«Қазақ тілі және әдебиеті» кафедрасы «Бекiтемін»
Лексикалық мағынаны түрлендіретін жұрнақтар
жүктеу/скачать 163,07 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 1. Сыйлау, кұрметтеу мәнді жұрнақтар
| Лексикалық мағынаны түрлендіретін жұрнақтар
Адамдар арасындағы тұрлі қарым-қатынасқа байланысты туатын сан-алуан мәндегі көңіл-күй, ризалық, үлкенге құрмет, сый, ілтипат білдіру, жақсы көру, кішіні еркелету сияқты адамның ішкі сезімін білдіретін реңк мәнді жұрнақтар зат есім сөздердің өзіне жалғанып, оның лексикалық мағынасын түрлендіреді. Лексикалық мағынаның түрленуі жалпы тіл білімінде де сөзжасамға жатады. Оны орыс тіл білімінде түрлендірілген (модифицированное) сөзжасамдық мағына деп атаған . Түрлендірілген сөзжасамдық мағына деп лексикалық мағынаның үстіне қосылатын реңкгік мағына аталады. Мысалы, апатай, ағатай сөздерінде апасын, ағасын жақсы көру, оларға ілтипат көрсету мәні бар. Мүнда апа, аға сөздерінің лексикалық мағынасы сақталып, оларға қосымша мағына қосылып, лексикалық мағына түрлендірілді. Зат есімнің бұл мағыналарының белгілі құрамы, ол мағыналарды жасаушы белгілі сөзжасамдық жұрнақтар бар. Оларды А.Ысқақов "Зат есімнің реңк мәнін тудыратын жұрнақтар деп атап, оларды зат есім сөзжасамында берген . Зат есімнің лексикалық мағынасын түрлендіріп, оған түрлі реңк мәнін қосатын жұрнақтар тілде көп емес. А.ЬІскақов бұл жұрнақтардың 13 түрін көрсеткен. Соңғы зерттеу бойынша зат есім лексикалық мағынасын түрлендіретін, реңк мән қосатын 24 жұрнақ бар. Олар төмендегілер: 1 -еке, -қа, -ке (Жұмеке, Мүке, Сәке); 2 -й (апай, ағай, әкей, шешей)' 3 -тай (ағатай, әкетай, көкетай); 4 -жан (Ардақжан, көкежан); 5 -қан, -ақан (ботақан, қошақан); 6 -қай, -кей (балақай, шешекей)' 7 -шақ, -шек (құлыншақ, інішек); 8 -шық, -шік (қапшық, көлшік); 9 -ша, -ше (кітапша, өгізше); 10 -ш (Құрмаш, Айнаш); 1.1 -сымақ (көлсымақ, таусымақ); 12 -шығаш, -шігеш (байшығаш, ершігеш); 13 -жын, -жін (құнажын, дөнежін); 14 -ес (белес, дөңес); 15) -қа (қырқа); 16) -ат (қырат); 17) -қал (шатқал); 18) -пат (ойпат); 19) -пан (балапан); 20) -анақ (шұқанақ); 21) -қалаң (шатқалаң); Бұл жұрнақгардың тілде атқаратын қызметтері бірдей емес. Бұлардың ішінде тілде белсенді қызмет атқаратын өнімділері де бар, қызметі тарылған өнімсіздері де бар. Өнімді жұрнақтарға -еке, -қа -ке, -й, -тай, -жан, -шақ, -шек, -шық, -шік, -ш, -сымақ жұрнақтары жатады. Бұлар күнделік өмірде жиі қолданылады, өрісі кең жұрнақтар. Зат есімнің лексикалық мағынасын түрлендіретін жұрнақтар тілде түрлі реңктік мағынаны білдіреді. Олар: 1) сыйлау, құрметтеу мағынасы, 2) жақсы көру сезімін білдіру, 3) еркелету, 4) кішірейту. Бұлардың әрқайсысына жеке тоқталайық. 1. Сыйлау, кұрметтеу мәнді жұрнақтар Сыйлау, қүрметтеу мағынасы тілде белгілі жұрнақтар арқылы беріледі. Қазақ тілінде үлкенді сыйлау, құрметтеу мағынасынын арнайы көрсеткіштер арқылы берілуі тілде қалыптасқаны занды құбылыс деп танылуы керек. Оны халықтың салт-санасы туғызған. Үлкенді сыйлау, құрметтеу дәстүр, салт-санасының бір түрі-халықтың өмірінен кең орын алған салт-сана, дәстүр тілден де өз көрінісін тапқан. Осы салт-сананың, дәстүрдің сақталуы бұл мәндегі жұрнақтардың қазір тілде жиі қолданылуын сақтаған. 1. Сыйлау, құрметтеу мәндегі жұрнақтар -еке, -қа, -ке, Бұл жұрнақтардың қолданылуында екі түрлі ерекшелік бар: 1) бұл жұрнақтар кісі аттарына жалғанғанда, кісі аттарының бір я бірнеше буыны қысқарады. Осы жұрнақтар казақ тілінде көне замаинан келе жатқан сөз қысқартудың жолымен тікелей байланысты. Мысалы, Жаке (Жамбыл), Асеке (Асқарбек), Сәке (Сағындық), Құреке (Құрманбек), Зәке (Зейнолла) т.б. Әдетте кісі аттарын қысқартып, оған —еке, -қа, -ке жұрнақтарын қосып қолдану жасы үлкен, сыйлы, құрметті адамдарға қатысты. Бірақ кейде жасы кіші адамдарға сый-құрмет көрсету, ілтипат білдіру үшін де қолдану кездесе береді. 2. Тіліміздегі —й жұрнағы да сыйлау, ілтипат, ізет білдіру, үлкен тұту мәнін береді. Бұл жұрнақтың қолданылу аясы тар, ол туыстық мәндегі атауларға ғана жалғанады және олардың бәріне емес, тек аға, апа, әке, шеше, ата, жезде, әпке сөздеріне жалғанады: ағай, апай, шешей, атай, әкей, жездей. Осылардың ішіндегі жиі қолданылатыны ағай, апай сөздері. Бұлар туған ағасы мен туған апасына қолданылмайды. Бұл сөздердің әлеуметтік мәні басқа тілдердегі синьор, ханым сөздерінің мәніне жақын. Олар танитын адамға да, танымайтын, аты-жөнін білмейтін адамға да қолданыла береді. Мысалы, Қүрметті Кенен ағайдың әндерін тыңдауға құмартып келем (С.Мұқанов). — Апай, сізге мен қалай рақмет айтарымды білмей отырмын,-деді Ғани даусы дірілдеп (М.Иманжанов). — Ағай, бұл қай көше? (ауызекі сөзден). жүктеу/скачать 163,07 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|