§  3.5  о ып келу.  Рефераттар жазу

МАТЕМАТИКА ПӘНІНЕН ҰЛТТЫҚ БІРЫҢҒАЙ ТЕСТІЛЕУГЕ 
ДАЙЫНДАУДЫҢ ТИІМДІ ЖОЛДАРЫ
Атырау облысы, Атырау қаласы  Жалпы білім беретін Абай атындағы
 №15 орта мектептің  математика пәні мұғалімі Мырзабаева Дина Жұмабайқызы
         Мемлекетіміздің білім жүйесінде жылдар бойы қалыптасып келе жатқан Ұлттық Бірыңғай тестінің мектеп бітіруші  
түлектердің   келешек   өмірінде   алатын   орны   ерекше.Ұлттық   бірыңғай   тестіге   қатысты   әрбір   мектептерде   жылдар   бойы 
үздіксіз қызу дайындықтар жүріп келеді. Еліміздің білім беру саласының шешкен шешімі бойынша әрбір мектеп оқушысы 
Жоғарғы оқу орнына түсіп, өз қалаған  мамандығында білім алуы үшін тестіден стандартқа сай нәтиже көрсете алуы тиіс.
      Ұлттық Бірыңғай
  тесті   оқушылардың келешек өмір баспалдағына тікелей ықпал ететінін ескерсек, жіберілген 
әрбір   қателер     кесірінен   қаншама   талапкердің     арман-мақсаттарына   нұқсан   келтіріп   жатады.   Алайда   жыл   бойғы 
дайындықтың нәтижесінде оқушылардың да ойға тоқырлары  да көп болары сөзсіз. 
Ұлттық Бірыңғай   тесті     оқушылардың   білімін   саралауда   өте   қолайлы,   әрі   тыңғылықты   дайындықты   талап   ететін, 
жауапкершілігі  мол  сынақ  деп қабылданды.  Ұлттық  Бірыңғай  тестінің  нәтижесінде  мұғалімнің  де,  оқушының   да  білім  
деңгейі мен осы сынаққа деген дайындығының сараптамасы анық көрінеді. Бұл тестінің басты мақсаты ол талапкерлерді 
сүріндіру емес, керісінше олардың мектеп қабырғасындағы білімдеріне дәлелдеп, үлкен өмірге аяқ басуына сілтеме жасау.  
Сондықтан бұл сынаққа  толық, нақты, жұмыла жасалған дайындық керек. Алайда оқу-тәрбие процесін ұйымшылдықпен  
жүргізуде мұғалімдердің  ықпалы өте зор. 
    Мен математика пәнінің мұғалімі ретінде жыл сайынғы  ұлттық бірыңғай тестілеуде оқушыларымның тест нәтижесінің  
стандартқа   сай   болуы   үшін   жұмыстанамын.   Әрбір   жыл   сайын   ұлттық   бірыңғай   тестіге   дайындалудың   материалдарын 
жаңартып отыруға  тырысамыз себебі жыл сайынғы сынақта есептердің өзгертілген, жаңа нұсқалары келіп отырады. Ең  
алдымен   11   сынып   оқушыларын   өткен   материалдарын,   яғни     9   –   11   сыныптардағы   тақырыптарымен   жұмыс   жасап,  
жалпылама   қайталау,шолудан   бастаймыз.   Ұлттық   бірыңғай   тестілеуде   математика   міндетті   пән,     бұл   бойынша  
гуманитарлық   пән   таңдаған оқушыдан   да  сынақ  алынатын   болғандықтан,  жаппай  дайындық  басталады.  Әр  пәннің өз  
қиындығы   бар   сол   себепті   оқу   үлгерімі   қандай   оқушы   болса   да   оның   жақсы   нәтиже   көрсетуі   үшін   жоғары   деңгейде 
дайындауың керек. Бірақ барлығының бірдей математикаға деген қабілеті жетпей жататыны анық. Сол себепті өзіңе арнайы 
бағдарлама жасақтауың керек. Оның үстіне оқушы сынаққа жан – жақты да дайын болуы міндетті. 
Математика п ні бойынша  БТ —  а дайындалу  шін талапкер бойында мынандай негізгі факторлар:
ә
Ұ
ғ
ү
•
Ең негізгісі – ынтасы, талабы, құлшынысы
•
Қандай деңгейде болса да математикалық білімі
•
Сұранысына байланысты – диагностика
•
Психологиялық жағдайы
•
Әлеументтік жағдайы.
Барлық оқушының математикалық сауаты болады, бірақ барлығында бірдей емес. Сондықтан математика курсын топтарға 
бөліп оқытқан қандай деңгейдегі бала үшін де тиімді. 
Математика курсын  лкен 14 топ а б лдік:
ү
қ ө
1.
Теңдеулер және теңдеулер жүйесі
2.
Теңсіздіктер және теңсіздіктер жүйесі
3.
Өрнектерді ықшамдау
4.
Мәтін есептер
5.
Прогрессиялар
6.
Тригонометрия
7.
Туынды және туындыны функцияны зерттеуге қолдану
8.
Алғашқы функция, интеграл, сызықтармен шектелген фигураның ауданы
9.
Функция, түрлері, қасиеттері, графиктері, анықталу және мәндер облысы, кері функция
10. Виет теоремасын қолданып шығаратын есептер
11. Пифагор теоремасы және Пифагор үштігін қолданып шығаратын есептер
12. Векторлар және оларға амалдар қолдану; координаталық жазықтық
13. Планиметрия есептері
14. Стереометрия есептері
             Ұлттық бірыңғай тестіге қатысушылардың дайындығы үшін, мектепте комплекстік дайындық бағдарламасын жыл  
сайын   оқу   жылы   басында   құрып,   сол   бағдарлама   негізінде   жұмыстар   жүргізіледі.   Бірақ   мектептегі   комплекстік 
бағдарламадан   бөлек   әр   мұғалімнің   өзіндік   дайындық   жоспарлары   болуы   қажет.  Математикалық   курс   топтарының 
жоспарын құрғаннан кейін арнайы дайындық уақыттарына берілетін сағат пен күнін есептеп, тақырыптарды орналастыру  
және сол бойынша  дайындық сабақтарын жүргізіп отыру, әр сабақты қорытындылау үшін бүгінгі  және өткен тақырыптар  
бойынша   тест   жұмыстарын   өткізіп,   нәтижесін   хабарлау.   Менің     осы   айтқан   дайындау   әдістерімде   ұсынаған   тест  
нұсқаларым:
Тригонометриялық өрнектің мәнін есептеңіз:
Жоғарыда аталғандардың барлығы қайталау тақырыптарына арналған жұмыстар болса, 11 сыныпқа арналған тақырыптарға 
арнайы түсіндіру, толықтыру, мысалдармен жұмыстар жүруі міндетті. Мысалы, өтілетін жаңа тақырыптар «Алғашқы 
функция», «Ирационал бөлшектер», «Логарифм» т.б. болса оларға толықтай дайындық сабақтарында тоқталып тест 
тапсырмаларына жаңа тақырыптарды да енгізіп қою.
y(x)=3x – 4 функциясына кері функцияны анықтаңыз.
           функциясы берілген, ƒ`(1) нүктесіндегі туындыны табыңыз:
63

•
                     функциясы үшін алғашқы функцияның жалпы түрін анықтаңдар:
•
Екі шардың көлемдерінің қатынасы m:n қатынасындай. Олардың беттерінің аудандарының қатынасын табыңыз:
  8 сиыр 12 күнде дайындалған жемнің       бөлігін жеді. Қалған жем 24 күнге жету үшін неше сиырды сату керек?
Жауабы: 2 сиыр.
•
Теңдеуді шешіңіз:
        Тақырыптық тест жинақтарын қолдана отырып, оқушылардың материалды меңгеру деңгейлерін бағалау және олардың 
тест   тапсырмаларын   орындауға   дағдыландыру,   тестік   жаттықтыру   жұмыстары   ҰБТ   —  ті   тапсыру  кезінде   оқушыларға 
балын жоғарлатуға көмектеседі. Тест тапсырмаларының құрлысын білетін оқушы уақытын ережемен танысуға бөлмейді.
Математика пәнінен ҰБТ –ге дайындық кезінде жие қиындық туғызатын мәселе - оқушылардың формулаларды жаттамауы 
мен еске сақтай алмағандары, мәтінді есептерді шығаруда есепті талдай алмау жағдайлары кездеседі.
Есепті қалай шығару керек. (Оқушыға кеңестер)
1. Есептің шартын мұқият, не берілгенін, нені табу керектігін қысқаша жазу керек.
2. Есеп сұрағына жауап беру үшін нені білу керектігін ойлап, жоспар құр.
3. Егер жоспар құру қиын болса, есеп шартын тағы да оқып шығып, бөліктерге бөл.
4. Әрбір заттың атауын формуламен алмастыр.
5. Есепте берілген шамалар байланысын анықта.
6. Есеп шартынан туындайтын қорытындыны жаз.
7. Бұрын осыған ұқсас есеп шығарылған жоқ па, соны дәптерінен, кітаптан қара.
8. Есепті шығарып болған соң, тексер, шығару жолының басқаша түрі бар ма,ойлан.
    Кез келген есепті шығарар алдында мына сызбаны оқушы есте сақтаған жөн.
Қосымша сабақтарды тарауды қайталау тест тапсырмаларын орындамас бұрын үнемі формулаларды дайын 
слайттар арқылы қайталау мен дәлелдеуден бастау керек.
      Қорытындылай келе, мынаны айтқым келеді. ҰБТ орта білімнен кейінгі немесе жоғарғы білім беретін білім беру 
ұйымдарына түсу емтиханымен біріктірілетін жалпы орта білім беру ұйымдарында білім алушыларды қорытынды 
аттестаттау нысандарының бірі. Сондықтан бұл жауапкершілік пен дайындықты талап ететін маңызды сынақ. 
Мектептің жақсы материалдық базасын пайдаланып шығармашылықпен жұмыс жасайтын педагогикалық ұжым 
болса, оқушылардың білімді қажеттілік есебінде тиянақты меңгеруіне жетуге болады.
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Математика –білім желісі
Бейсембаева Б.Ж.математика пәні мұғалімі
Мектеп негізгі мектебі С.Қ.О.Есіл ауданы .Мектеп ауылы.
Оқушылардың математика пәніне қызығушылығын, ойлау қабілеттерін арттыру мақсатында 5-6сынып оқушыларымен 
өткізілген cайыс. 
Тақырыбы: «Математика –білім желісі»
Мақсаты:
-Оқушылардың ой-өрісін тереңдете отырып, білім-білік дағдыларын қалыптастыру;
-логикалық ойлау ,есте сақтау қаблеттерін дамыту;
-тапқырлыққа ,зеректікке, шапшандыққа тәрбиелеу;
Жоспары: 
1)Тез жауап...
2)Логикалық тапсырмалар
3) Викториналық сұрақтар
4)Ой сергіту(жұмбақтар шешу)
5) Мақал –мәтелдер сайысы.
   Қолданылған нақыл сөздер:
1. Арифметика математиканың, ал математика ғылымдардың патшасы.
(К. Гаусс)
2. Ақыл-ойды тәртіпке келтіретін математика.
(М. В. Ломоносов)
3. Математика – барлық ғылымдардың тұңғышы және оларға пайдалы да, қажет те. (Р. Бэкон).
І. Мұғалім:
- Қазіргі заманда жас ұрпақтың білімді, білікті, зерделі, өнерлі де талапты болуы - заман талабы. Білімге құштар, дарынды 
жастарға ел басы Нұрсұлтан Әбішұлы тарабынан да үлкен мүмкіндіктер жасалып жатыр. Олардың шет елдердің мықты-
мықты деген жоғарғы оқу орындарында оқып, білім алуларына мүмкіндіктер жасалып жатыр. Сондықтан да терең білім 
алып, жан-жақты дамыған азамат болып өсу - сіздерге парыз. Ендеше, бүгінгі сайысымызды білімге арнайық. Алғашқы 
сөзді топ басшыларына берейік.
Қарсылас екі топтың бір-бірімен сәлемдесуі
«Дарын» тобы
 «Формулалар» тобы:
1-кезең.Тез жауап.
Жарыс заңы ежелден,
Женімпазды анықтау
Женімпаз болу шарты сол,
64

Еңбектену жалықпау,- дей отыра  әр топқа10-сұрақтан қойылады. Әр сұрақа дұрыс  жауап берсе, 2- ұпайдан  алады.
«Дарын» тобы
1.Бір тәулікте қанша сағат ? (24)
2. Сегіз қойдың неше аяғы бар ?(48)
3.Тік бұрыш  шамасы (90-градус)
4.Миллионда неше нөл бар(6)
5.Бестің төрт дәрежесі неге тең?(625)
6.Ең үлкен екі таңбалы сан (99)
7.Шеңбердің радиусы 6 см, диаметрі неге тең? (36)
8.Бір жылда неше күн бар ?(365)
9.Жеті жай санба,құрама санба? (жай сан)
10.Санды қандай санға бөлуге болмайды?(0-ге)
 «Формулалар» тобы
1.90-градустан кіші бұрыш қалай аталады?(сүйір бұрыш)
2.Оң санға да теріс санға да жатпайды ол қандай сан?(0)
3.Екі жағы шектелген түзу(кесінді)
4.Төрт жұп сан ба тақ сан ба?(жұп)
5. Өзіне жәңе 1-ге бөлінетін сандар (жай сандар)
6. Екінің екі дәрежесі неге  тең (төрт)
7.Алымы  бөлімінен үлкен бөлшек (бұрыс бөлшек)
8.Бір минутта неше секунд бар(60)
9. Диаметрдің жартысы (радиус)
10.Бір жағы шектелген түзу(сәуле)
  2 кезең Логикалық тапсырмалар.
Мықты болсаң,алдындағыны басып оз,
Мықты болсаң,арттағыны жеткізбе.
Мықты болсаң, тайғанама көк мұзға,
Мықты болсаң, бөгеттерді бұзып өт,- келесі кезең « Логикалық тапсырмалар» сайысына кезек береміз.Бұл кезенде екі 
топқа ортақ әр түрлі логикалық тапсырмалар беріледі.
20
20
20
30
30
30
40
40
40
Сол жақтағы 20.Мен бір сан ойладым,оны 3-ке азайттым да,шыққан санды 4-ке көбейтіп,2-ге бөлдім.Одан шыққан саннан 
8-ді азайтқанда 4-саны шықты.сонда мен қандай санды ойладым?(9)
Ортадағы 20
Түнгі сағат 11-де жаңбыр жауса,48 сағаттан соң күн шығады деуге бола ма?
Оң жақтағы 20
11 түйе,5 жылқы,
2 сиыр,2 ешкі,
2қоян,3 түлкі,
Таба алмасан бол күлкі! (25)
Сол жақтағы 30
Екі адам 5 метірлік бөренені ұзындықтары тең 5 бөлікке кесті.Егер бөлікті кесуге 1,5 минут кетсе,бөренені кесуге қанша 
минут кетеді?(6 минут)
Ортадағы 30
Бір жанұяның үш ер баласы жәңе олардың әрқайсысының қарындастары бар.Жанұяның қанша баласы бар?(4 бала)
Оң жақтағы 30.
Еменде үш бұтақ,ал әр бұтақта үш алмадан бар.Барлығы неше алма?(еменде алма өспейді)
Сол жақтағы 40
Жолдас 3 баланың жастарының қосындысы 29-ға тең. Бес жылдан кейін олардын жастары бірге алғанда қанша болады?(44)
Ортадағы 40Сол жақтан оқысаң да, оң жақтан оқысаң да бірдей сан қайсы?(қырық)
Оң жақтағы 40 Баспалдақ 15 басқыштан тұрады.Баспалдақтың ортасында тұру үшін нешінші басқышты басу керек?(8)
3кезең  Викториналық сұрақтар. Әр сұрақа дұрыс  жауап берсе, 4- ұпайдан  алады.
 «Дарын» тобы 
1. Ең үлкен хорда. (диаметр)
2. 86 санын еш амал қолданбай 12-ге арттыр. (98)
3. Нанды үш бөлікке бөлу үшін, нанды неше рет кесу керек? (2)
4. Қай ыдыстан тамақ ішуге болмайды. (Бос ыдыстан)
5. 1/10 санының кері саны? (10)
 «Формулалар» тобы:
1. Үш сызықтан пайда болған фигура? (үшбұрыш)
2. Үстелде 3 стақан сүт бар. Алмаз бір стақан сүтті ішіп қойды.    Үстелде неше стақан бар? (3)
3.Дүйсенбіден кейін 3 күннен кейін қай күн келеді?(жұма)
4.Ең кіші натурал сан (1)
5.Барлық қабырғалары тең тіктөртбұрыш (шаршы)
4кезең Ой сергіту(жұмбақтар шешу. Әрбір дұрыс жауабы үшін 5 ұпай.)
«Дарын» тобына
1.Бұл зат әр оқушыға қажет.Тіпті,мектепке әлі бармайтын бүлдіршіндер оның болғаның ұнатады.Жоғарғы сыныптың 
оқушыларында ол көп болады.Мұғалімдер оларды үйлеріне ары-бері тасып әлек.Бұл не?(дәптер)
65

2.Бүтін сан,бөлшек сандар,
Барлығы да бар онда.
Бұл қандай сан айтындаршы
Оң, теріс сан бәрі осында.(Рационал сандар)
«Формула» тобы
1. Бұл сенің ең негізгі құралың. Басқа құралдарыңды кейде ауыстырып әкеліп отырсаң, бұлқұрал жыл басынан соңына дейін 
сөмкеңнен түспейді. Оны мұғалімге бергенде кейдеқуанасың, ал кейде жылағың келеді. Бірақ ол өзіңе байланысты.. Егер 
қатты қуансаң оны сен мамаң мен папаңа өзің көрсетіп мәз боласың, ал кейде ешкім сұрамаса екен деп ойлайсың.Өйткені 
онда сенің бар құпияларың жасырынған ғой... Бұл не?(Күнделік)
2.Нәрселерді санағанда керек ол бізге ауадай.
Айтыңдаршы,бұл қандай сан
Жаң-жағыңа қарамай.     (натурал сан) 
5кезең . Мақал –мәтелдер сайысы. Топтар цифрлардан құралған мақал-мәтелдердің жалғасын тауып жарысады . Әрбір 
дұрыс жауабы үшін 10 ұпай.)
«Дарын» тобы:
1.Алты жасар бала атқа мінсе,(Алпыстағы шал алдынан шығар)
2.Өзі жақсы кісіге,(бір кісінің орны бар)
3.Жеті жұртың тілін біл,(жеті түрлі білім біл)
4.Бір елі ауызға ,(екі елі қақпақ)
 «Формулалар» тобы:
1.Қырық кісі бір жақ,(Қыңыр кісі бір жақ)
2.Отызың да орда бұзбасаң, (Қырқыңда қыр аспассың)
3. Бір тал кесең,( оң тал ек)
4.Оқымаған - бір бала ,(оқыса- екі бала)
Қорытынды: Әділ-қазылар алқасы сайысты қорытындылап,женімпаз топты анықтайды.
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Бұлшық еттер,бұлшық ет типтері, олардың құрылысы  мен  маңызы
Қарағанды облысы, Қарқаралы ауданы ЖББ №3 ОМ
Биология пәнінің мұғалімі  Нұртаза Гүлзат Алпысбайқызы
                                           
Саба ты  ма саты:      
қ
ң
қ
1. Оқушыларға  бұлшық еттің негізгі топтарын,  бұлшық еттердің маңызын түсіндіру  
     2. Бұлшық еттердің атқаратын қызметін салыстыра   отырып, оқушылардың ойлау қабілеттерін  қалыптастыру.
    3. Адамгершіліке, ұйымшылдыққа тәрбиелеу.
Саба ты  т рі: 
қ
ң ү
                Аралас сабақ.
рал –жабды тар:         
Құ
қ
интерактивтік тақта, үлестірме қағаздар,  маркер, ватман.
П наралы  байланыс:
ә
қ
     қазақ әдебиеті, география, салауаттану, сурет.
йымдастыру кезе і:
Ұ
ң       й ж мысын тексеру:
Ү
ұ
 Үлестірме қағаз арқылы үй тапсырмасын тексеру.
Адам қаңқасы қанша сүйектен құралған? (200 ден аса)
Кеуде қуысында қандай ішкі мүшелер болдады? (Өкпе, жүрек)
Сүйектің пішініне қарай атап жаз?А (жалпақ) Ә (Ұзын) Б (Қысқа)
Сүйектің қозғалмалы байланынысы ... дейміз (буын)
Сүйектер байланысының түрлері А (Қозғалмалы) Ә (Қозғалмайтын) 
     Б (Аз қозғалатын)
Сүйек қандай ұлпадан тұрады? (Дәнекер)
Тірек – қимыл апаратын не құрайды? (Сүйек, бұлшық ет)
Қысқа сүйектерді ата (Омыртқа, білезік, алақан)
Жалпақ сүйектерді ата (жауырын, бас сүйектің ми және бет сүйектер, қабырғалар, жамбас)
 Ұзын сүйектерді ата (жіліктер)
Сүйек тұтастығының бұзылуын не деп атайды? (сыну)
 Сүйек сынуының түрлерін ата? (ашық, жабық)
 І  ызы ушылы ын ояту. 
Қ
ғ
ғ
Бұлшық ет деген сөзді естігенде ойымызға не түседі?
(әр оқушы жеке жұмыс жасап, дәптерлеріне түсіреді және жұппен, топпен талқылайды) 
Бұлшық ет  туралы не білгіміз келеді? сұрағына жауап жазады.
Білемін
Білгім келді
Үйрендім
ІІ Ма ынаны тану  М тінмен ж мыс 
ғ
ә
ұ
І. М тінді б лікке б лу
ә
ө
ө
1. Жеке ж мыс 
ұ
3-
Ж ппен ж мыс
ұ
ұ
4-
Топпен ж мыс
ұ
5-
Орта а ой салу
ғ
Бұлшық еттердің маңызы.  Біздің организміміздің енжар бөлігі – қаңқаны бұлшық еттер қимыл – қозғалысқа келтіреді. 
Бұлшық еттер тірек – қимыл жүйесінің белсенді бөлігін құрайды. Олар біздің денемізді тік бағытқа ұстайды және денеміздің 
әр түрлі қалыпқа келуіне мүмкіндік береді. Құрсақ бұлшық еттері ішкі мүшелерді бірқалыпты ұстайды және қорғайды.  
66

Көкет (диафрагма) кеуде қуысын құрсақ қуысынан бөледі. Көлденең жолақты бұлшық еттер көз алмасының қозғалуын,  
жұтуды; қабырғааралық бұлшық еттер тыныс қозғалыстарын т.б. қамтамасыз етеді. Адамда 600 –ден астам қаңқа бұлшық 
еттері бар және олар көлденең жолақты ұлпадан түзілген.
Бұлшық еттің құрылысы. Біріңғай салалы, көлденең жолақты қаңқа, көлденең жолақты жүрек (миокард) бұлшық еттері 
болады. Бірі ай салалы б шы  еттер
ңғ
ұ
қ
 көптеген ішкі мүшелер, тамырлар қабырғасын құрайды. Біріңғай салалы бұлшық ет 
ұлпасы бір ядролы, ұршық тәрізді жасушалардан тұрады. Олар арқылы қозу баяу, яғни адам еркінен тыс жүзеге асырылады. 
К лдене  жола ты
ө
ң
қ
 (қаңқа) бұлшық еттер көлденең жолақты талшықтардан тұрады. Талшықтар ішінде нәруыз жіпшелері 
өтеді, оларға байланысты бұлшық еттер жиырылады .Талшықтардан бұлшық ет шоғырлары, ал бұлшық ет шоғырларынан  
бұлшық ет түзілген. Бұлшық еттер сіңірге айналатын дәнекер ұлпасымен жабылған. Олар сіңір арқылы сүйек ойысына, 
төмпешігіне бекиді және қаңқаны қозғалысқа келтіреді. Бұлшық еттерде көптеген қан тамырлары болады. Олар арқылы  
бұлшық еттер қоректік заттармен және оттекпен қамтамасыз етіледі. Сонымен қатар осы тамырлар арқылы алмасу өнімдері 
– тіршілік әрекетінің зиянды заттары сыртқа шығарылады.
Бұлшық еттердің негізгі топтары. Бұлшық еттерді орналасуына қарай бас және мойын, дене және аяқ – қол бұлшық еттері 
деп бөледі.  Бас б лшы  еттеріне
ұ
қ
 мимикалық және шайнау бұлшық еттері жатады. Шайнау б лшы  еттері
ұ
қ
 үстіңгі және 
астыңғы жақ сүйектері арасында орналасады. Олардың бір ұшы астыңғы жақ сүйекке, екінші жағы бас сүйектеріне бекиді.  
Олардың жиырылуына байланысты тамақты шайнағанда және сөйлегенде астыңғы жақ сүйектері қозғалады. 
Мимикалы  б лшы  еттер
қ ұ
қ
  бетке белгілі бір көрініс – мимика береді: көз және ауыз айналасындағы бұлшық еттер, күлкі 
бұлшық еттері. Олар теріге, не бір ұшы теріге, екінші ұшы бас сүйектің бет сүйегіне бекиді. 
Мойын бұлшық еттері басты тепе – теңдікте ұстайды, бас пен мойын қозғалысына, сондай – ақ жұтуға қатысады.
Дене бұлшық еттері.  абыр ааралы  б лшы  еттер
Қ
ғ
қ ұ
қ
  және  к кет
ө
  тыныс қозғалыстарын қамтамасыз ететін кеуде қуысы 
көлемін   өзгертеді.   Құрсақтың   алдыңғы   қабырғасы   құрсақ   бұлшық   еттерінен   түзілген.   Бұл   бұлшық   еттер   жиырылып  
омыртқа жотасының иілуіне,  тыныс алу қозғалыстарына, ішкі мүшелердің жұмысына  қатысады. Сонымен қатар құрсақ 
қуысының мүшелерін қорғайды. Арқада бас, кеуде қуысы мен қолдың қозғалуына қатысатын арқаның трапеция тәрізді, 
жалпақ бұлшық еттері орналасады.
Аяқ – қол бұлшық еттері.  Дельта тәрізді бұлшық еттер иық белдеуінде қолды қозғалысқа келтіреді.  Бицепс  (екі басты 
бұлшық ет) қолды шынтақ буынында бүгеді, ал трицепс (үш басты бұлшық ет)қолды жазады. 
Сан арқылы тігінші бұлшық еті өтеді. Бұл – ең ұзын бұлшық ет. Санның алдыңғы жағында санның төрт басты бұлшық еті -  
– тізе буынын жазатын бұлшық ет орналасады. Ол сонымен қатар санды жамбас – сан буынында бүгуге қатысады.
Мәтінмен танысып, қорғап болған соң кестені толтырады.
ІІІ Ой тол аныс
ғ
  Мақалдың жалғасын табу
І топ   Шымиырдың сезім..... (Сергек)
ІІ топ   Білім баста   ------------------ (Күш білекте)
ІІІ топ  Білек сүріндіре алмағанды  ----------------------- (Білім сүріндіреді) 
ІҮ топ   Білегі күшті бірді жығады   -------------------------------- (Білімі күшті мыңды жығады)
Тест арқылы білімдерін бекіту
йге тапсырма:
Ү
      
Ба алау:
ғ
                  Бағалау парағы бойынша оқушыларды бағалау
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Екі вектордың векторлық көбейтіндісі арқылы 
параллелограмның және үшбұрыштың ауданын есептеу
                                  
Байгазиева Назира Амантаевна
                             Іле ауданы, № 7 орта мектебі МКМ
математика пәнінің мұғалімі
Екі вектордың векторлық көбейтіндісі арқылы параллелограмның және үшбұрыштың ауданын есептеу үшін ең алдымен екі  
вектордың векторлық көбейтідісі дегеніміз не және оның қасиеттері қандай болады деген сұраққа жауап берейік.
Анықтама. Берілген  және  екі векторының көбейтіндісі үшінші бір  векторы мынандай:
1)   ;   ;   
2) ,  және олардың көбейтіндісінен шыққан үшінші  үш векторларының алыну реті координаталар өстерінің ( оң немесе сол 
жүйе, 1-сурет) алыну ретімен сәйкес;  
3)  ( және  векторларынан құрылған параллелограмның ауданы) болатын үш қасиетті қанағаттандыратын көбейтіндіні  және 
векторларының векторлық көбейтіндісі деп атап, оны  немесе  түрінде белгілеп жазады.
Сонымен   бұл   анықтамадан   біз   параллелограмның   ауданын   есептеу   формуласын   алып   отырмыз.   Ал   енді   осы 
векторлық көбетіндіні орындау үшін векторлық көбейтіндінің қасиеттерін қарастырайық.
Векторлық көбейтіндінің қасиеттері.
1
0
. Векторлық көбейтуде көбейткіштердің орындарын ауыстырудан оның таңбасы өзгереді, ал бірақ оның абсолют шамасы 
өзгермейді:
               (1)
2
0
. Векторлық көбейтіндіде терімділік заң орындалады:
                                         (2)
3
0
. Және векторлық көбейтіндіде үлестірімділік заң орындалады:
                                                  (3)
4
0
. Егер  болса, онда  және  векторлары өзара коллинеар болады.
Осы  қасиеттердің негізінде орттардың векторлық көбейтіндісі келесі түрде болады:
                                        (4)
                       (5)
              (6)
67

Ал енді   және   векторлары координата арқылы берілген болсын, яғни:  .   Онда осы екі вектордың векторлық  
көбейтіндісін координата арқылы қарастырайық.
). Векторлық көбейтудің үлестірімділік заңын және 4-6 формулаларын қолданып, келесі нәтижеге келеміз:
()+
Яғни екі вектордың векторлық көбейтіндісі координата бойынша мынандай формуламен анықталады:
                     (7)
Мысал 1. АВСD  параллелограмның төбелері А(-1;2;1), В(2;5;2), С(2;1;3),  D(-1;-2;2) берілген. Параллелограмның ауданын 
табыңдар.
Шешуі: 1) ;
. Ал енді  және  векторларының векторлық көбейтіндісін табайық:
.
Векторлық көбейтіндінің модулін есептесек, ізделінді параллелограмның ауданын табамыз, яғни:
 
Жауабы: 
Мысал 2. АВС үшбұрышының төбелері А(2;-1;4), В(2;0;3), С(4;-1;5) берілген. Үшбұрыштың ауданын табыңдар.
Шешуі: 1) ;
.  және  векторларының векторлық көбейтіндісін табайық:
Векторлық көбейтіндінің модулін есептеп екіге бөлсек үшбұрыштың ауданын табамыз, яғни:
Жауабы: 

жүктеу/скачать 2,7 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: