Қазақ тіл білімінің өзекті мәселелері манкеева жамал Айтқалиқызы кіріспе
жүктеу/скачать 4,42 Mb.
|
антология- Тіл білімінің негізгі мәселелері (1)
- Бұл бет үшін навигация:
- МАНКЕЕВА ЖАМАЛ АЙТҚАЛИҚЫЗЫ Алматы 2010 Ж а у а п т ы р е д а к т о р: Күдеринова Қ.Б.
- Хабиева А.А.
- Манкеева Жамал Айтқалиқызы. Қазақстан ғалымдарының биобиблиографиясына материалдар.
- Ф.Ш. Оразбаева
- ҒАЛЫМНЫҢ ЖАН ӘЛЕМІ
| ТИТУЛЬНЫЙ
(ОБЛОЖКА) ФОТО ПРОФЕССОР МАНКЕЕВА ЖАМАЛ АЙТҚАЛИҚЫЗЫ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ А.БАЙТҰРСЫНҰЛЫ АТЫНДАҒЫ ТІЛ БІЛІМІ ИНСТИТУТЫ ҚАЗАҚСТАН ҒАЛЫМДАРЫНЫҢ БИОБИБЛИОГРАФИЯСЫНА МАТЕРИАЛДАР МАНКЕЕВА ЖАМАЛ АЙТҚАЛИҚЫЗЫ Алматы 2010 Ж а у а п т ы р е д а к т о р: Күдеринова Қ.Б. – А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты тіл мәдениеті бөлімінің меңгерушісі, филология ғылымдарының докторы. Қ ұ р а с т ы р у ш ы л а р: Хабиева А.А. – А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының аға ғылыми қызметкері, филология ғылымдарының кандидаты. Сабирова Г. – А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының кіші ғылыми қызметкері. Манкеева Жамал Айтқалиқызы. Қазақстан ғалымдарының биобиблиографиясына материалдар. – Алматы, 2010. ОҚЫРМАНДАР ЕСІНЕ Қазақстан ғалымдарының биобиблиографиялары сериясының жалғасы ретінде ұсынылып отырған бұл көрсеткіш Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитеті А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының профессоры, филология ғылымдарының докторы, лексикология бөлімінің меңгерушісі Жамал Айтқалиқызы Манкееваға арналған. Биобиблиографияға ғалымның өмірдерегі, ғылыми еңбектері мен қоғамдық қызметінің негізгі кезеңдері туралы мәліметтер енгізілді. Ғалым зерттеулері ғылыми-теориялық жүйемен топтастырылып, хронологиялық тәртіппен берілді. Ф.Ш. Оразбаева, педагогика ғылымдарының докторы, профессор, Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті қазіргі қазақ тілі теориясы мен әдістемесі кафедрасының меңгерушісі. ҒАЛЫМНЫҢ ЖАН ӘЛЕМІ Тіл ғылымы ұлт руханияты мен адамзат өркениетіне қызмет етіп, қоғамдық-әлеуметтік жағымды өзгерістерге оң бағыт беріп, елдік мұраттарды іске асыруды мақсат еткенде ғана өз биігінен көрінбек. Тіл ғылымы халықтық сипатымыз бен ұлттық белгі-бедерімізді танытар алтын арқауымыз, ұлы қазынамыз – ана тіліміздің өмір сүруіне, дамуына жан-жақты қызмет етуі тиіс. Қазіргі замана биігінен арғы-бергі дәуірлерге көз тастап отырып, жасқанбай айтуға, айтылуға тиіс ақиқаттың бірі – қазақ тілінің бай, көркемдік құнары мол, дамудың жоғары сатысына көтерілген тіл екендігі. Оған ғасырлар мен заманалар көзіндей болған өркенді тарихымыз бен өрісі кең озық үлгілі көркем әдебиетіміздің алған асулары, шыққан биіктері дәлел. Қазақ тілі – қазақ елінің қалыптасуы мен дамуының айнасы. Бағзыдан басталар ұлы тарихы бар алаш жұртын өзге елдерден өзгеше етіп танытар, даралай түсер қадау-қадау белгілердің денін ана тілінен табуға болады. Тіліміздің бедері берік, бейнелілік сипаты анық болғандықтан да халқымыз тарих толқынында жойылып, жоғалып кетпей, жер бетін жайлаған жүздеген ұлттар санатында өмір сүріп, тәуелсіз ел мәртебесіне ие болып отыр. Сондықтан да қазақ елі әлемдік контексте өзінің байтақ жерімен, баянды мінез-құлқымен, ұрпақтан-ұрпаққа мұра болып жалғасқан бай сөздік қорымен, тіл арқылы көрініс табар терең философиялық ой әлемімен, діңгегі берік елдік қалыбымен, тұғыры мықты ұлттық тұтастығымен жаңа дәуірге желкен жайып келеді. Зерттеу жұмыстары елдің рухани әлемінің кеңеюіне, ұрпақ санасының өсіп-өркендеуіне, ұлттық құндылықтардың сақталуына, ең бастысы, елдің келешегі болып саналатын – жас ұрпаққа тиянақты білім, тағылымды тәрбие беру ісіне орасан үлес қосары анық. Өйткені тіл қоғаммен, қоғамның қозғаушы күші – халықпен тығыз бірлікте өрістейді, дамиды. Тіл – ұлттың сапасын айқындар көрсеткіш, қоғамдық ойдың көрінісі. Сол үшін де кейінгі ұрпақ өзіне дейінгі жинақталған білім мен ілімді, ой мен тәжірибені өз бойына сіңіріп қана қоймай, оны жан-жақты меңгеріп, жалғастыруы, жетілдіріп, сақтауы, қоғам қажетіне жаратуы тиіс. Қоғам да өз кезегінде соған жағдай жасауы керек. Өз елі мен өз жерінің төрінде отыруға құқылы; мәдениеті мен білімі жетік; Отаны мен отбасын қадірлейтін; ұлттық сана-сезімі жоғары; адами, рухани құндылықтарды сақтап, іске асыратын жас ұрпақ тәрбиелеу – ғалым алдындағы мәңгілік парыз. Бұл парыз үдесінен шығу үшін, біріншіден, адам мен қоғамның қажетін өтей отырып, қазіргі уақыт талабына толық жауап беретін, бүгінгі компьютерлік технологияны меңгеріп өскен жасөспірімдердің сұранысына сай терең де, пайдалы ілім керек. Екіншіден, ғылыми қағидалар мен тұжырым-түсініктерді саралап, талдап, ұсынумен қатар, жастарға үлгі болатын ұстаздың, ғалымның – өз жеке басының да іс-әрекеттері, өмір сүру ұстанымдары, адами қарым-қатынастары өнегелі болуы ләзім. Ғылымда концептуалды тұжырым ұсына білер зерттеушінің білімімен, біліктілігімен қоса, ғалымның моральдық, этикалық, рухани келбеті де таза болуы – шарт. Өйткені ол өзі сөз етіп отырған мәселені зерттеуші ғана емес, ол сондай-ақ ғалым, ұстаз, тәлімгерлер мектебін жалғастырушы, әрі ғылымның сол саласы туралы адал, ақиқат пікірді қалыптастырушы екенін де естен шығармағанымыз абзал. Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының лексикология бөлімінің меңгерушісі, филология ғылымдарының докторы, профессор Жамал Айтқалиқызы Манкееваны өз басым тіл ғылымын өрістетуде осындай ұстанымы берік ғалым; жаны сұлу, жайдары мінезді замандас; мінезге бай дос; текті ортада тәрбиеленген, жақсылыққа жаны құмар, айналасына нұрын шашып жүретін ерекше жаратылған жан деп есептеймін. Сондықтан да маған «Адам ойының портретін жүзінен көруге болады» дейтін ұлы суреткер Ғабит Мүсіреповтің пайымы осы Жамал Манкеева тәрізді ғылыми ортада, көпшілік қауым арасында кең мінезімен, терең білімімен, ақыл-парасатымен ел құрметіне бөленіп жүрген жандарға айтылғандай көрінеді. Жамал Манкеева орта мектепті үздік бітіріп, Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің филология факультетіне оқуға мол дайындықпен келіп түскен студенттердің бірі болды. Алғашқы курстан-ақ көркем әдебиет пен көркемөнер әлеміне қатысты іргелі еңбектермен жақсы таныс жас қыз білімінің озықтығымен, табандылығымен, тиянақтылығымен, көзге түсті. Осынау биязы мінезді, қатарластарына жақсылығын аямайтын, жаны жайсаң, ынта-ықыласы мол талапты студент ұстаздар назарына да бірден іліккен еді. Ол әсіресе тіл тарихына ерекше қызығушылық танытты. Тіл тарихы – қызықты да қиын сала. Оны зерделеу үшін тіл білімін, ел тарихын, үлкен әдебиеттің арғы-бергі озық үлгілерін, халықтың сөз байлығын, оның мән-мағынасын жетік білу қажет. Жамал бұл айтулы салаларды терең, жан-жақты игере жүріп, сөз өнерінің ішкі иірімдеріне бойлады. Сөйтіп ғылым дүниесінің есігін ашты. Тіл әлемінің қыры мен сырын, мәні мен мазмұнын тануға ұмтылды. Ол үшін сөз дейтін киелі әлем мағынасы мен сырын ішіне түйіп, шешімін өзің тауып ал деп жатқан қазына-байлықтай елестеді. Жасынан сыры мен жұмбағы мол осынау тылсым дүниеге – сөз дүниесіне жаны құштар шәкірт тілдің тарихы мен сөз құпиясын, оның шығу тегін (этимологиясын) танып-білуге ден қойды. Сөздің шығу тегін, түп-тамырын білу үшін ұлт тарихын, ұлт болмысын терең білу қажет еді. Содан өзі сүйіп оқитын тарих оған тіл тамырын таратып тануға, сөздің тегі мен түпкі мәнін саралап талдауға көмектесті. Сөз төркіні мен тіл тарихы ғалымның бағыт-бағдарын анықтап, сөз мәдениеті дейтін әлемге алып келді. Ізденгіш талантты жас сөз мәдениетін зерделеу арқылы ұлт мәдениетін зерделеуге, оны жан-жақты қарастырып, зерттеуге бет бұрды. Осы бір игілікті істе оған алғаш ата-анасы бойына сіңірген, көкірегіне құйған қасиеттері тірек болса, келе-келе ғылым жолында өз жұлдызын дәл табуына ұстаздары – М.Балақаев, Ы.Маманов, К.Аханов, Ә.Қайдар, Р.Сыздық, М.Томанов себепкер болды. Осындай ұлағатты ұстаздардан тәлім ала жүріп, қатар қызмет істеу, пікірлес, сырлас болу өмірдің Жамалға ұсынған үлкен сыйы еді. Айналып келгенде, бәрі – адал еңбегінің, білім-білігінің нәтижесі, тағдырдың өзіне бұйырған несібесі еді. Адалдық пен табандылық – ғалым үшін таптырмайтын қасиет. Өзіңнің кәсібіңе, тәлім берген ұстаздарыңа, ортаңа деген адалдықты аялап сақтау байыпты мінезді керек етеді. Біз білетін Жамал осы мінезінен айныған емес. Жамал Манкееваның ғылыми зерттеулерінің нысаны – халық санасында сақталып, жадында жатталған, өмірдің барлық салаларында қолданылатын; тарихы бай, тамыры терең, ұлттық тілдің мол қазынасын құрайтын бірліктер – мәдени лексика. Ғалымның түйіні бойынша: «... мәдени лексика ұлттық рух пен талғам негізінде, ұлттық тұрмыс пен шаруашылық ерекшелігіне сай, технологиялық процесс нәтижесінде, өз мәні мен атқаратын қызметіне сай, сөзтудырушы моделдер арқылы жасалатын, материалдық өндіріс пен мәдени туындылар атауларынан тұратын лексика-семантикалық категория деп анықталады». Тілшінің мақсаты – осы этномәдени атаулардың мәні мен мағынасын, табиғи болмысы мен мазмұнын, ішкі сыры мен сынын, сөздік қорда алатын орны мен маңызын айқындау, дәлелдеу, тұжырымдау. Ғалымның зерттеуіне арқау болған этномәдени аталымдар қазақ тілінің сөз байлығын аңғартар басты көрсеткіш қана емес, олар ұлттың рухани келбетін; халықтың әлеуметтік, тұрмыстық, мәдени деңгейін, танымдық, психологиялық болмысын, әдет-ғұрып пен салт-дәстүрлерін бейнелейтін; сөз арқылы халықтың мәдени деңгейін көрсететін, ұлттың өндіріспен байланысты тұрмыс-тіршілігін, материалдық күйін айғақтайтын; оның өмір сүру ұстыны мен ұстанымдарын анықтайтын тілдік құрал есебінде қарастырылады. Ғалым зерделеген этномәдени аталымдар ғылым обьектісі болумен қатар, халықты, ұлтты, адамзатты танудың да кепілі болып табылады. Ұлт пен ұлыс туралы, ел мен елдік қасиеттер туралы, адам мен жалпы адамзаттық құндылықтар туралы дүниетанымдық ой-пікірлер айту, нақты фактілерді, айқын тілдік деректерді қажет етеді. Бұл бағыттағы ғылыми тұжырымдар зерттеуші-ғалымның жауапкершілік міндетін арттыра түседі. Жамал Манкеева – тілді зерттеуші танымал ғалым ғана емес, елдің берекесі мен бірлігін тілеп, адамдар арасына жарасты ынтымақ орнықтыруға ұмтылатын, Алла тағала бойына айырықша кісілік қасиеттерді дарытқан, ел-жұртына елеулі мінезімен танылған үлкен жүректі ұстаз-ғалым. Ғалым үшін адалдық қасиет қалай керек болса, ұқыптылық пен ыждаһаттылық та солай қажет. Бұл – адамның адамшылығын, көңілі жақын дос-жарандарына деген ықыласын айғақтар сирек қасиеттер. Жамалда да осы қасиет мол. Оған көзім талай жеткен. Ол үнемі өзге де көңілі жақын жүретін адамдарының елінің, жұртының, ағайын-туысының амандығын сұрап, тілеулес болып отырады. Осылай амандық сұрау арқылы адамдар бір-біріне деген құрметті қалғытпайды. Елдің, жердің саулығын білу арқылы тұтас қазақ елінің, қазақ жұртының берекесін түгендейтініміз ақиқат... Жамалдың бойындағы сөз бен істің, ішкі рухани тазалық пен адами принциптердің сәйкесіп отыруы кім-кімді болса да әркез риза етеді. Тіл білімі – көпсөзділікті қаламайтын, нақтылыққа құрылған, логикаға негізделген, тілдік дерекке ғана сүйенетін дәйекті ғылым. Осы тұрғыдан келгенде, профессор Жамал Манкееваның ғылыми тұжырымдары мен нәтижелі түйіндері тілдік деректерге, тарихи мәліметтерге аса бай. Халық ауыз әдебиетінен, XV-XІX ғасырлардағы ақын-жырау шағармаларынан, тарихи жырлардан, көркем әдебиеттің қуатты үлгілерінен алынған тілдік деректер, сөз оралымдары Жамал Манкеева зерттеулерінің маңызын арттыра түседі. Ғалымның айтуынша: «көне тамырлы этнолексика – халықтың этномәдени тарихы және тілдік процестері мен тілдік шығармашылығы туралы баға жетпес «ақпарат» көзі. Себебі, заттардың атауларында адамның сезімдері, қабылдау түйсіктері мен ұғымдары, күнделікті тәжірибесі мен тұжырымдары көрінеді». «Соның нәтижесінде мәдени лексика – ұлттық дәстүрлі мәдениетімізді тек атап қана қоймай, рухани танымдық та жүк арқалаған, тілдік құрал арқылы сақталған ұлттық топырағымыздың алтын өзегінің қайнар көздерінің бірі». Ғалым тұжырымдаған осы көзқарас тілдік материалдарды жан-жақты зерделеу арқылы ұлт дамуы мен қалыптасуын айғақтар әлденеше тарихи кезеңдерді саралап талдауға, тануға мүмкіндік береді. Ғалым: «Тұрмыстық лексика – ұлттық мәдениеттің реликті, әрі рухани байлығымыздың түбірі», – деп анықтай келіп: «Бұл жүйедегі сөздер тек атауыштық қана қызмет атқарып тұрған жоқ. Себебі қазақ тіліндегі материалдық мәдениетке қатысты атаулар немесе тұрмыстық лексика қазақ халқының материалдық өндірісінің деңгейін, сипатын, түрлерін және шаруашылық пен тұрғын үй мүліктері, киім мен тұрмыс бұйымдарын әшекейлеуге қажет мұқтаждықты қамтамасыз етуге бағытталған қазақтың халықтық қолөнер бұйымдарын бейнелейді. Ал, олар – қазақ халқының материалдық қана емес, рухани байлығының да көрсеткіші. Олардың тіл арқылы көрінісінде «халықтың рухы» сипатталады», – деп атап көрсетеді. Тіл арқылы көрініс табатын «халықтың рухы» әртүрлі жағдаяттарда: адамдардың сөздерінен, мінез-құлықтарынан, қазақ қыздарына тән ізетті іс-әрекеттерден, жұбайлардың өмірдегі, отбасындағы өзара қарым-қатынасынан, ілтипатынан аңғарылып отырады... Университет табалдырығын бір жылда қатар аттаған Жамал мен Зейнол екеуі – білім есігін қатар ашып, ғылым кеңістігіне де бірге өрлеген жүрек жылулары табысқан, бірін-бірі қас-қабағынан танитын, болашақ өмірге де қол ұстасып жүріп қадам басқан, махаббаты жарасқан жандар. Екеуі де білімі терең, ғылымға бейім, үздік студент, табанды, тиянақты, жаны сұлу жастар екендіктерін әу бастан-ақ дәлелдеді. Олардың кітапханада, оқу залдарында қатар жүріп, оқу оқыған, білім іздеген күндері түсіністікке, сыйластыққа, сүйіспеншілікке қалай ұласқаны қаз-қалпы көз алдымызда. Жамал қашан көрсең, қоғамдық қызметте, ғылыми ортада, отбасында Зекеңді (Зейнолды) пір тұтып, сыйлап отырады. Жамалдың құдай қосқан қосағына әркез биязы, нәзік, аңғал мінезімен қалай арқа сүйейтінінің де сан мәрте куәсі болып келеміз. Ол тіпті өмірдің де, тұрмыстың да бар жауапкершілігін Зекеңе сеніп тапсырып қойған. Зекең де айдай Ақ-Жамалының биік мұраты мен талғампаз талабына сай келіп, екеуі жарасты ғұмыр кешіп келеді. Көрген көзге қуаныш ұялатар осы бір жарасымды жандардың жүріс-тұрысына іштей бәріміз де сүйсінеміз. Зекеңнің қоғамдық-әлеуметтік ортадағы орны, қызметі, азаматтығы әріптестері мен ұстаздарын, шәкірттері мен замандастарын, достары мен қатарластарын – жалпы көпшілік жұртты, зиялы қауымды қалай сүйсінтіп, сүйінтіп келе жатқаны өз алдына бөлек бір әңгіме... Ол – филология ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Республикасы жоғары оқу орындарының Үздік оқытушысы, әйгілі әдебиетші-ғалым, ұстаз. Зейнол мен Жамал – біреуі әдебиет кеңістігін, екіншісі тіл өрісін жан-жақты, терең зерттей отырып, еліміздің рухани әлемінде құдыретті сөз өнерін екеуі екі қырынан зерделеп-таныған, дәйектеген, дәріптеген, есімдері елге танылған дарынды қос ғалым. Зейнол мен Жамал – Сөз дейтін киелі ұғымның салмағын жарыса көтеріп, қатар ұшып жүрген бір алып құстың қос қанаты тәрізді. Олар қазақ халқының әдебиеті мен тілін, мәдениеті мен ділін, көркемсөзі мен ғылымын бірі тілтанушы, бірі әдебиеттанушы ретінде зерделеп-зерттеп келеді. Қашан көрсең қатар жүреді. Семинарларға, ғылыми талқылауларға, конференцияларға бірге барып, баяндама жасайды, пікір білдіреді. Бұл Алланың өзі табыстырған жандар арасындағы сенім мен құрметтің өнегесі деп айтар шын мағынасындағы отбасылық бақыттың үлгісі ғой. Жарастық пен түсіністік серік болған, еңбек пен мақсат өмірдің мәні мен мағынасына айналған осы жанұя еліне елеулі отбасы екені көпшілікке аян. Жарасымды жұп ұл сүйіп, қыз өсіріп отыр. Бойларына біткен тектілік пен біліктіліктің сәні мен мәнін Жамал мен Зейнол – құлындарының бойына сіңіре білген ата-ана. Бойтұмардай болған үлкенді сыйлау, кішіні әлпештеу, ананы құрметтеу, атаны ардақтау, адамды жақсы көру, ел мен жерді сүю сияқты қасиеттердің бәрін перзенттеріне қалай үйретіп, қалай тәрбиелегенін ұлы Кенесары мен қызы Ақмаралдан көріп, қуанамыз. Соның арқасында балалары ақылды, білімді, зерек, қамқор, еңбекқор, іскер, өжет, батыл, өз пікірлері қалыптасқан азамат болып өсті. Ғалымның зерттеу еңбектеріндегі басты-басты жаңалықтар мен өзіндік пікір-тұжырымдарды төмендегідей баптармен түйіндеуге болады. Ғалымның этнолингвистикалық тілдік бірліктерді, этномәдени аталымдарды, сөз өнерін, сөздік қорды ұлттың болмысын, табиғатын, ішкі мазмұнын айғақтайтын тұтас мәдени жүйеде қарастыруы – тіл ғылымындағы жаңа ұстаным. Бұл пікір ел мен жер, халық пен ұлт, адам мен табиғат, өмір мен қоғам құбылыстарын өзара байланыста, заңды сабақтастықта зерделеп-тануға, зерттеп-білуге ықпал етеді. Мұндай бағыт ұлттың, адамзаттың өзін-өзі тануына, жаһандану жағдайында өз құндылықтарын сақтап қалуына, баба аманатын ұрпақтан-ұрпаққа жеткізуге, ұлт болашағын дәйектеуге мүмкіндік береді. Ғалым зерттеуінде мәдени лексиканың, рухани және материалдық сөздік қордың ұлт пен тіл тұтастығы тұрғысынан қарастырылуы қазақ тілінің сөз байлығын тың тұрпатта жаңа мазмұнмен байытады. Бұл принцип тіл ғылымына кең өріс бітіріп, қазақ сөз өнерін ілгері дамытуға ықпал етеді. Тілші жинап, талдап, жүйеге түсірген мәдени лексика жаңашыл талдау-талғаммен сарапталған, тың идеялармен толықтырылған, жаңа қағидалармен түйінделген. Бұл қағиданы бекіту жолдарын зерттеуші құрамы жағынан өз ішінде барлық құнды дерек пен мәліметті сақтаған сөздер жиынтығынан, ұрпақтан-ұрпаққа аманат болып келе жатқан ұлт тілінің сапасынан, ел мәңгілігін қамтамасыз етер халықтың сарқылмас қазынасынан іздейді. Бұл мәселе жөнінде ғалым: «... тіл – этномәдени ақпаратты жинап, сақтаушы, жеткізуші, келесі ұрпаққа жалғастырушы, сайып келгенде, ұлтты бір бүтін етіп тұтастырушы», – деген тұжырымды пікір айтады. Тілші этномәдени бірліктерді мәдениетіміздің қалыптасуы мен өркендеуінің тілдік көрсеткіші ретінде қарастырып, оны ұлттық мәдениеттің өзіндік болмысын бейнелейтін лексикалық единица тұрғысында талдайды. Сөйте отырып, тіл білімінде кең өріс алған антропоөзектік бағытты тың тұжырымдармен байыта түседі. Тілші зерттеулерінде этномәдени аталымдар, ұғымдар, бейнеліліктер болып табылатын сөздік қордың мән-мазмұнына, құрылымына, динамикасына әсер еткен себеп, түрткі болған уәждер алғаш рет ғылыми негізде дәйектеліп, дәлелденді. Бұл этномәдени атауларды зерттеуге қатысты жаңа көзқарас, тың түйін болып табылады: «... тілдік атау жүйесінің (номинацияның) тіні болып табылатын уәжділік қасиетті тілдің жалпы жүйелік қасиетінен бөліп қарауға болмайды», – деп қорытады ғалым. Ғалым жаһандану жағдайында тіл-мәдениет-ұлт тұтастығын сақтаудың ұтымды амал-тәсілдерін ұсына отырып, адамзат дамуы барысындағы тілдің мәні мен маңызына тоқталады. Ғалым зерттеуіндегі концептуалды түйіндер тіл ғылымын, тарихты, әдебиетті, қоғамдық-әлеуметтік ғылым салаларын бір-бірімен сабақтастыра, тоғыстыра отырып, ұлтты дүниетанымдық тұрғыдан зерделеудің жаңа беттерін ашады. Бұл мәселе туралы зерттеуші: «... адам өзінің әлемге деген көзқарасын, дүниетанымын, өзіндік «әлем бейнесін» тілдің қызметі арқылы қалыптастырады», – дейді. Тілші тілдің зерттеу нысандарын бір ғылым аясынан шығарып, этнолингвистикалық, когнитивтік, лингвомәдениеттанымдық, қоғамдық-әлеуметтік, философиялық, логикалық, психологиялық тұрғыдан зерделеп, тұжырымдайды. Бұл терең білімділікпен қатар біліктілікті, елін, жерін, ұлтын сүюді, осы жолда талмай, тынбай ізденуді және тілдік деректерге сүйене отырып, ғылыми қөзқарастарды сараптап, әділ әрі ақиқат пікір қорытуды қажет етеді. Осы ретте Әлихан Бөкейхановтың: «Ұлтына, жұртына қызмет ету – білімнен емес, мінезден» деген сөзі еске оралады. Біздер Жамал Манкееваның «ақырын жүріп, анық басқан еңбегінің далаға кетпей» еліне, жұртына, шәкірттеріне, кейінгі ұрпаққа тағылым болып отырғанының куәсіміз. Профессор Жамал Манкеева зерттеулерінің әлеуметтік маңызы жалпы адамзат мәдениетінің ерекшеліктерін, оның ішінде қазақ ұлттық мәдениетінің болмысын тіл арқылы зерделей келіп, рухани құндылықтардың мәнін ғылыми негіздеуінің тереңдігінен көрінеді. Тілші: «мәдени лексика – ұлттық сана мен ұлттық талғам сабақтастығының нәтижесінде пайда болып қалыптасатын туындының тілдегі бейнесі екендігін дәлелдейді». Сөйтіп, ғалым ұлттың өмір сүру философиясын тіл арқылы таниды, тіл білімін рухани-танымдық бағыт арқылы дамытады. Бұл – этносты танудың, ұлт пен ұлысты қадірлеудің, «сөзбен өрілген мәдениетті жаңғыртудың», адамзат әлемін түсіну және түсіндірудің, құндылықтарымызды ұрпақ санасына ұялатудың айқын көрінісі. Профессор Жамал Манкеева – шынайы ғалымдық жаратылысымен, табиғи болмысымен және өмір сүру ұстанымдарымен қоғамда, әлеуметтік ортада, қызметте, жанұясында тазалық пен ізгіліктің, білімдарлық пен біліктіліктің, үндесім мен үйлесімділіктің үлгісін көрсетіп, өнегелі ғұмыр кешіп келе жатқан замандасымыз. Сондықтан да ұлағатты ұстаздың, нағыз ғалымның, адал жардың, ардақты ананың, құрметті әріптестің, қадірлі құрбының, аяулы достың кісілігі – еліміздің рухани байлығын сақтауға; білімі – құндылықтарымыздың бағасын арттыруға; «мейірімі мен сезімі бізді құтты өмірге жетелеуге» (Скиф Анахарсис); білігі – жеткіншек буын жастарға, келешек ұрпаққа тәлім беруге өлшеусіз үлес қосады. Өйткені ғалым ұстанымынан біз кісілік пен кішіліктің үндесімін, ой мен істің жымдаса біріккен әдемі үйлесімін көреміз. Бұл – ғалымның болмысын танытып, адами жан дүниесін жарқыратып ашар үндесу мен үйлесімнің көрінісі. жүктеу/скачать 4,42 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|