудің  жолында 
билеріміздің атқарған қызметі қазіргі Қазақстан мемлекетінің рухани тұғырларының бірі 
болып  табылады.  Қазақтың  дәстүрлі  қоғамында  еркіндік  идеясының  дамуы  билердің 
философиялық ой-тұжырымдарында осылайша көрініс беріп отырған. 
Билік  өнерінің  сахара  жұртының  әдет-ғұрпы  мен  салт-санасында  ғасырлар  бойы 
қалыптасып  өзінің  міндетін  атқарғандығына  зерттеушілер  арнайы  тоқталған.  Адам 
бойындағы  шайтани  күштер  билейтін  күншілдік,  қызғаншақтық,  іштарлық  сияқты 
кесірлерден арылудың жолдарын билеріміз өз шығармашылықтары арқылы көрсете білді. 
Осындай  келеңсіздіктерге  жол  бермеуге  ықпал  ететін  кешірімшілдік,  жамандыққа 
жақсылық  жасау  сияқты  оңды  қылықтардың  жетекшілік  етуі  адамдықтың  басты 
белгілерінің бірі. Нағыз адамның жүрегі әрқашанда жақсылықтың ұясы болуға тиіс. Әрбір 
жеке  адам  өзінің  рухани  жетілуі  үшін  теріс  пиғылдардан  арылуы  тиіс.  Дана  ойшыл 
кекшілдік,  өркөкіректік,  қаскүнемдік  сияқты  кесірлі  жамандықтардан  арылу  жолдарын 
ашып  көрсетеді.  Адамның  ішкі  жетілуінің  шамшырағы  ізгілікті  істерге  жетелейтін 
тәлімгерлік түріндегі философияны жасады. Адам табиғатындағы сезімді ақылға жеңдіру  
оңайға соқпаған. Осының салдарынан қазақ қоғамында қайшылықтар туындады.  
147 
 

Қазақ өркениеті / Казахская цивилизация. №2, 2015 ж. 
 
Әдебиеттер 
1.
 
Қазақтың ата заңдары (Древний мир права казахов), Алматы 
т.2,2003, 464с Зиманов С. Полное собрание сочинений. 10 томов. – Алматы: «Медиа-
корпорация «Заң». 2009.– Х том.– 496 с.                                                                                                                                                                 
2.
 
ОразалыС.http://i-news.kz/news/2012/09/06/6600572 
abaidyn_zangerligi.html 
3.Зиманов  С.,  Өсеров  Н.  Қазақ  әдет-ғұрып  заңдарына  шариаттың  әсері.  -  Алматы, 
Жеті жарғы. 1998. - 4-5бб. 
4. Төле би / Құрастырған Дәуітов С. - Алматы: Мұраттас ғылыми зерттеу орталығы, 
1991 – 
80 б. 
5.Қалдыбаев М. Төле би. – Алматы, 1991.– 
6.    Бөкейханов  Ә.  Таңдамалы.  –  Алматы:  Қазақ  энциклопедиясы,  1995.  478б  -167-
168бб 
7.  Төреқұлов  Н.,  Қазбеков  М.  Қазақтың  би-шешендері.  -  Алматы:  Жалын,  1993.– 
400б 
 
Резюме 
В  статье  анализируются    мировоззренческие  и  аксиологические  особенности 
творческого наследия казахских биев и риторов. Автор подчеркивает, что институт  биев  
является характерной и специфической чертой кочевого общества. В статье раскрывается 
роль и значение творчесвта казахских биев в становлении казахской государственности. 
 
Summary 
This article analyzes the ideological and axiological characteristics of the creative heritage 
of the Kazakh biys and rhetoricians. The author emphasizes that the institution biys is a 
characteristic and specific feature of a nomadic society. The article describes the role and 
importance of the Kazakh tvorchesvta biys in the formation of the Kazakh state. 
 
 
«ОДНА НЕПРАВДА НАМ В УБЫТОК, И ТОЛЬКО ПРАВДА КО ДВОРУ» 
(«Особые папки» ЦК Компартии Казахстана) 
 
Чиликова Е.В., 
главный эксперт 
Архива Президента  
Республики Казахстан 
 
Отмечать юбилеи великих событий и отдельных личностей давно уже планетарная 
традиция.  Одно  из  таких  событий  истории  советского  государства  –  Великая 
Отечественная  война.  Еще  на  рубеже  столетий  казахстанские  исследователи  тематики 
Великой  Отечественной  войны  Белан  П.С.  иКозыбаев  М.К.  в  научно-аналитическом 
обзоре  отметили:  «Фундаментальные  разработки  по  истории  Казахстана  военной  поры 
только  начинаются…  Необходимо  включиться  в  разработку  таких  тем  истории  Второй 
Великой мировой и Отечественной войн…как прием и размещение в Казахстане людей, 
производственных мощностей и народного достояния из прифронтовой полосы» [1]. 
Проблема ограниченности в изучении озвученных вопросов появилась в том числеи 
из-занедоступности  архивных  документов  советской  эпохи,  особенно  сталинского 
периода. 
Потребность  в  изменении  ситуации  возникла  давно.  По  инициативе  Архива 
Президента  Республики  Казахстан  в  2004–2008  гг.  была  создана  и  действовала 
Межведомственная комиссия по рассекречиванию документов составной части бывшего 
архивного фонда КПСС, хранящегося в АП РК. Архивисты совместно с представителями 
148 
 

Қазақ өркениеті / Казахская цивилизация. №2, 2015 ж. 
 
ряда  ведомств,  обсудив  правомерность  наличия  грифов  секретности  на  комплексе 
документов  за  1937–1991  гг.,  приняли  решение  о  снятии  большинства  из  них. 
Документальный пласт предыдущих десятилетий был рассекречен автоматически. 
После  завершения  деятельности  Комиссии  составительский  коллектив  получил 
возможность  приступить  к  работе  над  сборником  документов  «Рассекреченная  война: 
«особые папки» ЦК Компартии Казахстана. 1941–1945 гг.».Издание вышло в свет в канун 
65-
летия  Победы.  Это  был  первый  опыт  казахстанских  архивистов  публикации 
документов по принципу их видовой принадлежности. 
В сборник вошли 289 рассекреченных постановлений и решений, а также документы 
к ним. 47 постановлений и решений составители сочли возможным опубликовать в виде 
кратких  регестов.  Речь  идет  о  малоинформативных  документах  и  документах  по 
насильственному переселению, которые войдут в серию «Из истории депортаций». 
Война  заставила  руководство  в  центре  и  на  местах  решать  одну  из  важнейших  и 
срочных  задач  –  мобилизацию  людей  на  фронт,  формирование  воинских  соединений, 
обучение гражданского населения воинским специальностям, отправку на фронт оружия, 
боеприпасов, снаряжения, транспорта ипродовольствия.Начавшиеся событияпоказали, что 
военкоматы  оказались  не  готовы  к  массовой  мобилизации  населения.  Порядок  в  учете 
отсутствовал[2].  Сказались  предвоенные  депортации,  зачастую  осуществлявшиеся  в 
режиме секретности. Не хватало и средств оповещения населения(отсутствие телефонной 
связи,  недостаток  радиоточек),  все  это  в  условиях  большой  по  площади  территории  и 
низкой  плотности  населения,  тормозило  процесс  обеспечения  действующей  армии 
необходимыми ресурсами. 
С  августа  1941  г.  по  март  1942  г.  в  республике  шла  работа  по  формированию 
воинских соединений.В декабре 1941 г. 4 новых казахстанских стрелковых дивизии, были 
дислоцированы  в  Алма-Ате,  Акмолинске,  Чимкенте  и  Семипалатинске,  один  из  полков 
предполагалось  разместить  в  Каскелене  Алма-Атинской  области.  Для  расквартирования 
дивизий  разрешалось  использовать  помещения,  занимаемые  средними  и  высшими 
учебными  заведениями.  Студентов  Алма-Атинских  педагогического  и  юридического 
институтов  рекомендовалось  откомандировать  на  производственную  практику,  а  их 
помещения предоставить военным ведомствам. 
В Казахстане формировались национальные соединения, командный состав которых 
обычноподбирался  двуязычным.Эта  мера  была  следствием  того,  что  к  началу  войны 
далеко  не  все  граждане  владели  русским  языком.  В  партийных  документах  отмечалось, 
что такой подход был встречен трудящимися республики с патриотическим подъемом, о 
чем  свидетельствовали  поступающие  в  Фонд  соединений  продовольствие,  фураж, 
обмундирование и заявления добровольцев. Например, по Карагандинской области было 
подано 602 заявления, по Гурьевской – 476, по Кустанайской – более 1000. 
В  январе  1942  г.  в  национальные  кавалерийские  дивизии  дополнительно  призвали 
1500  человек.Из  Восточно-Казахстанской  (250),  Семипалатинской  (150),  Павлодарской 
(100),  Джамбулской  (150),  Южно-Казахстанской(250),  Кзыл-Ординской  (100), 
Акмолинской (200), Северо-Казахстанской (150) и Карагандинской (150) областей. 
Последний  призыв  из  Казахстана  в  действующую  армию  «граждан  местных 
национальностей»  –  Туркменской,  Таджикской,  Узбекской,  Казахской  и  Киргизской 
АССР – проводился в ноябре 1944 г. Весенний призыв 1945 г. распространялся на казахов 
только 1926 года рождения и граждан других национальностей 1927 года рождения. 
Соединения обеспечивались изданиями на казахском языке, что было очень важным 
фактором  для  понимания  воинами  происходящего  и  поддержания  их  позитивного 
психологического  состояния.Например,  в  связи  с  тем,  что  в  середине  1942  г.  на 
Ленинградском фронте среди представителей национальных республик, за исключением 
Украины и Белоруссии, по численности солдаты-казахи занимали первое место, Главное 
политуправление  РККА  приняло  решение  об  издании  фронтовой  газеты  на  казахском 
149 
 

Қазақ өркениеті / Казахская цивилизация. №2, 2015 ж. 
 
языке.  Организацию  выпуска  газеты  поручили  известинцу,  сотруднику  редакции  газеты 
Ленинградского фронта «На страже родины» М.И. Гордону. 
Впоследствии  он  писал:  «Беседую  с  будущими  политработниками  –  казахами  и 
татарами.  Замечательные  ребята,  так  и  рвутся  в  бой,  сидят  по  12  часов  над  книгами, 
изучают  военное  дело,  овладевают  русским  языком.  ...  В  кабинет  вошел  широкоплечий 
казах,  еще  совсем  молодой  человек,  с  характерным  прищуром  умных  глаз.  «Курсант 
ТуймебайАшимбаев[3],  –  отрекомендовался  он.  –  До  войны  студент  3-го  курса 
Ленинградского финансово-экономического института». …Он хорошо говорил по-русски, 
был  начитан,  неплохо  разбирался  в  военном  деле».  Кроме  ТуймебаяАшимбаева  для 
работы в редакции были отобраны БисенЖумагалиев, АкмуканСыздыкбеков и др.Первый 
номер «Отандықорғауда», вышедший 6 ноября 1942 г. достался молодому редакционному 
коллективу нелегко. Штат состоял из 5 человек – все казахи-офицеры. Шрифт был найден 
в типографии Академии наук. Опыт приобретался по ходу работы: часть материалов была 
оригинальной, часть переводилась с русской газеты «На страже Родины»[4]. 
Казахстан  за  годы  войны  направил  в  Красную  Армию  почти  1,5  млн.  человек, 
каждый второй из них погиб. Казвоенкоматом сформировано и отправлено на фронт 14 
стрелковых  и  кавалерийских  дивизий,  7  бригад,  1  зенитный  полк,  12  строительных  и  2 
автобатальона. Из них 5 воинских соединений стали гвардейскими. 
С  1942  г.  обсуждались  вопросы  о  сохранении  связи  с  казахстанскими  воинскими 
соединениями,  поддержки  воинов  материально  и  морально,  об  оказании  помощи  их 
семьям. 
Республика  гордилась  подвигами  своих  воинов.  Вклад  казахстанцев  в  Победу  был 
очень значимым. Достаточно упомянуть 8-ю Гвардейскую стрелковую,Режицкую, ордена 
Ленина, Краснознаменную, ордена Суворова им. Героя Советского Союза генерал-майора 
И.В.  Панфилова  дивизию,  вопрос  о  поощрении  воинов  которой  на  заседаниях  высших 
партийных органов Казахстана рассматривался несколько раз. 
Дивизия  пополнялась  лучшими  бойцами  из  числа  физически  крепких 
военнообученных коммунистов, комсомольцев и беспартийных активистов в возрасте не 
старше 35 лет. В декабре 1941 г.постановлением Совнаркома и ЦК КП (б) Казахстана 2060 
казахов  должны  были  предоставить  для  панфиловской  дивизии  100-я  (1460  человек)  и 
101-
я (600 человек) стрелковые бригады. Кроме этого, мобилизации из запаса подлежало 
540 обученных казахов, из них: по Алма-Атинской области – 140, по Джамбулской – 120 и 
Южно-Казахстанской – 280 человек. Пунктами формирования команд были утверждены 
гг. Алма-Ата и Актюбинск. 
 
По случаю двухлетия дивизии,отмечая мужество и героизм гвардейцев, руководство 
Казахстана  вышло  с  ходатайством  вновь  пополнить  ее  2  500  бойцами  из  числа 
казахов.Дополнительно выделить в качестве подарков: 400 лошадей со снаряжением и 30-
дневным  запасом  фуража;  250  комплектов  обозного  снаряжения;  продукты  питания  и 
другие предметы на сумму 654 тыс. руб. В дивизию отправили также книги, кинокартины, 
киножурналы  Казкинохроники  и  передали  выпущенные  сверх  плана  5  траншейных 
огнемётов[5]. 
В ответ на новые победы секретарь ЦК Компартии Казахстана Н.Скворцов шлёт в 
Москву  телеграмму,  где  пишет:  «Трудящиеся  Казахстана,  отмечая  беспримерное 
мужество  и  отвагу  своих  сыновей  на  фронте  борьбы  с  немецким  фашизмом,  следуя 
славной  традиции,  отправили  бойцам,  командирам  и  политработникам  8-й 
Краснознаменной  гвардейской  стрелковой  дивизии  им.  генерал-майора  Панфилова  свои 
щедрые  новогодние  подарки.  Семнадцать  вагонов  с  новогодними  подарками  уже  на 
подходе к Москве. Примите их, родные, как знак любви и заботы. Пусть в трудной боевой 
обстановке  напомнят  они  вам  о  ваших  близких,  отцах,  матерях,  братьях  и  сестрах,  чьи 
сердца,  мысли  и  чаяния  всегда  с  вами.  Пусть  неистощимый  родник  любви  и  заботы 
советского  народа  о  своей армии  движет  вас,  гвардейцев,  на  новые  боевые  подвиги,  на 
новые победы…»[6]. 
150 
 

Қазақ өркениеті / Казахская цивилизация. №2, 2015 ж. 
 
Вопросы  мобилизационной  готовности,  формирования  воинских  соединений  и  их 
укомплектования  необходимым  снаряжением  чередовались  вопросами  об  учете 
военнообязанных,  прибывших  из  прифронтовой  полосы,  о  проведении  очередных 
призывов и разбронировании. 
В октябре 1941 г. отмечалось, что учет военнообязанных запаса, эвакуированных в г. 
Алма-Ату  из  прифронтовой  полосы,  в  органах  милиции  и  горвоенкомата  поставлен 
совершенно неудовлетворительно. Большое количество людей, направляемых в области, 
оседают в столице и живут без прописки. Проверка по Алма-Атинскому сельскому району 
показала, что из 174 вновь прибывших военнообязанных запаса 89 человек не встали на 
учет. 
В  ответ  на  приказ  Сталина  (№95)  весной  1943  г.было  решено  создать  6  особых 
батальонов  автоматчиков:  4  в  областях,  входящих  в  Средне-Азиатский  военный  округ 
(пункт  формирования  г.  Туркестан)  и 2  в  Южно-Уральский  (гг.  Актюбинск  и  Уральск). 
Батальоны  формировались  за  счет  разбронирования  военнообязанных  (до  45  лет), 
работающих на предприятиях и в учреждениях республики. 
 
В  сборнике  нашла  отражение  и  тема  по  истории  эвакуации.На  основе  анализа 
архивных  материалов  можно  сделать  вывод,  что  подготовка  партийными  и  советскими 
органами  к  приему  и  размещению  эвакуированных  была  начата  заблаговременно. 
Совнарком  и  ЦК  КП  (б)  Казахстана  неоднократно  давали  указания  и  выдвигали 
требования  «о  заботливом  и  чутком  отношении  к  эвакуированному  населению».  В 
условиях  военного  режима,  как  правило,  не  все  исполкомы  облсоветов  и  райсоветов 
своевременно  успевали  подготовиться  к  приему  утвержденного  им  количества 
эвакуированного населения. Как показывала практика, зачастую вопросы решались лишь 
по прибытии эшелонов или отдельных групп эвакуированных. 
20  июля  1941  г.  в  Казахстане  был  образован  Эвакуационный  отдел  при 
правительстве. Постановлением СНК КазССР и ЦК КП (б) Казахстана от 31 июля 1941 г. 
– 
Эвакокомиссия.Размещением  и  трудоустройством  населения,  промышленных 
предприятий,  учреждений,  учебных  заведений,  воинских  частей,  госпиталей  занимались 
уполномоченные. На территории республики было создано 12 эвакуационных пунктов с 
аппаратом  в  323  человека.Эвакокомиссия  была  ликвидирована  в  связи  с  прекращением 
эвакуации  в  Казахстан  промышленных  предприятий  и  образованием  в  аппарате 
Совнаркома  8  марта  1942  г.  отдела  по  хозяйственному  устройству  эвакуированного 
населения.  Соответствующие  отделы  были  созданы  при  облисполкомах,  одной  из  их 
функций  стало  проведение  учета  эвакуированных,  который  позволял  выявить 
трудоспособных граждан и необходимых для промышленности специалистов. 
 
На  первоначальном  этапе  учет  практически  не  велся.  Телеграфные  сообщения  с 
мест  с  данными  о  количестве  принятого  населения  стали  поступать  лишь  в  ноябре–
декабре  1941  г.  В  архивах  отложились  данные  постфактум  –  цифры  о  количестве  уже 
принятого  населения.  В  годы  войны  случалось,  что  учет  сбивался  из-за  элементарного 
отсутствия  необходимых  бланков.  Так,  в  объяснительной  записке  к годовому  отчету  по 
кадрам  за  1941  г.  Каскеленского  райкома  КП  (б)  К  в  Алма-Атинский  обком  партии 
отмечалось, что в веденииучета в отделе кадров номенклатурных работников имеется ряд 
недостатков  –  не  на  всех  сотрудников  сформированы  личные  дела  из-за  отсутствия 
бланков личных листков[7]. 
 
По  данным  Совнаркома  на  1  февраля  1943  г.  в  Казахстан  было  эвакуировано 
482 
474 человек, из них чуть меньше 35% осело в городах, 65% – в селах. За следующие 5 
месяцев  в  республику  прибыло  еще  чуть  более  50  тыс.  человек.  Затем  последовала 
реэвакуация на территории, освобожденные от оккупации. 
Г.В.Нечитайло,  зампред  столичного  горсовета,  вспоминал:  «В  город  прибыло  около 
100 
000 тыс. эвакуированных, всех приходилось размещать и ставить на довольствие, так что 
каждая  комнатушка,  каждая  скамейкав  городском  парке  были  на  учете.  Питание  горожан 
обеспечивал трест столовых и ресторанов, поскольку в военное время магазины продуктами 
151 
 

Қазақ өркениеті / Казахская цивилизация. №2, 2015 ж. 
 
не торговали. Помните лозунг: «Все для фронта, все для победы!» На фронт отправлялось все 
производимое городом и областью продовольствие, оставлялось только самое необходимое. 
Самым  распространенным  блюдом  в  столовых,  где  питалось  население  города,  был  так 
называемый «зеленый борщ» на клевере и черепахах. Бытует мнение, что «черепаховый суп – 
это  деликатес».  Возможно,  но  тогда  этот  жидковатый  деликатес  был  вынужденной 
необходимостью,  чтобы  как-то  поддержать  силы  алмаатинцев,  работавших  на  оборону 
страны»[8]. 
За годы войны не было допущено крупных эпидемических заболеваний, связанных с 
передвижением  огромных  масс  населения.Подготовлено  почти  2  000  врачей  и  4  500 
среднего медперсонала. Процент возвращения раненых из госпиталей превысил 65. 
 
В конце 1941г. – начале 1942 г. в Казахстан были перебазированы и предприятия из 
прифронтовой  полосы  –  Украины,  Белоруссии,  гг.  Ленинграда,  Москвы,  Ростова, 
Таганрога,  Ленинградской  и  Московской  областей.  Размещение  перебазированных 
заводов  и  фабрик  производилось  тремя  путями.  Оборудование  одних  передавалось 
строящимся  объектам.  Оборудование  других  вливалось  в  родственные  действующие 
заводы  и  фабрики  республики.  Третьи,  прибывшие  с  не  доукомплектованным 
оборудованием, достраивали и вводили в строй. 
В  республике  восстановили  220  крупных,  средних  и  мелких  заводов,  фабрик, 
мастерских, артелей и промкомбинатов. В ходе войны были реэвакуированы 20 заводов, 
фабрик,  мастерских  и  конструкторских  бюро[9].  Большая  часть  эвакуированных 
предприятий  осталась  в  Казахстане,  дав  мощный  импульс  для  развития  и  укрепления 
промышленности. 
Оборонная  промышленность  Казахстана,  получившая  развитие  только  в  период 
Великой Отечественной войны, выпускала минно-тральное вооружение, торпеды, мины, 
артснаряды,  авиабомбы,  порох,  подрывные  машинки,  полевые  радиостанции, 
рентгенаппаратуру, оборудование для предприятий черной и цветной металлургии (станы, 
лебедки),  сложное  прессовое  оборудование,  двигатели  легких  типов  и  запчасти  для 
электростанций.  В  период  войны  заводы  Казахстана  освоили  серийный  выпуск  новых 
образцов  вооружения  и  боеприпасов:  торпеды  Т-53-39,  электроторпеды  ЭТШ-80, 
магнитно-донные мины, подводолодочные мины, траншейные огнеметы и др.[10]. 
 
Казахстан стал настоящим арсеналом фронта. За годы войны выпущено оборонной 
продукции  на  сумму  свыше  одного  миллиарда  рублей,  в  том  числе  3  млн.  900  тысяч 
снарядов  разных  калибров,  что  обеспечило  потребность  620  дивизий  и  20  тяжёлых 
артиллерийских  полков.  Было  изготовлено  4  млн.  морских  мин,  а  также  обеспечен 
боекомплект торпедами для 25 дивизионов подводных лодок. 
 
На  фронт  из  республики  было  направлено  13  130  грузовых  и  825  легковых 
автомашин, 1 538 тракторов, 110 118 лошадей и 10 260 повозок. За годы войны жители 
собрали и отправили воинам 1 205 вагонов подарков, вещей, продовольствия. Только на 
строительство  танковой  колонны  «Колхозник  Казахстана»  было  перечислено  270  млн. 
рублей. 
 
Жители  Казахстана  по-ударному  трудились  на  предприятиях,  в  колхозах  и 
совхозах, лечили раненых, обучали детей в школах. Шахтеры Казахстана по сравнению с 
1940 г. повысили добычу угля на 68%. Мощность электростанций увеличилась на 84,3%. 
Выпуск  промышленной  продукции  предприятиями  государственной  промышленности 
увеличился  на  170%,  созданы  311  предприятий  местной  и  кооперативной 
промышленности.Сдача колхозами мяса доведена до 540 тыс.ц., или на 161% больше по 
сравнению с 1940 г., молока за четыре военных года сдано больше на 11 млн. п., чем за 4 
предвоенных  года.  Поголовье  крупного  рогатого  скота  увеличилось  на  98,3  тыс.  голов, 
овец  и  коз  –  на  1  млн.  797  тыс.  голов.Казахстаном  было  принято  на  хранение  и  потом 
возвращено в Россию 54 тыс. голов крупного рогатого скота, 140 тыс. овец и коз, 14500 
лошадей. 
152 
 

Қазақ өркениеті / Казахская цивилизация. №2, 2015 ж. 
 
 
Театры  за  годы  войны  поставили  847  новых  оперных  и  драматических 
произведений  и  показали  28  687  спектаклей.  Концертные  организации  дали  36  525 
концертов…[11] 
 
Великая  Отечественная  война  –  одна  из  многих  трагических  страниц  истории 
советского  государства.  Страница,  заполненная  самоотречением,  жертвенностью, 
готовностью к ежедневному, ежечасному подвигу, во имя высшей цели – свободы. Война 
изменила  жизнь  не  только  каждого  советского  человека,  но  и  целых  регионов.  Для 
Казахстана  она  оказалась  мощным  катализатором  в  процессе,  наметившемся  в  первое 
предвоенное  десятилетие  –  индустриализации.  На  базе  эвакуированных  предприятий  в 
республике  возникли  машиностроение,  станкостроение,  черная  металлургия,  оборонная 
промышленность. За короткий срок перебазированные заводы и фабрики стали со ставной 

жүктеу/скачать 3,2 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: