Қазақстан климатының Өзгеру
жүктеу/скачать 3,1 Mb. Pdf көрінісі
|
Жаз 2014 жылдың жаз айлары Қазақстан аумақтарының көптеген облыстарында жаз жылы болды (2.5 сүреті). Маңғыстау, Атырау, Ақтөбе жəне Қызылорда, Онтүстік
Қазақстан мен Алматы, Жамбыл облыстарының кейбір метеостанцияларында экстремалды жылы жазы тіркелді. Жаз айларынан шілде айында орташа айлық ауа температурасы нормадан 1,0…4,7ºС-қа төмен болды, суық ошақтары Солтүстік Қазақстан, Қостанай, Ақмола облыстарында орналасты, ал тамыз айының орташа айлық ауа температурасы нормадан 1,0…5,2 ºС-қа жоғары болып, жылу ошақтары Батыс Қазақстан, Атырау, Ақтөбе, Маңғыстау мен Қостанай облыстарында орналасты. Күз 2014 жылдың күз айы Қазақстанның көптеген облыстарында, мысалы батыс Қазақстан өңірлерінде (Атырау, Маңғыстау мен Қызылорда облыстарында) суық жəне экстремалды суық болды, ал ауа температурасының аспау мүмкүншілігі 0...9 %-дан 10...29 %-ға дейн болды. Тек Алматы, Шығыс Қазақстан мен Онтүстік Қазақстан облыстарында ауа температурасының ауытқулары нормаға жақын болды, 2.5 сүреті. жыл қыс
(0…9 %) – экстремалды сұық; (10…29 %) – суық; (30…69 %) – нормаға жақын ; (70…89 %) – жылы; (90…100 %) – экстремалды жылы.
ауытқуының 2014 жылындағы кеңістік таралуы, жəне 1941…2014 жылдар аралығында саналған 2014 жылының ауа температура көрсеткішінің көтерілмеуі 1 бет
көктем жаз
күз
(0…9 %) – экстремалды суық; (10…29 %) – суық; (30…69 %) –нормаға жақын; (70…89 %) – жылы; (90…100 %) – экстремалды жылы.
2.5
сүреті – Базалық 1971…2000 жылдар аралығында саналған ауа температурасының ауытқуының 2014 жылындағы кеңістік таралуы, жəне 1941…2014 жылдар аралығында саналған 2014 жылының ауа температура көрсеткішінің көтерілмеуі
Нақты бір жыл үшін температуралық режимінің экстремалды болғаны туралы баға беру үшін климаттың өзгеруінің индекстары қолданылады, бұл индекстар Дүниежұзілік метеорологиялық уйымымен ұсынылған. Төменде 2014 жылдың Қазақстан аймақтары бойынша кейбір климаттық индекстар көрсеткіштерінің ерекшеліктерінің таралуы мен анализдері көрсетілген. 2014 жылдағы ауа температурасының күндік максимумдары. 2.6 сүретінде метеостанцияның ашылған уақытынан бастап 2013 жылға дейін қызыл түспен ауа температурасының абсолюттық максимумдарының көрсеткіштері көрсетілген, ал көк түспен 2014 жылы бақыланған күндік максимумдарының ауа температурасының көрсеткіштері белгіленген. 2014 жылында ауа температурасының абсолюттық максимумдары бір де бір метеостанциясында жаңа рекордты көрсеткіштермен жабылмаған. Қазақстанның солтүстігінде ауа температуралары 33…39 °С құрады, онтүстігінде күндік максимумдар 34…43 °С-қа жетті. Қазақстандағы ең үлкен температураларының саны (абсолюттық максимумдары) 1983 жылы мен 1995 жылының шілде айында тіркелген (Қызылқұм МС ауа температурасы 51 °С-қа дейін жетті), сол уақытта онтүстік Қазақстан облыстарында ауа температурасы кейбір метеорологиялық станцияларында 49…50 °С жеткен (МС Түркістан, Чаян, Арыс, Тасты)
2.6 сүреті – метеорологиялық станцияның ашылған уақытынан бастап 2013 жылға дейінгі тіркелген ауа температурасының ( °С) мағыналары (қызыл түспен боялған) жəне 2014 жылы болған əр күндік ауа температурасының ( °С) максималды мағынасы (көк түспен боялған)
Осы анализға кіретін бір де бір метеостанциясы бойынша ауа температурасының абсолюттық минимумы 2014 жылы жаңартылмаған (2.7 сүреті). 2014 жылы ең төмен температуралар көбінесе солтүстік, шығыс пен орталық қазақстан аумақтарында бақыланған (ми нус 39 ... минус 35°С) жəне кейбір батыс өңірлердің метеостанцияларында байқалған. Бүкіл аймақтарда əр күндік ауа температураның минимумдары абсолюттық минимумдардан да жоғары болды. Қазақстанда ең төмен ауа температурасы 1893 жылының қаңтар айында (-52 °С) Астана метеорологиялық станциясында жəне Орловск ауылында 1931 жылының қаңтар айында (-54°С) тіркелген.
2.7 сүреті – метеорологиялық станцияның ашылған уақытынан бастап 2013 жылға дейінгі тіркелген ауа температурасының ( °С) абсолюттық минимумдарының көрсеткіштері (қызыл түспен боялған) жəне 2014 жылы болған əр күндік ауа температурасының ( °С)
минималды көрсеткіштері (көк түспен боялған).
°
2.8а сүретінде 2014 жылдағы ауа температурасының 35 °С жоғары болған күндердін санының кеңістік таралуы көрсетілген. а) б)
0-9 %; 10-29 %; 30-69 %; 70-89 %; 90-100 % 2.8
сүреті – 2014 жылдағы ауа температурасының 35 ºС жоғары болған күн саны (а) жəне күн санынан аспау мүмкіншілігі (б). Мүмкіншілік 1941…2014 жылдар арылығында саналған. Қазақстан аймақтарында ыстық күндер саны солтүстіктен онтүстікке қарай 20 күннен 70 күнге дейін көбейуде. Əр облыстардын кейбір аудандарында ыстық жəне экстремалды ыстық күндер саны үлкен болды, олардың күн санынан аспау мүмкіншілігі 0…9 %-дан 30…69 %-ға дейн болды. Маңғыстау, Атырау, Ақтөбе, Батыс Қазақстан, Қызылорда мен Онтүстік Қазақстан жəне Жамбыл облыстарында ауа температурасы 35 °С-тан жоғары болған күн саны 40...70 күнге дейін жетті. Ал онтүстіктін жəне онтүстік- шығыс жақтардың таулы жерлерінде бұндай күндер саны 10 күнге ғана жетті, ал аспау мүмкіншілігі 70-89 %-дан 90-100 %-ға дейін жетті. 2014 жылы Қазақстан аймақтары бойынша тəулік ауа температурасының күн
жоғары əр күндік ауа температурасының қаталануының таралуы əр түрлі болды, мысалы солтүстік-батыс, солтүстік пен онтүстік-шығыс аудандарында бұндай күндер саны 8 %- дан 12 % құрады (2.9а сүреті). Батыста, онтүстік-батыста жəне Қызылорда облыстарында максималды ауа температурасы 90-проценттілікті 16…20 %-ға асты, бұл дегеніміз 1/5 жылға тең. Жылдағы тəулік күн пайызы ауа температурасының минималды
қайталану жағдайларын көрсетеді. 2014 жылы максималды бұндай күндердің саны Қызылорда облысында (18 %-дан жоғары) байқалды, жəне бұндай ошақтар Алматы облысында (19 %-дан жоғары, 2.9 б сүретінде), шығыс Қазақстан облыстарында (22 %-дан жоғары) бақыланған. а)
б)
2.9 сүреті – 2014 жылда күн пайызының (а) сүретінде ауа температурасының тəулік максималды көрсеткіші 90 процеттіліктен жоғары болғандығы, (б) сүретінде ауа температурасының тəулік минималды көрсеткіші 10 проценттіліктен кем болғандығы
2.10 а сүретінде 2014 жылында Қазақстан аймақтарында ортақ болған жылу толқындарының узақтылығы көрсетілген (6 күн қатарымен тəулік ауа температурасының максималды көрсеткіштері 90 проценттіліктен жоғары болған күндердін жиынтығы). Жалпы жылу толқындарының ұзақтылығы батыс Қазақстан аймақтарында жəне онтүстік- батыс жерлерінде өте жоғары болды, максимумдер Ақтөбе, Маңғыстау облыстарында 18…30 күндей болған жəне Шығыс Қазақстан мен Солтүстік Қазақстан облыстарында 18…24 күндей болғаны тіркелген. Бір жылдағы жалпы күндер саны 6 күн бойы тəулік ауа температурасының
толқындарының ұзақтылығын көрсетеді. 2014 жылы салқын толқындар болған күндер саны 6 дан 18 күнге дейін батыс Қазақстанда бақыланған, жəне кейбір орталық пен онтүстік жəне шығыс Қазақстан аймақтарында да тіркелген (2.10 б сүреті). Ал қалған аймақтарда күндер саны 6 күн бойы тəулік ауа температурасының минималды көрсеткіші 10 проценттіліктен төмен болған күндер байқалмаған.
а)
б)
2.10 сүреті – 2014 жылда жалпы күн санының соңғы 6 күні максималды ауа температурасының көрсеткіші 90 проценттіліктен жоғары болғандығы (а) сүретінде көрсетілген, ал соңғы 6 күннің минималды ауа температурасының көрсеткіші 10 проценттіліктен кем болғандығы (б) сүретінде көрсетілген.
2.11 сүретінде 2014 жылдағы өсімдіктердің өсіп-өну мерзімінің ұзақтылығының таралуы көрсетілген (бірінші жəне соңғы мерзімінде күндік ауа температурасының 5 күндегі орташасы ≥5 °С орынды болған). Өсімдіктердің өсіп-өну мерзімінің ұзақтылығы солтүстікте 160...180 күндерді ал онтүстікте 260 күндей құрады. 2013 жылға қарағанда 2014 жылда өсімдіктердің өсіп-өну мерзімінің ұзақтылығы онтүстік аймақтарда бір айға дейін азайған, өйткені 2013 жылы көктем мен күз айлары экстремалды жылы болды.
2.3 Жер бетіне жақын температураның экстремум тенденциялары
Ауа температура тенденциясының анализдерінің экстремумдары 1941…2014 жылдар аралығында жасалған. Қазақстан аймақтарындағы көптеген метеорологиялық станцияларында жерге жақын температурасының күндік максимум көрсеткіштерінің көтерілуінің тенденциясы байқалады.
Бірақ Қазақстанның көптеген жерлерінде экстремум сандарында тенденциялар мəні аз, тек кейбір аудандардың метеостанцияларында əр 10 жыл сайын 0,20…0,60 °С көтерілгені болмаса (2.12 сүреті). Тек онтүстік жақтарда сызықтық коэффициент трендтерінің жағымсыз мəнді болғаны байқалды, көбінесе əр 10 жылға минус 0,20 ºС-қа дейін болғаныны тіркелді.
-0,01…-0,20 -0,21…-0,40 -0,41…-0,60
0
0,21…0,40 0,41…0,60 2.12 сүреті – Максималды ауа температурасының (°С/10 жылға) тəулік көрсеткішінің сызықтық тренд коэффициенттерінің 1941…2014 жылдар аралығындағы кеңістік таралуы.
Статистикалық мəні бар жағдайда болған көрсеткіштердін белгілері боялған. 35 ºС жоғары болған күн санының статистикалық мəні бар тенденцияры Батыс Қазақстан, Ақтөбе, Атырау, Маңғыстау, Қызылорда, Онтүстік Қазақстан, Жамбыл, Алматы облыстары мен кейбір Қостанай облыстарында 1 күннен 5 күнге дейін əр 10 жыл бойы көбейуде (2.13 сүреті). Солтүстік пен шығыс жəне онтүстік-шығыс өңірлерінде 1941…2014 жылдар аралығында ыстық күндердің қайталануы сол қалпында.
-3
-2 -1
0 1
2 3
4 5
2.13 сүреті – 1941…2014 жылдар аралығында ауа температурасының 35 °С жоғары болған күндерінің (10 жылға/күндер) сызықтық тренд коэффициентінің кеңістік таралуы. Статистикалық мəні бар жағдайда болған көрсеткіштердін белгілері боялған.
Жалпы жылы толқындарының ұзақтылығы бүкіл республика аймақтарында көбейуде (10 жылға/1...3 күнге, 2.14 сүреті). Жылу толқынына соңғы 6 кун бойы əр күндік максималды ауа температурасы 90 проценттіктен жоғары болғанын санаймыз. Метеостанциялардың 70 пайызында статистикалық мəні байқалады.
-2 -1
0 1
2 3
2.14 сүреті – 1941…2014 жылдар аралығында жылу толқындар ұзақтылығының қосындысының сызықтық тренд коэффициентінің кеңістік таралуы. Статистикалық мəні бар жағдайда болған көрсеткіштердін белгілері боялған.
Онтүстік Қазақстан облысының ең он түсінде орналасқан Чардара МС-ның ауа температурасының тенденциясындағы экстремумдары жағымсыз болды, жоғарыда көрсетілген (2.12…2.14 сүреті). Чардара МС-сы 3 жағынан Чардара су қоймасымен шектелгендіктен ауа температурасы салқындау жəне өз ара климаттық жағдайдын пайда болуына əсер етеді. Бүкіл облыстар бойынша аязды күндердің (ауа температурасының минималды
°
сүреті).Аязды күндердің қайталануы к Онтүстік Қазақстанның, Қызылорда мен Атырау облыстарының кейбір ауданында əр 10 жылға 5...6 күнге азаяды. Қалған аймақтарда аязды күндердің азайуы 10 жылға 1...4 күнді құрайды.
0
-1…-2 1…2 -3…-4 3…4 -5…-6 5…6 <-6 >6 2.15 сүреті – 1941…2014 жылдар аралығында күндік ауа температурасының минимум көрсеткіші 0 °С төмен (10 жылға/күндер)сызықтық тренд коэффициентінің кеңістік таралуы. Статистикалық мəні бар жағдайда болған көрсеткіштердін белгілері боялған.
Қазақстанның көптеген аймақтарында ауа температурасының күндік амплитудасының 0,1…0,2 ºС азайуы байқалады (2.16 сүреті), бұл континеталдық климатының азайуың айқындайды. Ауа температурасының күндік амплитудасының көп көрім көтерілуі Павлодар, Шығыс Қазақстан, Алматы, Онтүстік Қазақстан, Қызылорда мен Маңғыстау облыстарының кейбір метеостанцияларында тіркелген. 0
0,1…0,2 -0,1…-0,2 0,3…0,4 -0,3…-0,4 0,5…0,6 -0,5…-0,6 0,7…0,8 -0,7…-0,8
2.16 сүреті – 1941…2014 жылдар аралығындағы ауа температура бойынша ( °С/10 жылға) күндік амплитудасының сызықты трендтің коэффициенттерінің кезеңдік таралуы. Трендтердің статистикалық мəні болған жағдайында, олардың сараланған мəндері бойынша белгілері боялған
3 АТМОСФЕРАЛЫҚ ЖАУЫН-ШАШЫН 3.1 Қазақстан аумағындағы бақылау жүргізілетін жауын-шашын мөлшерінінің өзгерістері.
Қазақстан аймағы бойынша ауа температурасының режиміне қарағанда, атмосфералық жауын шашынның режимі əр түрлі түстермен боялғандай болады. 121 метеорологиялық станцияларының мəліметі бойынша айлық, мезгілдік жəне жылдық жауын шашынның сызықтық тенденциясына баға беріледі. 3.1 сүретінде 1941…2014 жылдар аралығы бойынша жауын-шашын соммасының жылдық ауытқуының уақыттық қатары көрсетілген, 1971…2000 жылдар аралығы - базалық болып саналы жəне Қазақстан аумақтарының кеңістігі бойынша орташаланған. Қазақстан бойынша жылдық жауын-шашынның соммасы кішкене азайған – 10 жылға/0,8 мм немесе 10 жылға/нормасынан 0,4 % (3.1 кестесі). Егерде жауын-шашынның өзгеруің облыстар бойынша қарастырсақ, онда Батыс, Шығыс, Онтүстік Қазақстан, Қызылорда, Қостанай, Атырау жəне Жамбыл облыстарында жылдық жауын-шашын мөлшерінің тенденциясы, əр 10 жылға 1,1…4,1 мм азайуда, қалған аймақтарда əр 10 жылға 0,1…3,7 мм көтерілуде. Жылдық жауын-шашын мөлшері бойынша бүкіл алынған трендтердің мəнінің статистикалық мағынасы жоқ. Қазақстан
Қызылорда облысы Оңтүстік Қазақстан облысы 3.1 сүреті - Қазақстан аймақтары мен облыстарының кеңістігі бойынша 1941…2014 жылдар аралығындағы орташаланған жылдық жауын-шашын соммасының ауытқуларының (%) сызықтық трендтері жəне узақ уақыттық қатарлары. 1971…2000 базалық жылдар аралығында ауытқулар саналған. Деңгейлестірілген қисық сызығы 11- жылдық жылжымалы орташаландырумен алынған. 1 бет -40 -20 0 20 40 1941 1947 1953 1959 1965 1971 1977 1983 1989 1995 2001 2007 2013 % -40 -20 0 20 40 60 80 100 120 19 41 19 47 19 53 19 59 19 65 19 71 19 77 19 83 19 89 19 95 20 01 20 07 20 13 % -40 -20 0 20 40 60 80 1941 1947 1953 1959 1965 1971 1977 1983 1989 1995 2001 2007 2013 % Жамбыл облысы Алматы облысы Шығыс Қазақстан облысы Павлодар облысы
Солтүстік Қазақстан облысы Ақмола облысы
Қостанай облысы Қарағанда облысы
3.1 сүреті - Қазақстан аймақтары мен облыстарының кеңістігі бойынша 1941…2014 жылдар аралығындағы орташаланған жылдық жауын-шашын соммасының ауытқуларының (%) сызықтық трендтері жəне узақ уақыттық қатарлары. 1971…2000 базалық жылдар аралығында ауытқулар саналған. Деңгейлестірілген қисық сызығы 11- жылдық жылжымалы орташаландырумен алынған. 2 бет -40 -20 0 20 40 60 80 19 41 19 47 19 53 19 59 19 65 19 71 19 77 19 83 19 89 19 95 20 01 20 07 20 13 % -60 -40 -20 0 20 40 60 1941 1947 1953 1959 1965 1971 1977 1983 1989 1995 2001 2007 2013 % -40 -20 0 20 40 60 19 41 19 47 19 53 19 59 19 65 19 71 19 77 19 83 19 89 19 95 20 01 20 07 20 13 % -60 -40 -20 0 20 40 60 80 1941 1947 1953 1959 1965 1971 1977 1983 1989 1995 2001 2007 2013 % -40 -20 0 20 40 60 194 1 194 7 195 3 195 9 196 5 197 1 197 7 198 3 198 9 199 5 200 1 200 7 201 3 % -40
-20 0 20 40 60 80 19 41 19 47 19 53 19 59 19 65 19 71 19 77 19 83 19 89 19 95 20 01 20 07 20 13 % жүктеу/скачать 3,1 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|