Қазақстан Республикасы Білім және ғылым Министрлігі Ахмет Байтұрсынов атындағы
АКТУАЛЬНЫЕ ПРОБЛЕМЫ СОЦИАЛЬНО-ГУМАНИТАРНОГО ОБРАЗОВАНИЯ И НАУКИ
жүктеу/скачать 3,59 Mb. Pdf көрінісі
|
аза стан Республикасы Білім ж не ылым Министрлігі Ахмет Байт р (1)
| АКТУАЛЬНЫЕ ПРОБЛЕМЫ СОЦИАЛЬНО-ГУМАНИТАРНОГО ОБРАЗОВАНИЯ И НАУКИ
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ 26 олардың іс-әрекетін айнадан көргендей боламыз. «Әруақ қонған орданы, Белсенділер биледі, Жақсыдан қалса бір тұқым, Оны нанша иледі, Көнбеймін деген асылды, Төмен қарай сүйреді. «Құдай жоққа қол қой!» – деп, Өктемдігін білгізді», – деп солақай саясатқа ашық қарсы шығады. Осы аттары аталған ақындар шығармашылығын бүгінгі ұрпақ зерделеп оқуы қажет. Өйткені, олардың жырлары имандылыққа шақырады. Діндар ақын Нұржан Наушабайұлының «Несе фасыл, неше бап» деп басталатын термесі бар. Осындағы фасыл сөзі араб тілінде бөлім деген мағынаны білдіреді екен. Ал қайыр (игілік), ынсап (әділдік), ықылас (адалдық), кәззап (өтірікші), мақұрым (құр қалған, айырылған), ғашық (ынтық болу) мәжнүн (есі ауысу) секілді сөздер де қазақ тіліне араб тілінен енген, бірақ қазір құлағымызға әбден сіңісті болып кеткен. Тарих,тәрбие,тәуба,тәжірибе, қалам, сандық, зұлым, шипа, мүлік, мәрмар, шам, шайтан секілді сөздер де қазақтың төл сөздеріндей естіледі. Қазақ тілімен біте қайнасып кеткен сөздер қатарына ылажды да жатқызуға болады. Ылаж ем деген сөз екен. Қазақ шарасы таусылғанда ылажым жоқ дегені мұның емі жоқ дегені ғой. Жиі айтылатын шүкір сөзі араб тілінде рахмет болып шығады. Яғни, шүкір дегеніміз - Аллаға рахмет деген мазмұнға сәйкес келеді. Араб тіліндегі шәк, шүбә сөздері қазақша күмән, күдік дегенді білдіріп, қазір осы сөздердің синониміне айналып кеткен. Фатиха сөзі арабша сөз басы, кіріспе деген ұғымды білдірсе, біз оны көбінесе бата, тілек мағынасында қолданамыз. Құранның алғашқы сүресі де Фатиха деп аталатыны белгілі. Арабтар адамды инсан деп атайды екен. Араб тіліндегі «инсан» деген сөз ұмыту деген мағынаны да береді. Осы орайда Шәкәрімнің өзінің бүркеншік атын «Мұтылған», яғни, ұмытылған деп қойғаны еріксіз ойға оралады. Адамның ең басты мүшесі жүрек. Араб тілінде жүректі қалб дейді. Бұл сөздің айналу, өзгеру деген мағыналары да бар. Қалып деген сөз қазақта да ежелден бар. Жүрек қалыбында тұруы керек, адам қалыпты болуы керек, қалыбына тартқан деген тіркестерді жиі қолданамыз. Жүректі тұрақты қылу, оны құбылтпау, қалыбында таза сақтау адамның ғана қолында екен. Мүсәпір сөзі арабша қонақ, жолаушы болса, қазақта да ертеде солай болған. «Үйден қырық адым шықсаң мүсәпірсің» деген сөздер сол кезде туған. Мүсәпір деген есім де болған. Түркияның Стамбул қаласында «Мүсәпір» деп аталатын қонақ үйі бар. Бірақ, көп жерде қазіргі уақытта осы сөз кері мағынасында, бишара сөзінің баламасы ретінде қолданылып жүр. «Зауал» сөзі халқымыздың ұғымында сын кезеңді (зауал уақыт) білдіреді» – дейді көрнекті ғалым Ақжан Машани. Ал араб тілінде бұл талтүс немесе меридиан деген мағынаны білдіретін көрінеді. Бұл латынша атаумен де сәйкес келеді. Жарық таратудың негізгі заңдары – оптика заңдары пішіндеме (геометрия) ғылымына бағынатыны бесенеден белгілі. Қазақ даласынан шыққан ғұлама Әл-Фараби дәуірі астрономия саласында көне мәдениеттің жалғасы болып табылады. Мәселен, көптеген араб терминдері осы күнгі сөз қолданысына етене еніп кеткен. Шәмсия-Шәмси – Күн, Қамар – Ай, Зухра – Шолпан. Мұндай кісі аттары қазақта осы күнге дейін бар. Күнсағат деген сөздің өзі арабтың «шәмси-сағат» деген сөзінен алынған. Ай есебіне негізделген араб күн санауын түркі тілдес халықтар орта ғасырларда қолдана бастады. М.Қашғаридың сөздігінде, орта ғасырдағы құжаттарда, Тоқтамыс ханның жарлықтарында, Қадырғали Жалайыри бидің шежіресінде жұмада әлаууел, рабби әл-аууел, ражаб, рамазан, сафар, зұлқыжа т.б. ай есебі бар. Көптеген есімдер (рамазан, сафар) сол айда туған балаларға қойылған. Мұхамбет (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) бір хадисінде: «Мұсылманның ниеті жасаған ісінен қайырлы» – деген екен. Балаға ат қоюдан да қазақтың таза ниеті анық көрінеді.Ислам дінінің қазақ даласына тарауына байланысты араб сөздері де біздің тіл қолданысымыға кеңінен ене бастады. Бұрынғы Тәңірберген мен Құдайбергенге Алдаберген (Алла берген), Аллажар деген атаулар қосылды. Алланың тоқсан тоғыз есімінің ішіндегі Рахман, Рақым секілді аттар бағзы замандардан күні бүгінге дейін жиі қойылып келеді.Жаратушының әдемі есімдері арасынан Әзіз, Мәжит, Рәшит (Рашид) сияқты есімдер де сәбилерге жиі қойылған. Екі дүниенің сардары Мұхамбет ғалайсаламның шын есімі – Мұхамбет,Інжілде айтқан бір есімі – Ахмет, ел есіндегі бір есімі – Мұстафа,тағы да бір есімі – Махмет. Осы есімдер атадан балаға мирас болып, ықылым заманнан бері ат қою дәстүріне берік енген деп айтуға болады. Мұстафа Шоқайдың, Ахмет Байтұрсынұлының есімдерінде Ислам дінінен тамыр алған осы қазақы дәстүр бар. Қазақ тіпті қосарланған есімдерді де жиі қойған. Мысалы: Мұхамбетрақым, Мұхамбет-Қанапия, т.б. Мұхамбет пайғамбардың хадистерінің бірінде: «Қиямет қайымда әркім аттарымен және әкелеріңнің есімімен шақырылады, сондықтан жақсы ат қойыңдар» –делінген. Расул (елші деген сөз, көрнекті ақын Расул Ғамзатовтың есімі әлемге әйгілі) деген тамаша есім пайғамбар құрметіне қойылғаны да белгілі. Ислам дінінің негізгі ұстындары Ислам, Иман, Илхам болса, дәл осылай аталатын |