Қазақстан археологиясы
жүктеу/скачать 2,7 Mb.
|
Учебник. Археология Казахстана
| Жікіл (Шығыл) қаласы «Тараздан айқайлағанда естілетін қашықтықта. Ол дуалмен қоршалған, цитаделі бар. Соборлық мешіт базар маңында» деп сипатталған. Жікілге Жалпақтөбе қаласы сай келуі мүмкін. Ол Тараздан 5 км қашықтықта. Қазіргі күні қала аумағында.
Ол жоспары бойынша тікбұрышты төбешік, табанынан есептегендегі мөлшері 90-95 м, биіктігі 3-4 м. Шығыс жағында цитадель орналасқан, оның диаметрі 30 м, биіктігі 4,5 м шамасында. Төбешіктің айналасында әлі күнге дейін тереңдігі 0,5 м, ені 10 м ордың ізі сақталған. Орталық қақпасы оңтүстік қабырғаның ортасында болған. Қазіргі таңда ол екі шетінде тұрпаты дөңгелек келген мұнаралары бар жыра тәріздес. Қалада жүргізілген қазба жұмыстары VІ-ІХ ғасырлардағы құрылыс іздерін айқындады. Тұрғындары тығыз қоныстанған, барлық үйлер бір-біріне жапсарластырыла салынған. Тұрғын үйлерден ашық ошақ пен қабырғаны айналдыра салынған сыпалар анықталған. Саптыаяқ, доға тәрізді қазандық, саздан және алебастрдан жасалған дөңгелек үстел-дастархан, шырағдан секілді тұрмыстық-шаруашылық заттар алынған. Түргеш монеталары Жалпақтөбені VІІІ-ІХ ғасырлармен мерзімдеуге мүмкіндік береді. Қаланың жоғарғы мәдени қабаттарынан алынған сырлы ыдыстардың сынықтары Х-ХІІ ғасырларға жатады. Қазба жұмыстары қала фортификациясын анықтауға мүмкіндік берді. Дуалдары 4 м-ге дейінгі биіктігін сақтап қалған. Төменгі (табан) жағында оның ені 5 м, жоғарыға қарай қабырға тарыла түседі. Дуалдың іргесіне көлемі 80х80х60 см пахса блоктары қойылып, оның үсті көлемі 35х25х10см шикі кірпішпен өрілген. Дуалдардың бұрыштарында дөңгелек мұнаралар орналасқан. Тараз маңында Дех Нуджикес және Адахкет қалалары болған. Олардың орындары Ибн Хордадбех пен Кұдама мәліметтері бойынша анықталынады. Қимақтарға барар жолды сипаттаған олар Тараздан 7 фарсах қашықтықтағы Кевакет (Кевакиб) маңындағы екі қонысты атап кетеді. ІХ ғасыр авторы әл-Факих олардан да дәл мәлімет береді, ол Тараздан Кевакибқа дейін 7 фарсах дейді да, қимақтарға баратын жол Тараздан солға қарай, яғни солтүстікке қарай жүреді деп көрсетеді. Адахкет пен Дех Нуджикес Тараздан солтүстік-шығысқа қарай жатқан 30 км жердегі Ассы аңғарында болуы мүмкін. Бұл жердегі ескерткіштерді аэрофото түсірілім жасап, көзбен мөлшерлеген кезде Қаракемер-1 және Қаракемер-2 қалаларынан ұзын дуал орны анықталған. Бұл жазира Кевакибке келіңкірейді, ал қалалар осы аталған екі қала болуы ықтимал. Тараздан оңтүстікке қарай Шелжі, Сұс, Көл және Текабет қалалары орналасты. Олардың арасынан Шелжі кеңінен танымал. Тараз бен Шелжі арасы 4 фарсах жол болған. Зерттеушілер бір ауыздан Тараздан 30 км оңтүстікте жатқан Садыр-Қорғанды Шелжі деп есептейді. Сұс туралы, ол «үлкен қала, ал Көл одан кішкентай», «Текабет – үлкен қала, оның тұрғындарының жартысы діннен жаңылысқандар (мұсылмандар емес)» деп айтылады. Аталған қалаларды Орлов Ақтөбесі (Көл), Талас Ақтөбесі (Текабет) және Чалдовар (Сұс) қалаларымен сенімді түрде салғастыруға болады. «Кенджақ-Сеңгір – Тараз маңындағы қала» деп алғаш рет Махмұд Қашқари көрсетеді. ХІІІ ғасырда қала Кенджақ атауымен тіршілік етіп жатты. Дереккөздерінде былай делінеді: Янги – төрт қала. Олардың әрқайсысының арасы бір фарсах, әрбір қаланың өз атауы бар. Бірі – Янги, келесісі – Янги-Балық, үшіншісі – Кенджақ, соңғысы – Тараз». ХҮ ғасыр бірінші жартысындағы Арабшахта Испиджабтан төрт күндік жерде Янги-Талас қаласы бар дейді. 1253 жылғы саяхатшы Гильом Рубруктың жазбаларында Кинчат қаласы туралы айтылып кетеді. Одан Кенджақ атауын байқауға болады. Гильом Рубрук қала мен бір кент туралы және бұл жердің топографиясы, табиғаты жөнінде сипаттап берген. Рубруктың жазбаларына қарағанда, Кинчат Таластың төменгі ағысында болған. Бұл жерден ХІІІ-ХІV ғасырлардың мәдени қабаты бар екі қала белгілі: бірі Шарвашлык (Шаруашылық), екіншісі – Оххум. Кинчатқа Шарвашлык, ал Рубрук келесі күні жеткенелді-мекен Оххум болуы әбден мүмкін. Тараздың солтүстік-батысында Хутухчин мен Берукет қалалары орналасты. Берукет Х ғасырдан бастап белгілі. ХІІІ ғасырдағы армян патшасы Гетум Тараздан шыққан соң, Хутухчин, Пергант арқылы өтіп, Сугулханға жүргендігін жазады. Хутухчин мен Берукет (Пергант), өз кезектерінде Майтөбе мен Тамды қалаларының орындарында болса керек. Ал Сугулхан (Сүгүлхан?) болса Саудакент болуы ықтимал. Тараздан кейін Жібек жолы бойынша шығысқа қарай жатқан келесі қала деп ортағасырлық авторлар Төменгі Барысханды атайды. Ибн-Хордадбех пен Кұдама еңбектеріне қарағанда Төменгі Барысхан Тараздан фарсах жерде. Ол туралы: «Барсхан – Тараздан шығысқа қарай екі адам айқайы жерінде, дуалмен қоршалған, бірақ ол қираған. Орталық мешіті базарлардың ортасында» делінген. Төменгі Барсхан Тараз темір жол стансасы маңындағы Төрткүлтөбе қаласымен салғастырылады, ол көне Тараз қирандыларынан 10 км қашықтықта. Оның топографиясында цитадель мен шахристан анық байқалады. Қала жоспары бойынша екі қабатты тікбұрышты төбе, бұрыштары әлемнің тараптарына бағытталған. Төбенің табанындағы мөлшері 140х140 м, биіктігі 4-5 м. Солтүстік-батыс бұрышында цитадель орналасқан, ол мөлшері 30х30 м, биіктігі 10 м төбешік түрінде. Шахристан айналдыра жайылып кеткен жалмен қоршалған, араларында мұнара орындары байқалады. Шахристан аумағына адамдар шығыс және батыс жақтағы мұнаралы қақпалардан кірген. Тараз бен Барсханнан шыққан жол шығысқа, Құлан қаласына қарай асатын еді. Тараз бен Құлан аралығындағы аумақ ұзақ уақыт қарлұқтарға қарады. Құланға бара жатқанда жол Касрибас, Күлшөп, Жолшөп сияқты қалалардан өтетін. Зерттеушілер Қасрибасқа Ақыртас, Күлшөпке Өрнек, Жолшөпке Құмарық қалалары сай келеді деп пайымдау жасаған. жүктеу/скачать 2,7 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|