Қазақ тіліндегі дыбыстық өзгерістердің ауызша тілдегі көрінісі Ж. Т. Жұмабаева
жүктеу/скачать 0,67 Mb. Pdf көрінісі
|
| жазылуы
айтылуы жазылуы айтылуы рұқсат ұрықсат лаж ылаж рас ырас лақ ылақ рет ірет лебіз ілебіз рең ірең лақап ылақап рақым ырақым леп ілеп Элизия. Сөйлеу процесінде сөздер кей уақытта екпін мен интонацияға, сингармонизмге байланысты өзара тіркесіп, бір бүтін болып айтылуының орфоэпия үшін үлкен мәні бар. Мәселен, қатар, тетелес келген екі дауысты дыбыстың бірі түсіріліп айтылады: а – а – а:алат (ала ат), қаралат (қара ала ат), айталады (айта алады), алмағаш (алма ағаш), атана (ата-ана), қарала (қара ала) т.б. е – е – е:барсекен (барса екен), барамекен (бара ма екен?), барыппекен (барып па екен?); а – и – и:барсигеді (барса игі еді); а – ө – е:қарөзек (қара өзек), қарөлең (қара өлең), қарөкпе (қара өкпе); а – ү – ұ:арпұны (арпа ұны); а – о – о:үлкен қарой (үлкен қара ой); ы – а – а:Сарарқа (Сарыарқа), Қандағаш (Қанды ағаш); е – е – е:келсекен (келсе екен), келседі (келсе еді), келемекен? (келе ме екен?), келермекен (келер ме екен?), сөйлесекен (сөйлесе екен), көргенбекен? (көрген бе екен?); ы – е – е:Сарөзек (Сары өзек)[5]. Қазақ орфоэпиясының мәселесі дыбыстардың ассимиляциясына да байланысты. Себебі ассимиляция құбылысы, дыбыстардың өзге комбинаторлық өзгеруі сөйлеу процесінде пайда болады. Алғашқы сөздің соңғы дыбысы дауысты, үнді не ұяң болып, кейінгі дыбыстың басқы дыбысы қатаң қ, к болса, қатаң дыбыстар айтылуда ұяңдап ғ, г дыбыстарына ауысады: ала гөл (ала көл), ала гөйлек (ала көйлек), қара ғой (қара қой), қой ғора (қой қора), боз ғұнан (боз құнан), атың гім? (атың кім?), қара гөлеңке (қара көлеңке), қара гер (қара кер), не ғыласың (не қыласың) т.б. Алғашқы сөздің соңындағы қатаң дыбыстардың әсерінен келесі сөздің басындағы б, ғ, г ұяңдары қатаңдап, п, ,қ, к дыбстарына ауысады: Жүніспек (Жүнісбек), Қамыспай Қамысбай), жас қалым (жас ғалым). Түбір сөздің соңғы дыбысы ш болып, оған с-дан басталатын қосымша жалғанса, с айтылуда ш-ға ауысады: қашша (қашса), ішшін (ішсін), ұшшын (ұшсын). Түбір сөздің соңындағы с, з дыбыстарына жалғанатын қосымшаның басқы ш дыбысының әсерінен айтылуда с, з дыбыстары ш дыбысына ауысады: жұмышшы (жұмысшы), сөшшең (сөзшең), башшы (басшы). Түбір сөздің соңғы дыбысы қ, ғ, к, г дыбыстарының алдынан келсе, айтылуда өзгеріп, тіл арты ң дыбысына ауысады: бір гүңгі (бір күнгі). Сөз ішінде немесе сөз аралығында н дыбысы мен к дыбысы, с дыбысы мен ж дыбысы іргелес келсе, айтылуда н дыбысы ң дыбысына, қ, к дыбыстары ғ, г дыбыстарына, с дыбысы ш дыбысына, ж дыбысы ш дыбысына өзгереді: Қазаңғап (Қазанқап), Есеңгелді (Есенгелді), Амаңгелді (Амангелді), Дошшан (Досжан). жүктеу/скачать 0,67 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|