Қазақ тіліндегі дыбыстық өзгерістердің ауызша тілдегі көрінісі Ж. Т. Жұмабаева
жүктеу/скачать 0,67 Mb. Pdf көрінісі
|
| ы:лаж, лай, лас, лашын, лау («ылау деп, үй деп дікілдеп» Абай),
рас, рақат, разы, рай, рақмет, рақым, радио, разъезд, ранг, рапсодия, рация. і:леген, лекер, леп, рәсуа, рәсім, рәуіш, рет, реніш, ребус, регресс, редукция, рельс, республика. ұ:рұқсат, рух, ру, Лұқпан. ү:Рүстем, үрөл (роль). Осымен байланысты Н.Уәлидің пікірінше, л, р сонорлары сөздің басында келгенде, барлық жағдайда қысаң дауысты селбесіп айтылады. Бірақ олардың фонемалық реңктері р, л дыбыстарынан кейінгі дауыстыларға тәуелді болуы ықтимал. Мысалы, р, л сонорларынан кейін а, ә, е, ү және дауысты + сонор дыбыс тіркесі –ұу, ый келсе, р, л-дың алдында келетін қысаң селбеспе дауысты өзінің созылыңқылығы жағынан біршама қысқа айтылады. Ал сөз басындағы р, л-дан кейін қысаң дауыстылар келсе, керісінше, селбеспе дауысты біршама созылыңқы айтылуы ықтимал [2, 110б.]. Ал І.Кеңесбаевтың пікірінше, р фонемасы тіл ұшы альвеолға нық тиіп, фонациялық ауа өте қарқынды шығу арқылы жасалады. Сөз ортасында р бір рет дірілдейді де, сөз аяғында көбіне екі рет дірілдейді. Сондықтан бұл фонеманы вибрациялық (діріл) фонема дейміз. Бұл фонма сөз ортасы мен сөз аяғында көп ұшырайды. Бұрынғы түркологтар айтқандай, р сөз басында кездеспейді. Осының салдарынан өзге тілден ауысқан р-дан басталуға тиісті сөзердің алдынан ы немесе і дыбыстары қосылып отырады немесе кейде ү, ұ, о тәрізді дыбыстар селбесіп тұрады. Сол сияқты л-дан басталуға тиісті сөздің алдынан қалай да бір қысаң дауысты қосалқыланып отырады. Осы сияқты Ж.Аралбаевтың да пікірінше, сөз басында р дыбысыы сирек қолданылады. Р дыбысынан басталатын бір топ сөзде кейде алдынан ы, і қысаңдарын, не ү, ұ, о дыбыстарын протезаға бейімдейді: ырахмет (рахмет), ырас (рас), ырай (рай), ірет (рет), ұрықсат (рұқсат), ұру (ру) және т.б. жүктеу/скачать 0,67 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|