заггар  агрегаттық  күйі  бойынша;  ол  заггар  бастапкы  кезде  сұйық

Жарнамалы телеканал

Қызықты  телехабар  немесе  телефильм  кез......   жарнамалардың  килігіп,

г 

квніл-күйді  бұзатыны  бар.  Ондай  жарнама......   тиімділігі  төмен  болатынын

кағыяшыг 

—  -  

рна

Сегізінші  сабак

1. Жаңа сөздерді есте сақтаңыз.

қосымша -  дополнительный 

берікті к -  прочность 

кемшілік -  недостаток 

салмак — вес, масса

д о ғ а - дуга

Газдардың  ішіндегі  ен  жиі  кездесетіні  диэлектрик;  себебі  ауа  барлық 

сүйык  және  катты  заттармен  бірге;  электр  қүрылғыларының  косымша 

окшаулағышы болып келеді;  ауаның айтарлыктай  кемшілігі  бар;  ауанын электр 

берікпп 

төмен, 

ішіне  галогендер  косылған  газдар;  ол  газдардың 

молекулаларынын  салмагы  ауыр  болғандыктан;  ионизациясы  болуы  үшін

өрістін  куаты  көбірек  болуы  керек;  конденсаторларда,  кабельдерде  тағы  басқа 

газ  тығыздығы  жоғары  болатын  электр  күрылгыларында  колданады;  кейбір 

газдардын күрамынан доғаның әсерінен фтор бөлінеді.

3. Мәтінді  аударыңыз.

Г аз тәріздес дйэлектриктер

Газдардын  ішіндегі  ең жиі  кездесетін диэлектрик -а у а , себебі  ауа барлык 

сүйык  жене  қатты  заттармен  бірге  элйктр  күрылгыларынын  қосымша 

оқіяаулағыдіы  болып  келеді.  Бірақ  ауанык  айтарлыктай  кемшілігі  бар,  ол 

ауанын  электр беріктігінің  төмендігінде.  Сондықтан  электротехникада ауадан 

баска  электр  беріктігі  үлкенірек  ішіне  галогендер  косылған  газдарды

пайдаланады.  Ол  газдардын  молекулаларынын  садмағы  ауыр  болгандықтан, 

ионизациясы  болуы  үиіін  өрістің  қуаты  көбірек  болуы  керек  Ондай  газдарды 

электр  беріктігі  жоғары  газдар  дейміз.  Мысалы,  элегаздың 

(5Ғ«)  электр 

беріктігі  ауаға  карағаңда,  2,5  есе  жоғары.  Элегаздын  беріктігі  жоғары 

болгандыктан,  оны  конденсаторларда,  кабельдерде  тагы  баска  газ  тыгызлыгы 

жоғары  болатын  электр  күрылғыларьгада  колланалы.  Электр  беріктігі  жогары

аш......

гапсыры

көмірсутек -  углеводород 

сутегі -  водород 

зиянды -  вредно, вредный

2. Сөз тіркестерін аударыңыз

газдарға  перфторланған  көмірсутектері  жатады.  Перфторланған  деп  аталаты

себебі  комірсутектердің  молекуласындағы  сутегі  атрмдарының  орньінэ

фтордын атомдарын енгізеді,  жалпы  газдың кұрамы СХ  ҒУ болады.  Бірак бта

газдарды  түгелдей  электротехникада  пайдалануға  болмайды,  өйткені  кейбіп

газдардьщ  кұрамынан  доғаның  әсерінен  фтор  бөлінеді  де 

а и я ь т Л  

денсаулығына зиянды эсер етеді. 

' 

н

4. Себеп мағынасын беретін сөйлемдердің бірнеше түрін жасацыз.

Үлп:  4.1  Ол  газдардың  молекулаларының  салмағы  ауыр  болпшдыктан 

өріс  қуатьі  көбірек  болады.  Ол  газдардың  молекулаларының  салмағы  ауьго

болған  себепті,  оріс  қуаты  көбірек  болады.  Ол  газдардың  молекулаларынын

салмағы  ауыр  болады,  оиткені  өріс  қуаты  көбірек  болады.  Ол  газдарлын

молекулаларыныц  салмагы  ауыр  болуына  байланысты  өріс  қуаты  көбіп^ 

оолады.

4.2 

Перфторланған 

деп 

аталатын 

себебі 

комірсугектердін

молекуласындағы сутеп атомдарының орнына фтордың атомдарын енгізед,

4.3  Злегаздың  беріктігі  жоғары  болғандықтан,  оны  конденсатоолапля

кабельдерде 

тагы 

баска 

Ц  

М

 

жогарн

қүрылғыларында колданады. 

. 

р

«ах  4 4 Б‘^ К бұЛ газдаРды түгелдей  электротехникада пайдалануға болмайды

өиткені  кейбір  газдардың  қүрамынан  доғаның  әсерінен  фтор  бөлінеді  де 

адамнын денсаулығына зиянды эсер етеді. 

'

5.  Көп нүктенің орнына керекті жалғауларды қойыңыз.

Үлгі:  газ.... қүрам.......-  газдың қурамы.

Элегаз....  

беріктік....; 

газ......  

тығыздык...... ; 

адам...  денсаулык

..; Н .агомдар"-; 11 

^ Р І Г а ^ : :

2

^

  ......  ^  

.....  « Ч > М   лоғ1......   « Ч > .... I   п о   молекулалары........

6.  Бөлінген сөз тіркестеріне сұрақ койыңыз.

6.1  Элегаздың  (8Ғб) электр беріктігі  ауаға Караганда 2,5 есе жогары

Н

м

Ш

Ш

  Щ

*  ■

■

■

В

  I   конДСІІСаторларда,

қолданылалы

газ 

тьгғыздығы 

жоғары 

болатын 

электр

Н

И  Ионюацийсы болуы үшіи орісті ң қуаты кобірек болуы керек.

6.4 

Кеибір  газдардың  күрамынан  доганың  осерінен  фтор  бөлінеді  де 

адамның денсаулығына зияпды эсер етеді. 

««тнеді  де,

■«V»  6 5 , ° НЫ  конденсаторларда,  кабельдерде  тагы  басқа  газ  тыгыздыгы 

жогары болатып электр қурылгыларында қолданады.

6.6 Ондай  газдарды электр беріктігі жогары газдар дейміз.

Су велокөлігі

7 Сездерді керекті жеріне қойып, мәтінді толыктырыңыз, окыңыз

1

і  - 

қашықтыкты 

^ 

*

I 

принципті 

.

кейін 

фтяһфгм&л иг 

)

! 

бара

тауыпты 

'«  -•.;*;%* 

.4/  - 

ц  •,  тш п

#  Г'  Гврі 

^ - 

В 

1  : *А  1%:Г'ГГгЦ'  ^  

І  .

өнімдірек 

^ 

чкьғ п  ■

 с & 

^  .

Жаяу  жүргеннен  -------- велосипедпен  қозғалған  әлдеқайда  тиімді

Әрі  • «   шаршамайды.  әрі  жүріп  өткен  жол  _ _ _ _ _ _   болады.  Айталық,  бес

піакырым  — |-------------  жаяу  өткен  жүргінші  бір  сағаттан 

шаошап

калатын  болса,  отыз  шақырымды  басып  өткен  велосипедші  кішкене  демін

алып. әрі карай кете береді. 

<■

  . 

л;,  ■

Велокөлік  -   судын  астында  да  велокөлік.  Үлыбркганиялык  Дуглас

Бьюкенен  деген  тапкыр  осы  Ц__ ; 

- 

басшылыкка  алып,  су  астында

козғалатын  велокөлік  ойлап ____ _ .  Автордын  айгуынша,  судың астындагы

велоснпедші аз күш-қуат жүмсап, алыска 

алады  екен.

, 

іі  імиі I.  I 

■

 

(«Зерде» журналынан)

8 Сөздерді орнына койып, сұраулы сөйлем жасаңыз.

8.1  ойлап  тагггы  //  алып  Н  кандай  //  Дуглас  Бьюкенен  //  велокөлік  // 

принципп П басшылыкка?

8.2 күш-куат // велосипедші // су //  қанша // жүмсайды // астындағы?

8.3 кайсысы // тиімді // жаяу // велосипедпен // жүрудің И /7 жүру // мен?

'   8 4 кандай // жүрудін // бар // велосипедпен /7 артыкшылығы?

Тогызыншы  сабак 

•  '  

у

 

> 

.

I. Жана сөздерді есте сақтаңыз.

курам -  состав 

>

к о сн а- смесь

* ц

.  күрделі -  сложный 

кыздыру -  нагревать,  нагреть 

* Ф

кыплсыл -  кислота 

1  к

сілті -  щелочь 

г

сынак -  испытание

өқдеу -  обработка

2. Сез тіркестерін аударыныз.

Физика-химиялык  операииялардың  бірнешеуінен  түратын;  мүігайдын

күраммнда  болатын  онын  жекелеген  бөліктері;  өр  түрлі  темтіературада

кайнайды;  вакуумда  эр  түрлі  температурада  кыздырганда;  300°  С-тан  теменп

температурада;  солярлы  майды  кышкыл  жене  сілтімен  оңдеп;  химиялык 

гүрэдсыз косыльк  гарды беліп шыгарады

3.  М

әтінді

  окыңыз,  такырыпшаларға  бөліңіз,  оларға 

ат  берініз

Г

%1

 Н ПІ  V

Суйык 

диэлектриктер

Минералды

Х ^и ялы к  кұрамы  мүнайдын  күрамьшен  аныкталады.  Мүнайдан  Щ

Й

барльіқ  маилар көмірсутектерінің  коспасы  болып табылады.  Мұнайдан май алу 

физика- х и м и ял ы қ 

операциялардың 

бірнешеуінен 

іураты н 

күрдед 

технологиялық  процесс.  Мүнайдың  күрамында  болатын  оньщ  ж Л іе г е н

белжгер,  әр  түрл,  темпераіурада  кайнайды.  Сондьпаан  мунайдь,  в а Г ^ д а   »

ЯІяВВ 

ШШт

одан Ні йШШйШ

отырады.  300°  С-таи  төменп  температурада  мүиайдаи  жеңіл  өнімдер  бензин 

керосин,  лигроин  белшедь  300»  С-тан  жопфы  температ^рада 

^

бел,гшен  солярлы  май  болінеді.  Осы  солярлы  майды 

^ н Г

с ^

өңдеп,  одан  химиялық  түрақсыз  косылыстарды  бөліп  шығарады  Сонан  сон 

сумен жуып, кептіріп электр оқшаулағыш майлар алады

Мүнайдан  жасалған  майлар  үш  топқа  бөлінеді:  траисформаторлык.

конденсаторлык және кабельдік. 

н^ф ирматорлы к,

Трансформаторлық 

майлар 

күш 

трансформаторларында, 

майлы

Д п а т о о л Т Т б  

Ш "

  Толтырылга"   1

3

  З

У

  «ткізгішіерде,  реактор, 

реостаттарда 

т.б. 

ЭЛею р 

қүрылғыларында 

пайдаланылады 

Жана

Г ^ 7   9 и Т о Р™   МаИЛЗР  ТраНСф0рМЭТОр  мен  аппаРа гтарға  кұюдан  бүрын

ц с  I  -982 -80 талаптарына сәикес сынактан өткізіледі.

4. 

Сөздерге  қажетгі  қосымшаны  жапғап.  сын  есім  жасаңыз  оньш 

мәтіндеп сыңарларын табыңыз. 

’ 

щ

Үлгі: Трансформатор -  трансформаторлык май.

Вольт

Соляр

. Май 

Химия

Физика-химия

Минерал

Технология

5. Сәйкес қосымшаны белгілеңіз.

ШнайМИ—

  МаЙ 

ДЬ|/ДЬЩ  мүнайды  ^лш ектеп   айыру  әдіс.мен  алады. 

Ү 

.....   да/дан  жасалған  маилар  үш  топқа  бөлінеді.  Олар 

ды/дын

ХИМИЯЛГМК  КЛ/пами  ш ш ап ііі..._________  

_ 

Г....   ДЫ/ДЫҢ

мұная

жаИр 

* 

----------- ««и 

манды  ҚЫШКЫЛ

п.!Н! п ! ^ Г ' г  

°ДаН  химиялык  ^үраксыз  косылыстарды  бөлш

ш ы ғатлы .  Сонян  т н  

мм».»  ____ • •  

*

о пт» 

; ........ '  

•  «маірмі  л іс к ф   оқшаулағыш  маилар

З

л

а1™

  Т Г ЛЫК  Ма,“ ар  И

 

.... нан.нда,  май.ш

окшаулағыштар.... ға/да, 

реосгатгар...... дан/да 

пайдаланылады. 

Жана

трансформаторлык  майлар  трансформатор  мен  аппараттарға  қүюдан  бүрын

ГОСТ -982 -80 талаптарына

6. Етістіктер қандай септіктегі сөздерді қажет етеді.

Үлп:  Химияльтқ косылыс....  (нені)  бөліп шығарады

Майлар үш топ.... бөлінеді.

Майды кышқыл...... өндейді.

Майлар сынақ..... өткізіледі.

Жекелеген беліктер әр түрлі температура.... қайнайді

Трансформаторлык

майлар 

күш

окшаулағыштар..... т.б. пайдаланылады

Сонан соң су...... жуып, кептіреді.

трансформаторлар...... ' 

майлы

нүсқаңызды түсіндірщіз.

Минералды  май  мүнайды  бөлшектеп 

Мүнайдан  жасалған  майларды  үш  топка  б< 

күрамы  мүнайдың  қүрамымен  анықтайды/а 

және сілтімен өңдейді/өнделеді.  Олан 

химия

шығарады/шығарылады 

трансформаторларында

баяндауыштары  кандай  формада  түруы  керек?  Таңдаған

чр

әдісімен  алады/алынады.

Т рансформаторлық

майларды

маилы

күш

окшаулағыштарда

пайдаланылады/пайдаланады.  Жаңа  трансформаторлык  майлар  трансформатор

мен аппаратгарга күюдан бүрын сынақтан откізіледі/өткізеді.

8 

Керекті  косымшаларды  койып,  мәтінді  толыктырыңыз  оқыныз 

аударыңыз.

Қартайтпайтын  киім

Кәрілік  не..... басталады? Жапондык  Капево  5ріппіп§ Соф.  фирмасыньщ

мамандары  адам.......  қартаюының  себебі  күн......  көзінен  келетін  улыракүлгін

алып  жүлдыздын  біздің

көз,мп....  көрінбейпн  ультракүлгін  сәулелері  адам  денесінің  әдемі  де,  нәзік

тері  қабатынын  күрғап,  ресурстык  мүмкіндіктерін  толык  пайдаландырмай

қартаю  процесінің  басталуына  мәжбүрлейді:  Осыған  көз  жеткіз..... жапондык

зерттеушілер күрамы...:...  Е витамині мен арнайы биологиялық ферментгері  бар

і*ЗПа 

Дсп 

аталатын  матаны  жасап  шығарған.  Мата  оны  жасаушылар.....

аитуынша,  улмракүлгін  сәулелердің  денеге  зиян.....   әсерінен  қорғап,  терінің

идеалды  қалпының  сақталуына  жағдай  жасайды.  Капе во  Зрігшіпё Согр-тыктар 

мүндай мата...:.. жана фуіболкалар мен көйлектер тііуді де қол...... ала басгады.

Сондыктан,  жуық  арада  қартайтпайтын  киімнің  сатыла  бастауы  ешкімді 

таңдандырмайтын болады.  Бірақ, өзірге ол Жапонияда ғана мүмкін болып түр.

„  „  

(«Зерде» журналынан)

9. Сүрақтарга жауап беріңіз.

Жапондықтар  адамның  қартаю  себебі  ненін  әсерінен  болады  дел 

топшылайды? 

" 

,

Жапондық зерттеушілер нені ойлап тапқан?

Жаңа матадан қандай киімдер тігеді?

Адамды қартайтпайтын киімді жакын арада бәріміз кие аламыз ба?

О

ныніііы

 

сабак 

}

1. Жаңа сөздерді есте сактаңыз. 

4

көміртек -  углевод

қосылыс — соединение 

х. 

'

жиынтық -  набор, совокупность, соединение і

сызыктық -  линейный

кері -  обратный 

.. V-  \ 

-

соққы -  удар

төзімді -  прочный, стойкий

катты күй -  твердое состояние 

' 

-  І 

:

2. Сөз тіркестерін аударыңыз.

Диэлектриктердің  ішіндегі  маңыздысы;  коміртек  элементтерінің  баска 

элементтермен  косылысы;  химиялық  косылыстар  түзетін  күшті  кабілеті  бар; 

химиялық табиғаты  жағынан  полимерлер болык  габылады:  олардын жүмсаруы 

жоғарғы темп ературада жүреді;  оларды  кыздырғанда  пластикалык күйінен кері 

айналмайтын  қасиёті  пайда  болмай;  бүл  касиеттерге  ие  болумен  катар;  еру 

және жүмсару қасиетінен айырылады;  кейде температураға шыдамай хмимідис 

апат болады; молекулалар жиынтығы бір күрылысты этомдардан түрады.

3.‘ Мәтінді аударыңыз.

в т • Ш ’ А   -* 1

Органикалық полимерлер туралы үгым

Диэлектриктерді ң 

ішіндегі 

маныздылары 

жоғары 

молекул алык 

органикалык материалдар. 

“

Органикалык  заттар  деп  көміртек  элементтерінін  басқа  элементтермен 

косылысын  айтады.  Көміртегінің  әр  түрлі  молекулалык  құрылысты  химиялык 

косылыстар 

түзетін 

күшті 

қабілеті 

бар. 

Органикалык 

окшаулағыш 

материалдардың 

көбіне 

үлкен 

молекулалык 

косылыстар 

жатады. 

Электроқшаулағыш  техникада  бүлар  кіші  молекулалы 

материалдардан 

жасалған  синтетикалық  үлкен  молекулалық  материалдар.  Маңызы  үлкен 

молекулалы косылыстар өзінің химиялық табиғаты жағынан  полимерлер болып 

табылады,  яғни,  заттар,  молекулалар  жиынтыгы  бір  қүрылысты  атомдардан

түрады. Мономерден  полимерге айналу реакциясын полимеризация деп атайды. 

Полимеризацияға кері  процесті  деполимеризация лейлі

і 

Полимерлер  сызықтык  және  кеністіктік  болып  екі  топқа  бөлінеді 

I   г і ^

; лаГ

ИМеРД,Ң  М° лекулалары  Щ   тізбекті  немесе  тар м ак та^ н

! 

Кешстікті  полимерлердің  молекулалары  кеңістікте  әр  түрлі  бағытга

С° “

  ФОРМаСЫ  ™

Сызыктық 

ж әяе 

кеңістіктік 

полимерлердің 

қасиеггешнле 

аиырмашылыктар  бар.  С ш н и ж   полимерлер  «Ыгщ,,  созылгыш

Олардык  квбі  температураны  арггыргаңда  жумеарады,  еоиая  соя  ервді

полимерлер  берік  болады,  олар  жүмсаруы  жоғарғы  теклературада 

жүмсарады, ал кеиде температураға шыдамай химиялык апат болады 

Полимерлер  термопластикадық  және  термореактивтік  болып  б< 

Термопластикалық  материалдар  томен  темперагураньщ  өзінде-ак 

болады,  бірак  қыздырғанда  олар  жүмсарады  және  жеңіл  деформацйяланады

Термопластикалық 

магериалдардын  ерекшелігі 

оларды  қ ы з д ы р ^ а

пластикалық  күшнен  кері  аиналмайтын  қасиеті  пайда  болмай,  бүрынғы 

қасиетін^  жоимаиды.  Термореактивтік  материалдарды  қыздырғанда  кері

аиналмаитын  касиет  панда  болады,  яғни  олар  қатгы  күйге  келеді  соньін 

әсершен  механикалық  соисыға  тезімді  болады.  Бул  касиетгерге  ие  болумен

қатар еру және жұмсару касиетінен айырылалы

4. Керекті формадагы сөздерді  қойыңыз.

қатгы

I 

а) техникадан

ө ) тех никаға

б) техникада

I 

в) техникамен

! 

4.2 

Органикалық 

затгар 

көміртек 

элементгерінің 

басқа

элементтермен  қосылысын айтады.

‘V   * л  

ІЬ» 

,

а)деп

ә) дегеніміз

б)деген

в) дейді

дейді

а) процестің

ә) процесгі

б) процесте

в) процеске

4.4 Сонын.... ............. .  механикалык соққыға төзімді болады.

а) әсерінен 

ө) әсерімен

б) әсеріне

в) әсерін

4.5  Бұл  қасиеттерге  ие  болумен  ............  еру  және  жұмсару  қасиетінен

айырылады. 

- ^

а)соң  " 

ЭДЙЙЙДОрІ

ә) кейін

б) қарай

в) қатар 

-  ^

4.6  Оларды  қыздырғанда  пластикалык  күйінен  кері  айналмайтын  қасиеті

пайда.............. бүрынғы қасиетін жоймайды.

а) болып

ә) болмай

б) болатын 

і

‘

і ігг

шшдпті • 

* * мі

в)болған 

I

5. Сөйлемдерді  шартты мағыналы етіп өзгертіңіз. 

ы

5.1  Үлп.  Олардың жүмсаруы жогаргы  температурада жүреді,  от кейде 

температурам шыдамай химиялық апат болады.  Олардың_жумсаруы жогары 

температуради журсе, химиялық апат болуы мумкіи.

5.2  Олар  қатты  күйге  келеді,  соның  әсерінен  механикалық  соққыіа 

төзімді  болады. 

Ч*жоё  V - : 

*  ж мж та 

..  ~ л . •

5.3 

Сызықтық 

және 

кеңістіктік 

полимерлердің 

көбі 

біркелкі 

температураны арттырғанда жүмсарады, содан соң ериді

5.4 

Термореактивтік 

материалдарды 

қыздырғанда, 

оларда 

кері

айналмайтын қасиет пайда болады.

5.5  Бірақ қыздырғанда олар жүмсарады  және жеңіл деформацияланады

6.  Мәтінді аударыныз.

«Барлаушы» түймелер

Әскерилердің  киімі  колайлы  және  маскировкалы  болумен  шектелмейді. 

Оңтүстік  Калифорния  (АҚШ)  университетінің  ғалымдары  сарбаздардын

кшмдеріне  маскировкалығына  коса,  «барлаушылық»  қасиетін  де  жүктегісі 

келш  отыр.  Американдык  зертгеушілердің  жобасы  бойынша  сарбаздардын 

киімдерінін түймелері арнайы жаеалған микрофондардан түрмақ

Микрофондардын  мақсаты  |   100  метрлік  радиустағы  дыбыс  көздерін 

бақылап,  керек  нысанның  бағытын  көрсеіу.  Әзірге 

«түймелерден»  түскен 

дыбыстық  мәліметгер  киімнің  қалтасында  орналасқан  компьютерлік  чиігге 

сарапталады  да,  тиісті  нысанға  нүсқайды.  Компыотерлі  чиптер  өз  кезегінде 

киімде  орнатылған  батареялармен  жүмыс  істейді.  «Келешекте  чңптер  мен

батареялар кщмнід  қалталарында  ғана емес,  оның бойында  түгас, орналасатын 

болады» дейді жасаушы мамандар.

көзін  аныктаудың  саны  мен  сапасыныч 

арта  түсері  ақиқат.  Сонымен  катар,  әскерилердін  далалык  шатырлары  да

осындаи  жүиемен  қамтамасыз  етілуі  мүмкін  деген  болжам  да  жокка 

шығарылмайд ы.

(«Зерде» журналынан)

немесе

7 

СүР ^ тарга 

шып немесе *«**»« Деп жауап беріңіз. Жауабыңыздын 

шын

е жалган екенін мәтінлеп 

_______ _  . 

у  ^ыңыздьщ шын

Әскерилердің

■

.

 К

[ерішң түимелеоі 

аонайы жяря пппи ілАіт> ___ __  

роаздардын

комп ыотерд ен

қалтасын.

киімде

Бірак болашакта ескерилердін далалык ш

а т ^ » ™

^ * ^ ,  

камтамасыз ету мүмкін емес деген болжам айтылады 

жүиемен

8 Сұрақтарға жауап беріңіз.

ғалымдар қайдан?

8.2 Түименщ барлаушылық Қызметін қандай құрылғы атқарады'?

8.3 Ол кұрылғының міндеп кандай болмақ?

8.4 Болашакта  «барлаушы» кызметін тағы қандай зат аткаратын болады? 

Он бірінші сабақ

1. Жаңа сөздерді есте сақтаңыз:

сыйымдылық -  емкость, вместимость 

кайтып оралу -  возвратиться

алшақтау — развязка 

шығыс — выход

КІрІС-ВХОД 

-  '■ ■

І Г 

и 

' 

/ у  

■

бейтарап -  нейтральный

шағылысу |  отражаться, отражение

шектеу -  ограничение 

..  *  ? 

,  ;

ту дыру — образовать 

кеңістік -  пространство

реттеу -  регулирование, регулировать

2. Сөз тіркестерін аударыңыз

г т т г "  

й

с

 (этпелі) кедергісі мен | Н

мен 

10

-м  ф . га  дейш  жетеад  оньщ  козгалысын  координат  осьтео  х  V 

7 

бойынша  өзгергуге болады;  ол  нерв,  нейрон т а л ш ь ^ р Г Л Щ ^ Щ !

мүмкіндік 

береді; 

оптоэлектрондык 

аспаптардың 

келешекте 

« .Иіи

колданылуына жағдай жасап отыр. 

елеиіекте 

кеңінен

3. Мәтінді аударыңыз.

Оптоэлектрондық аспапгардың ерекшеліктері

Оптоэлектрондык  аспап  сәуле  шығаратын  және  сәуле  Я Е Ш   -

Караганда  103 -   105 есе артық 

ҮР 

радио  жолақтаРЫна

( р а з . „ к а ) ° З е~

  —

  Щ

Щ

 

■

т Ш Ш Ш Ш  Н

 Щ і

■ 9  ^21 ~ Т   ауыр болуы; кірісЕЯ 1111

« а с а л Г у ы г ^  

Щ Щ ?   ««теграллы*  технологи,  „егізіад"

^  Оптоэлектрондық  аспаптың  кіріс-шығыс  (өтпелП 

•

сыиымдылығы  тиісінше  1014  Ом  мен  Й Й і 

г

Ь-

ря

  *  -  

кедерпсі  мен

гальваникалық алшақтаудың өте жоғары көрсеткіші 

Я   ЖетеДІ’  "   бұл

^ = : - =  

Щ

Щ

 Ш

Ш

в

Э

Н

&

'

оаиланысқа  сырткы  электрдің  де  магнигтін 

с  ’ 

У 

арқылы

жолдарынын даәсеоі ■

■

 * ’  Ш

  І   " Шесе  6 а с и   « У * .  » ™ Р

көздеріне қаитып эсер етпейді. 

хаоардың  шығу

ті  етш  те

к е р с е ^ Г ™

  1

| | |  

^

  Ц

  ^ТРЛ-тус

„АЖ  7'  Гальваникальщ  Й іМ Ш   трансформатор  немесе  конленсатлп 

лданыла  қалса,  олардың  тек  айнымалы  токта  жұмыс  істейтінін  білеміз  Ал

оптоэлектоонлык  аспягггяппя 

______ ___  

ілеміз.  Ал

ішінде тұрақты токта да жумыс істей береді 

’ 

“  Т0КТа’  0НЫН

і 

8.  Сәулені,  онын  ішінде  жарыкты,  екі  өлшемде  өзгертш,  түрлендіруге 

! і болады. 

Біріншіден, 

жарык 

кеңістікте  тарайтын  болғанДықтан,  оның 

!  козғалысын 

координат  осьтері  Х,Ү,2  бойынша  өзгертуге  болады;  екіншіден,

I  онын  таралуын  белгілі  бір  уакыт  аралығында  реттеуге  болады.  Сонымен, 

оптикалык 

сигналды 

екі 

өлшемде 

(кеңістік 

және 

уақыт) 

өзгертіп,

модуляциялауға  болады. 

‘ 

”

9.  Толкын  үзындығынын  төмендігіне  байланысты  сәуле  толкыны  өте 

«інішке  келеді.  Мысалы,  лазер  сәулесі  микрондармен  олшенеді,  ол  нерв, 

нейрон  талшықтарына  операция  жасауға  мүмкіндік  оереді.  Осы  мүмкіндік

элсктрондык

колданылады.

аспаптар  мен  интегралдык  сүлбалар  жасауда  да  кеңінен

Оптоэлектроқі ық  аспаптардын  кемшіліктері  де  баршылық.  Олардын

негізгілері: 

, 

п . 

; 

.

1  Күрделілігі (екі аспаптан және сәуле тарайтын ортадан түрады);

2. Соған байланысты бағасы кымбат және жүмыс сенімділігі томен.

3. Пайдалы 

э с е р  

коэффициент! де аз. 

'

Әйтсе де,  жоғарыда аталған  коптеген артықшылыктары  оптоэлектрондық

аспаптардын келешекте кенінен колданылуына жағдай жасап отыр.

I

4.  Бөлінген сөздерге сүрақ коиыныз.

4.1  Оптоэлектрондык  аспап  сәуле  іиыгаратып  жоне  соуле  қабымһйтып

бөліктерден түрады. 

_

4.2  Гальваникалык  алшактауды  қамтамасыз  етуде  бүрын  колданылып 

келген  трансформаторлар  мен  конденсаторлардын  кемшіліктері  -   бул

элементтердің оумогы 

үлкен,  салмагы  ауыр. 

_

4.3 Ол нерв,  нейрон талшықтарына операция жасауга мүмкіндік береді.

4.4 Оптикалык сигнал фотондар арқылы беріледі. 

^

4.5  Электрлік бейтараптыгына  байланысты  олардың  козғалысы  магнит

өрісін туғызбайды.

4.6  Оптоэлектрондык  аспапты  оте  тамаша  гальваникалық  алишқтау 

(развязка) аспаптарының катарына жатқызуға болады. 

и- •: ■  1  ц *

Байланысты

сойлемнің екі бөлігін қосып, себеп мағыналы сөйлем жасаңыз.

5. і  Үлгі:  Оптоэлектрондык

жогары  жиілікте  (10*7  Гц-ке  дейін)  жүмыс  істей  алу)  -  Әге

оптоэлектрондык

сыйымдылығы

5.2  Сеуле  толкыны  өте  жінішке  болып  келеді  (толқын  үзындығынын

төмендігі),

5.3 

Олардын 

козғалысы 

магнит 

өрісін 

туғызбайды 

(электрлі

бейтараптыгы).

5.4 

Электр 

кабілеті).

5.5 

Электр  өлшеуіш  аспатгар  түрақты  тоқты,  айнымалы  токга  және 

тұрақты ток пен аинымалы токты өлшейтін болыл бөлінеді (ток түрі)

бар (қолданылу

ваатметр, омметр “

6. Сөз тіркестерінщ сәйкес сынарларын сызықшамен  косыңыз.

ке«  

. туғызу

жағдай 

қолдану

магнит өрісін 

жасау 

жүмыс

мүмкіндік 

беру

өсеР 

істеу 

|

&

 

і

и

бағьпты: 

Сеуле 

шьвдан  жеріие  (не 

возвращается), 

яғни 

к а б ы ™ ! / ™ ^  

хабардын 

шығу  (источникам)  кайтыи  әсео  етпейлі 

т лп 

.  , 

рі 

коэффициент! 

де 

(мало). 

(В 

связи  с 

этим) 

багасы 

кымбат

надежность)  темей.  Сонымея,  оптикалык  сип,адлы  ек[  Г и з м е к н ^  

((пространство) жэне уакьгт) езгергіп, модуляциялауға  (можно).

8 ^   Создерді  керекгі  жеріие  койып,  мвпиді  толыктырвдш ,  о ш н ш .

аударыңыз.

есімді

анықтаған

дауыс

емізік

себептерін

ерінбестен

сәбилердің

айналысқан

әлекке

Бала жүбататын қүрылғы

н

и .  

X 

Р, жұоаиы  жокта  иәрестені  жұбатамын  деп  көп 

спеитін  боладьг  Жаңа  туған  нәрестелердің  жылауын  зертгеумен

_ 

ИСПанд“ қ 

ПедР° 

Монагас  ________   азамат  кішкентай

индердің  не  себептен  жылайтынын  __________  I  Нәрестелер  кашы

0   ашқанда’  шаршағанда,  ызаланғанда,  дәретке  барып  койғанда  біо-бігане

1   Үксамаетын әр түрл. жиіл.ктегі----- -------- шығарып, кеніл күйінен хабар береді

екен. 

Бүл  белплерден 

бейхабар 

кейбір  әкелер  бүлдіршіннің  бутын 

ауыстырудын  орнына  бөпесінің  аузына  қайта-қайта 

сал&п

үйыктатумен  әуреге түсіп  жатады.  Осындай жәйтгерді б а с ы н а и Г ^ е н  болүы 

керек,  Педро  өзінін 

«балапанымен»  қоса  басқа  да  жүздеген  бөпелердін

жылауын  ------ -------  зерггепті.  Соның  нәтижесщде  \Уһу  Сту  деп  агалатын

жылаулын  ВЦ  л  ■

 

----   ажыратып  бере  алатын  қүрылғы  жасаіггы.  Амандық

болып,  аппарат  сатылуға  шығып  жатса,  Педроның  біргалай  әкелер  мен 

;  ________сауабын аларьг анык.

1  

і ' - ' т   ~  тг' 

(«Зсрде»жу рналынан)

9. Сүрактарға жауап берініз.

9.1  Қандай күрылғы туралы сөз болып отыр?

9.2 Педро Монагас нені аныктаған?

9.3 Педро нені зерттеген?

9.4 Сәбилер не себептен жылайды екен?

9.5. Педроньщ өнертабысы онын өзі үшін ғана пайдалы ма?

■ЮПВШЛЯ*  №  ҺЧЫ■%,;*  ЗҒҒОЭ  ЛЫ■

 ;МЩіЖ  - ТО  ЬКійІвЛ 

НКТЛМГЛЛГУ’  V

Ои екійші сабақ 

4

1.  Жаңа сөздерді есте сақтаңыз: 

жылдам -  быстро 

жылдамдық » скорость

найзағай -  молния 

** 

'  *

күркіреу -  греметь (гром)

түтін -ды м  

»і 

^

  « !« р *1 

^

күнделікті өмір — повседневная жизнь 

' 

;  г  ' 

::  г]  •

арна -  канал

нәтиже -результат 

.  аумақ -  размер, объем

в

көрсеткіш -  показатель 

күрделену -  усложнение, усложняться

2. Сөз тіркестерін аударьщыз. 

• 

'■ :

Дыбыска  карағанда;  найзағай  жаркылы  бірден  көзге  шалынғанымен;

онын күрйреуі біриіама уакытган  кейі н ғана есгіледі;  адам  баласы от жарығын

ерте  кезден-ак  индикатор  ретінде  пайдаланған;  түрлі-түсті  теледидарды

қосқанда,  теледидар  кинескопы  жаркырап  хабар  бере  бастағанда;  оның

сенсорлык  ауыстырғышында  арнаның  косылуын  неон  шамы  қызарып

көрсетеді;  электрондык  жүйелердін  курделенуіне  байланысты;  стадионда 

болып жаткан  жарыстың  иөтижесі.

3.  Мәтінді аударыңыз.

Дыбысқа

Индикаторлар

Караганда 

жарық 

миллион 

есе 

жылдам 

тарайды 

(жьіддамдыктары  шамамен  ЗЗОм/с  және  300000  км/с).  Алыстан  байқадкш 

наизағай  жарқылы  бірден  көзге  шалынғанымен  оньщ  күркіреуі  біриши

уақыгган

ретінде

будақтатып бере білген. 

т

Бертін  келе  күнделікті  өмірде  күн  сәулесі  мен  от  жарығынан  гері  ілекто 

шамы  кең  өріс  алды.  Олардың  шағын  түрлері  электр  және  неон  шамдаоы 

техникада  жиі  қолданыла басгады.  Мысалы, түрлі-түсті теледидарды косканиа

ОНМН  ГРНГППТТкІІ^  ^\/ЬІГТіІПГГ ПІ¥¥ »¥ V

 ттг\ 

_  ___

кызарып

индикатордың  ролін  атқарады  емес  пе?  Стадионда  б 

нәтижесінде үлкен индикаторлық көрсеткіштің кәмегім

бастагаа

талаптардың бірі  -  аумағы  шағын,  салмағы

оларга

- 

- 

-------—

^  

слсиі аксрпллі

Индиаторларга да осы түрғыдан  карай отырып,  олардын  қазір жиі  колданылып

ЖУПГР.Н 

„--- ;_______- 

. 

г  

ададюлмң

4. Керекті сезді қойыңыз.

токталам

4.1

ретінде 

бере білген.

Сондықтан,  адам  баласы  от  жарығын  ерте  кезден-ақ  индикатор

114 л  гтаиі^іп 

^_

алыстан  от  жағып,  түтін  будактатып

а) бір-бірінен 

_  ‘ 

*

ә) бір-біріне 

-  ' 

" ' г 

'

б) бір-бірін

в) бір-бірінін 

г ‘ ' '  

"  -  ^ 

•

4.2  Бертін  келе  күнделікті  ..........   күн  сәулесі  мен  от  ...... І Й І !  

гөпі

электр шамы кең өріс алды. 

”г гг~  ■  ”

а) омірден

ә) өмірді 

•  ■

 

*

б) өмірде 

‘

в) өмірдін

а) жарығы 

\  

-- 

ә) жарығынан

б) жарығының

в) жарығына

• 

В *

-   4 3  

Электрондық 

жүйелердің 

күрделенуіне 

........................  

оларға

соиылатын талаптардың бірі -  аумағы шағын, салмағы жеңіл болуы

а) арқылы

ә) байланысты

б) аркасында

в) бойынша

ілып жүрген 

токталдык

ә) гокіалып отырмыз 

Щ :

б)токталғанбыз

в)тоқталамыз 

,

4.5 

Стадионда болып  жаткан жарыстың нәтижесін де үлкен индикаторлык 

көрееткіштің..-------—— :-

көресіз

а) аркылы 

ә) көмегімен

б) байлавысты

в) кесірінен

5. Салыстыру мағынасын беретін  конструкциялардың түрлерін қолданып,

сөйлемдерді өзгертіңіз. 

гТ|ЫМІіі

5.1. 

Дыбысқа Караганда жарық миллион  есе жылдам  гарайды.  Дыбыспен 

салыстарғанда  жарык  миллион  есе  жылдам  тарайды.  Дыбыстан  гөрі  жарык 

миллион есе жылдам тарайды. Дыбыстан жарык миллион есе жылдам тарайды.

5.2 Күнделікті өмірде от жарыгынан гөрі электр шамы кең өріс алды.

5.3  Жүмсақ  кристаллы  индикаторларга  Караганда  жартылай  өткізгіштік

индикаторлардың сәулесі айқындау

5.4  Жүмсақ  кристаллы  индикаторларга  карағанда  жартылай  өткізгіштік 

индикаторлар диодтарынын саны кэп.

5.5 Бүл ндикаторлар сәулелі диодтарга Караганда энергияны аз жумсайды.

6. Сын есімдерден етістік жасаңыз. 

Үлгі: Жарык -жаркырау.

Қызыл

Жүмсак

Көк

Қара

Ак

Қатгы

Қымбат

Қалың

Жіцішке

Жуан

7. 

Көп  нүктенін орнына керекті  косымшаны  немесе  сөзді  койьпт,  мәтіпді 

толыктырыңыз, оқыңыз, аударыныз.

Қолға тагатын телефон

■  

Щ  в Ш ;Я  Ий

вдлдш   ш еош ш   алынады  да,  баудын  И р  ушь,  кулакка  койш ы п,  «Ш Ш   уош ю

Т^ ? ° / ННЫҢ  салмағы  I  ! 11  Фамм.  Оньщ  иесі  телефонмен  сойлесумен 

.........  кеиін/қатар  электронды  поштаны  да  пайдалана 

„ 

•,

Аккумулятор....   дьщ/да  заряды  үзіліссіз  сөйлесуде  екі  сағаггык  я ?

жүктеу/скачать 5,75 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: