Қaзaқ Тiлiнiң Өзектi Мәселелерi және Тәуелсiздiк Тaғылымы
жүктеу/скачать 1,82 Mb. Pdf көрінісі
|
aзa Тiлiнi зектi М селелерi ж не Т уелсiздiк Тa ылымы
| Қaзaқ Тiлiнiң Өзектi Мәселелерi және Тәуелсiздiк Тaғылымы
161 Диалектологтардың ішінде сөзжасамды арнайы зерттеген ғалымдар да бар, олардан Ғ.Қалиевті, Ғ.Жексембаеваны атау қажет. Ғ.Қалиев «Қазақ говорларындағы сөөжасам» деген тақырыпта 1989 жылы докторлық диссертация қорғады. Ғалым диссертациясында диалектілік сөзжасамның тілдің жалпы сөзжасам жүйесіне байланыстылығы дәлелдеді, сөзжасамды әрекеттің әдеби тіл мен сөйленістердегі бірлігін көрсетті, сөзжасам говорлық сөздік құрамына қатысты, семантикалық диалектизмдердің жасалуын, ондағы сөзжасамдық жұрнақтардың қызметінің ерекшелігін, олардың байланысын анықтап берді. Диалектідегі сөзжасамдық негіз сөздер, көне элементтердің диалектіде сақталуы, сөйленістердегі сөзжасамдық типтер, күрделі сөздер сияқты күрделі – күрделі мәселелерді талдады. Бұл диалекті сөзжасамын зерттеудегі алғашқы күрделі еңбек болды /40/. Ғалым Ғ.Жексембаева басқа тілден енген сөздердің сөзжасамға қатысты мәселесін арнайы зерттеді. Ол да көңіл бөлінбей жүрген мәселелердің бірі еді /41/. Қазақ тілінің басқа мәселелері туралы пікір айтқан, жеке мақалалардағы сөзжасам мәселесі, жоғарғы оқу орындары оқулықтарында сөзжасам мәселесінің көрінісі туралы сөз етсек, ол көп орын алар еді. Дегенмен олардың ішінде де көңіл бөлерлік пікірлер баршылық. Солардың ішінен профессор К.Ахановтың «Грамматика теориясының негіздері» атты 1972 жылы шыққан еңбегінде күрделі сөздер туралы ұтымды пікірлер айтқанына назар аудардық /42/. Сол сияқты С.Исаев «Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты» атты 1998 жылы шыққан еңбегінде сөзжасамдық жұрнақтардың құнарлығы туралы пайдалы пікір айтқан. Жоғарғы оқу орындарының оқулықтары ғылымның жаңалықтары негізінде жазылатын болғандықтан, оқулықтардағы сөзжасамның қандай дәрежеде орын алғаны туралы да бірер сөз айту қажет. Сөзжасам соңғы кезге дейін морфология құрамында қаралып келгендіктен, морфологияға арналған оқулықта сөзжасам мәселесі қамтылып келді. Оны 1964 жылдан бастап шығып, 3 басылым Қaзaқ Тiлiнiң Өзектi Мәселелерi және Тәуелсiздiк Тaғылымы 162 көрген (1964, 1974, 1991) профессор А.Ысқақовтың авторлығымен шыққан «Қазіргі қазақ тілі. Морфология» атты оқулықтан көруге болады. Ғалым сөздің морфологиялық құрамы мен жасалу жолдарына арнайы тоқталып, көмекші морфемалардың бір түрі ретінде жұрнақтар туралы мағлұмат берген. Онда: «Сөз тудыратын жұрнақтар сөзге (түбірге) жаңа лексикалық мағына үстейтіндіктен, өзі жалғанған сөзді басқа бір жаңа лексикалық тұлғаға айналдырады» - деп, жұрнақтардың құрамы, олардың мағыналары және қолданылу ерекшеліктері мәселелерінен мағлұмат берген, жұрнақтардың түрлерін көрсеткен. Сонымен бірге оқулықта сөз таптарын баяндауда әр сөз табының жасалу жолдарын беріп отырған. Бұл әркімге белгілі мәселе болғандықтан оған толық тоқталмаймыз. Бұл сөзжасам мәселесінің оқулықта жұрнақтардың жеке талданып, әр сөз табын баяндауда оның сөзжасамының қаралып отырған көрсетеді. Морфология мәселесінің көлемінің кеңдігі, оқулық көлемінің шектеулілігі сөзжасамның мәселелерінің оқулықта толық қаралмауына себеп болған. Сөзжасам мәселесіне профессор М.Томанов авторлығымен шыққан «Қазақ тілінің тарихи грамматикасы» оқулығында да аздаған мәлімет берілген /43/. Ал сөзжасамға арналған мақалалар әр кезде оқтын – оқтын жарық көріп тұрды. Оларды аз деуге болмайды, саны жағынан да көтерген мәселелері жағынан да мақалалар сан алуан. Мақалалардың көбі ғалымдардың диссертацияларына, жоғарыда баяндаған еңбектеріне байланысты болғандықтан қайталамау мақсатымен оларға тоқталып жатпаймыз. Қазақ тілі білімінде сөзжасамдық ұя термині, оның ғылыми ұғымы туралы мәлімет 1989 жылғы «Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі» атты монографияда алғаш қолданылды. Енді осы еңбекте сөзжасамдық ұя туралы берілген мағлұматқа толығырақ тоқталайық. Монографияда: «Сөзжасамдық ұя деп бір негізгі түбірден тараған туынды түбірлердің жиынтығы аталады» - деп, оған мысал ретінде бас деген түп негіз сөзден жасалған сөзжасамдық ұяны келтіріп, онда 143 туынды сөздің жасалғанын, осы ұяда 92 сөзжасамдық тізбек барын көрсеткен. Осы еңбекте ұяға туынды сөздің саны да, |