Қазақстан Республикасы Білім жəне ғылым министрлігі «Болашақ» академиясы

202 

 

Əуезов  еңбегін – «Манасты»  ғылыми  тұрғыдан  зерттеудің  бірінші  тəжірибесі  деп  таныған 

болатын [1, 315]. 

Мұхтар Əуезов ғылыми еңбек, көркем шығарма жазса да, əуелi сол жазар дүниесін жан-

жақты  зерттеп,  қапысыз  танып  алмай  қалам  тартапаған.  Оған  дəлел – «Манас»  эпосын 

таныстыруға  арналған  алғашқы  мақаласын, iлгерi-кейiндi  жинаған  материалдарын  сұрыптап, 

ой  елегiнен  өткiзiп  барып,  сегiз  жылдан  соң  оқырманға  ұсынған. 1936 жылы  жарияланған 

«Қырғыз дастаны – «Манас» атты мақаласында:  

«Манастың» өлең жолының саны 260 мың жəне соншалық ұзақ жыр бойына əңгiме бiрде-

бір  жерде  қара  сөзге  ауысып,  өлең  желiciн  үзбейдi. «Ұдайы  iркiлмей,  таусылмай,  сарқырап 

ағып отыратын ағынды теңiз сияқты алып бейнелi бiр шығарма», - деп жазған еді. 

Атақты  манасшылардың  шабытты  толғауы  көбiнде  тыңдаушы  көптiң  ықыласымен 

көтермелеген қошемет құрметіне байланысты екенің Мұқаң Мұраталы Күрiнкөй сияқты сөзге 

жүйрiк,  бiлерi  көп  қариялардан  сұрап,  əр  манасшының  айту  мəнерi  мен  артистке  тəн 

ерекшелiгiн, тал бойынан тамылжып көрiнетiн ақындық қасиеттерiн түгел қамтып жазып алуға 

тырысқан. Сағымбайдың балалық шағынан берi қарай aлға тартқан өмip жолын, жүрген жерiн, 

өскен  ортасын,  кімдердi  ұстаз  тұтып,  кiмдеpге  көбiрек  елiктегенiн,  өз  айтуындағы  алып 

жырдың – Манас батырдың түсiне кipyi арқылы дарып, атақты мaнасшыға айналған кездерiн, 

бəрiн  тəптiштеп  сұрап  жазып  алады.  Əуезовке  кеп  мағлұматты  көп  жылдар  қасында  бiрге 

болып  сырлас  досына  айналған  «Манас»  эпосының  бiз  атаған  айтулы  жанкүйерi, 

Əбдiрахмановтың айтуынша, Сағымбай зор шабытпен жырлаған. Жаздың алғашқы айларында 

ол  бiрiншi  циклдi  тұтас  айтып  шығады  жəне  өте  шебер  айтады.  Сол  жазда  екiншi  циклдi  де 

жырлайды.  Екеуiнiң  көлемi  мың  бетке  тарта  болады.  Сөйтiп  жыршы  «Екiншi  жорыққа» 

(үшiншi  цикл)  дейiн  айтады.  Сағымбай  Əбдiрахмановпен  бiрге  көшiп  жүрiп  жайлауда 

атқарады». 

Бұл  мағлұматты  зерттеушi  қолжазбасынан  алып  қысқартып  берген.  Мұқаңның 

Ыбырайым арқылы хатқа түсiрген тағы бiр мағлұматында: жаза бастағанынан екi жылдан кейiн 

Сағымбайға  ұмытшақтық  пайда  бола  бастағаны  айтылады. «Ол  алты  томды  бiтiрiп,  жетiге 

ауысқанда басталды... Шоң ғазатты 25 жылы бiтiрiп eдiм. Кейiнгi 10 томы 20 күннің iшiнде 26 

жылы  өз  үйiнде  жатып  жаздым»  дейдi.  Ыбырайымға  саған  Манасты  түпкiлiктi  жазғызам  деп 

кейiнгi жаздырғандарына айрықша мəн бергені сөз болады. Бұл жерде Сағымбай өзi жаздырған 

ұлы эпостың болашақ ұрпаққа жетерiне, қырғыз халқының мақтанышына айналарына шүбəсiз 

сенген.  

1936  жылы  күзде  Мұхтар  Əуезов  эпосық  манасшы  Сағымбай  Оразбақовтың  айтуы 

бойынша жазған толық мəтінін алды. «Манас» эпосы жайлы əрқашан материалдар жинап, оның 

терең  сырларын  аса  білгірлікпен  ұғына  түскен  М.Əуезов,  оны 1936 жылы  «Қазақ  əдебиеті» 

газетінің 30 қаңтардағы  санында  «Қырғыз  дастаны  «Манас»  деген  атпен  жариялап,  ол  жайлы 

түйген ойлары мен өз топшылауларын ортаға салады, дəл сол жылы өзінің «Қырғыз халқының 

батырлық  эпосы»  атты  мақаласын  «Казахстанская  правда»  газетінің 28 сəуірдегі  санында 

жариялайды.  Онда  ғалым  эпостың  өзіне  тəн  ерекшеліктері  мен  халықтың  сипатын  терең  аша 

түсіп, аса  күрделі  де, шым-шытырық оқиғаларды емірене  жырлаған жомоқшы-жыршылардың 

талантына  таң  қалды.  Эпостың  нағыз  халық  жүрегінің  нəрлі  тынысы  екенін  айта  келіп: 

«Манасты”»  тұтас  күйінде  бір  кісі  ғана  шығармаған.  Ол  сан  ғасырлар  бойына,  сан  буын 

жомоқшылардың қатысуымен ұлғайып, дамып отырған», - деген түйіндер жасайды.  

Бұл  жерде  Мұқаң  «Тарыдан  тау,  тамшыдан  көл  құралар»  деген  халық  даналығының 

ұлылығын  меңзеп  отыр.  Бұлақтан  құралып  теңізге  айналған  сол  «Манас»  атты  алып  жырдың 

шыққанына 1100 жыл болған деген болжам айтады.  

Бұл  жерде  тағы  да  бiр  айта  кетер  жай  Мұхтар  Əуезов,  өзiнiң  «Манас»  эпосын  зерттеу 

кезiндегi тап болған өзгеше жайларға оқырман назарын аударған: «...отызыншы жылдардың бас 

кезi  мен  орта  шенiнде  «Манастың»  Сағымбай  нұсқасынан  басқа  нұсқа  болған  емес.  Қаралаев 

нұсқасы 1936 жылы жазылып алына бастады. Мен сол жазылып бiтпеген нұсқаны оқыдым. Ал 

Молдабасанды тындап көрдім, бiрақ оқыған емеспiн». «Манас» эпосының зерттеуіне ұйтқы, əрі 

негіз  болған  Сағымбай  нұсқасын  толық  игерген  М.Əуезов  кейінірек  Қаралаев  нұсқасымен  де 

жете танысып, екеуін салыстыра қарастырады. Сол арқылы «Манас» эпосының көркеюі ежелгі 

жыршылық  дəстүрі  негізінде  тəлім  алып  қалыптасқан  манасшылар  мектебіне  көңіл  аударады. 

«Біз бірінен – бірі өзгеше екі мектеп – Нарын жəне Қаракөл (Пржевальск) мектептері бар екенін 

байқаймыз. Алғашқы мектептің өкілі – Сағымбай, соңғысінікі – Қаралаев», - деп пікір түйген. 

М.Əуезов  «Манас»  эпосын  зерттеу  жолында  кездескен  кедергiлер  мен  қиындықтар  аз  болған 

203 

 

жоқ.  Соның  бəрiн  серпіп  тастап,  қайткен  де  ұлы  туындыны  халықтық  асыл  мұра  қатарына 

қосуға  тəуекел  еткен.  Жай  жазу  ғана  емес  ғылыми  тұрғыдан  дəлелдеп  танытқаны  көпке  аян. 

Сондықтан да қырғыз елi Мұхтар Əуезовті өзегiн жарған өз перзентiмiз деп санайды. Оны, бiз, 

қырғыздардың  өз  аузынан  ғана  емес,  ынтымағы  жарасқан  туысқан  өзге  халық 

оқымыстыларының аузынан да естиміз. 

1952  жылы 8 шілдеде  «Манас»  жырын  зерттеу  жайында  Фрунзе  (қазіргі  Бішкек) 

қаласында екінші ғылыми конференция өтті. 

Қырғыз  халқының  ұлы  рухани  мұрасы  «Манас»  эпосын  зерттеуші  М.Əуезовті  өзінің 

ұстазы санайтын Ш.Айтматов бұл жайында былай деген болатын: «Мұхтар Əуезовті қырғыздар 

аса  зор  құрметпен  өзіміздің  туған  перзентіміз  деп  таниды.  Біз  Əуезовтің  көзі  тірісінде  солай 

дейтінбіз, қазір де солай дейміз. Халқымыздың мұншалық қалтқысыз құрметі Мұхтар Əуезов – 

«Манас» эпосының асқан білгірі жəне зерттеушісі немесе қырғыз əдебиетшілерінің досы жəне 

ұстазы  болғандықтан  ғана  емес.  Қазақ  пен  қырғыздың  домбыраның  қос  ішегі  секілді  өз  ара 

жақын  жəне  үндес, …біз  көшкен  тағдырлар,  біз  өткен  жолдар,  біз  кешкен  тұрмыс-тіршілік 

əрқашан біртұтас: өткенде де бірдей еді, қазір де бірдей» [1, 220]. 

«Манас»  эпосы  жайында  дау-дамай  өршіп  тұрған  шақ.  Оның  ұлы  эпос  екенің,  исі 

қырғыздың бар тарихи, ерлігі, елдігі, ұлттық бояуы осы ұлан ғайыр жырда жатқанын жұрт тегіс 

мойындайды.  Сөйте  тұра,  реализмнің  ыңғайына,  талабына  сəйкес  келе  ме,  жоқ  па  дегенге 

тірелгенде,  көбі  тайсақтап  қалады.  Ол  кездегі  идеологияға  байларды  жамандаған,  кедейдің 

нашар  тұрмысын  көрсеткен,  тіпті  үстем  тап  өкілдеріне  қарсы  көтеріліске  шыққанын 

сипаттайтын  туындылар  қажет  еді.  Эпостың  басты  кейіпкері  Манас  болса – Жақып  байдың 

жалғыз ұлы, əрі хан деген аты бар. Кейбір зерттеушілерді хан деген сөздің өзі бүйі шаққандай 

шошытты.  

«Манас» эпосы бай-феодалдық дəуірді, хандық билікті көксеген, қарапайым халыққа жат, 

кертартпа  туынды  деген  ойға  саятын  жаңа  бір  қозғалыс  етек  алды.  Газет,  журнал  беттерінде 

эпосқа қарсы жазылған пікірлер ашық бой көрсете бастады. Бұл ұлы эпостың басына қара бұлт 

үйіріліп  келе  жатқанының  хабары  еді.  Сол  тұста  “Манасты”  қолдаған  бірлі  -екілі  мақала  да 

болды. Бірақ оларға құлақ асқан ешкім жоқ. Елдің бəрі осындай екі ұдай сезімде жүрген еді.  

Сол  жылы  Бішкекте  өткен  «Манас»  жырын  зерттеу  жайындағы  конференция  туралы 

Ш.Айтматов  былай  деп  еске  алады: «Елдің  бəрі  осындай  екі  ұдай  сезімде  жүргенде,  КСРО 

Ғылым Академиясының Қырғыз филиалы ғимаратында «Манас» жайлы конференция болатын 

көрінеді,  эпостың  тағдыры  осы  жиында  шешіледі  екен  дегенді  естіп,  лекциядан  шыға  сала, 

шұбырып  жеттік.  Бұл  ұмытпасам, 1952-жыл  еді.  Келсек,  ғимараттың  ішіне  ену  мүмкін  емес, 

жұрттың көбі иін тіресіп, көшеде тұр. Демдерін ішінен алып, апыр-ай, «Манастан» айырылып 

қалмасық жарады» дегендей, алабұртып жүргендер қаншама! 

Бір иықпен жылжы-жылжи, ақыры конференция өтіп жатқан залдың есігінен сығаладым. 

Мойнымды  созып  қарасам,  төрдегі  төр  алқада  он-он  бес  кісі  жайғасыпты.  Қақ  орталарында 

Қырғызстан Компартиясы Орталық Комитетінің сол кездегі бірінші хатшысы Исхақ Раззақов, 

оның  сол  жағында  ай  маңдайы  жарқырап,  Мұхтар  Əуезов  отыр.  Мінбеге  бірінен  соң  бірі 

көтеріліп, эпосты жерден алып, жерге салып жатқандардың сөзіне үнсіз құлақ түріп, қағазына 

əлденелерді түртумен болды.  

– «Манас» – партияның  қазіргі  саясатына  жат  туынды…  Арамызда  жүрген 

пантүркизмнің ескі көзі, – деп, негізгі баяндамашының бірі А.Боровков эпостан іліп алар тарау 

таппай,  жағалай  қаралауға  көшкенде,  зал  қозғалысқа  енді.  Наразылықтарын  ашық  айтуға 

дəрмен жоқ. Есіктің сыртынан кіжінген дауыстар естіліп қалып жатты.  

«Манастан»  басы  бүтін  айырылдық-ау,  деп  түңілген  тұста,  мінбеге  маң-маң  басып, 

қасиетіңнен айналайын, Əуезов көтерілген. 

– «Манаста»  бай,  манапты  мақтайтын  тұстары  бар  шығар.  Бірақ  бұл – бүткіл  бір 

халықтың  елдігі  мен  ерлігінің,  рухани  байлығы  мен  ұлы  мəдениетінің  ұрпақтан-ұрпаққа  саф 

поэзия тілінде жатқа айтылып, жалғанып келе жатқан көркем кестеленген тарихы ғой. Ендеше, 

қырғыз  халқының  өмірінен  Манасты  аластау  бұл  бүкіл  бір  ұлттың  тілің  кесумен  бірдей  емес 

пе? Шаш ал десе, бас алуға тұра ұмтылатын адыраңбай мінез біздің қоғамнан қашан  қарасын 

жояр  екен? – деп,  сəл-пəл  үзіліс  жасап,  Боровковқа  бұрылып  еді,  əлгі  мойнын  ішіне  тыққан 

күркетауықтай төменшіктеп қалды. 

М.Əуезовтің  дүниетанымының  кеңдігі,  əлемдік  арғы-бергі  əдебиет  тарихын  жетік 

білгендігі,  тармақ-тармақ  ойларын  жүйе-жүйесімен  үлкен  философияға,  нақты  дəлелдерге 

бекініп,  шешен  сөйлейтіндігі,  қырғыз  ұлты  тудырған  рухани  байлықтарға  деген  ғажайып 

204 

 

құрметі мен сенімі залда мүлде жаңа ахуал тудырды. Егер бүкпесіз əділін айтсақ, «Манастың» 

қара тізімге ілінбей, аман қалуы Əуезовтің нақ осы жолғы тарихи сөзіне байланысты болды» [1, 

54-55]. 

Сол  конференцияда  М.Əуезов  мамандар  мен  жалпы  зиялы  жұртшылық  алдына: 1. 

Кеңестік  қырғыз  халқына  «Манас»  керек  пе,  жоқ  па? 2. Эпостың  құрама,  екшелген  нұсқасын 

жасауға бола ма? 3. Ондай нұсқаны қандай жолмен қалыпқа түсіруге болар еді деген сауалдар 

қойып,  оның  дəйекті  жауабын  да  өзі  ұсынған  болатын.  Терең  білімділікке  жəне  ғылыми 

объективтік  ақиқатқа  негізделген  М.Əуезов  сөздерінің  əсері  арада  көп  жылдар  өтсе  де  бəсең 

тартқан жоқ. 

Алғашқы  сұрағына  тоқтала  келіп,  М.Əуезов  «Манас»  жырын  тек  ғалымдар,  жазушылар 

ғана  емес,  бүкіл  қырғыз  халқы  қалтқысыз  қабылдап  отырғанын  айтты.  Қырғыз  халқы  өзінің 

сүйікті  «Манасынан»  бір  сəт  ажырап  көрмегенін,  жырдың  мектеп  оқулықтарында,  жазба 

əдебиетте,  көркем  өнерде,  баспасөзде  ұдайы  насихатталып  келгенін,  қысқасы,  эпостың  ел 

өміріне етене  сіңісіп, кеткенін  тұжырымдай  отырып, ғалым  осының  бəрі  ұлы  мұраға  берілген 

ең əділ əрі түпкілікті баға екенін мəлімдеді. 

Бұдан  кейін  М.Əуезов  «Манастың»  қырғыз  халқының  рухани  өміріндегі  бірегей  орнын 

салалап ұғындырып өтеді. Оның көрсетуінше, бұл жыр тұтас бір халықтың ғасырлар бойында 

жасаған  ақындық  сөз  өнерінің,  əдеби  тілінің  көрсеткіші  болып  табылады,  халық  тілінің 

синтаксистік,  лексикалық,  поэтикалық  байлығын  танығысы  келген  бірде-бір  адам  эпосқа 

соқпай өте алмайды, сан замандарда қалыптасқан ақындық мəдениет өрнегі де осында. 

«Манастың» тұтас нұсқасын жасау мүмкіндігі мен оның жолдарын М.Əуезов бір -біріне 

байланыстыра  қарайды,  ол  үшін  жырдың  əуел  бастан  айтылып  келе  жатқан  тұрақты 

сарындарын танып, екшеп алуды ұсынады. Мұндай сарындарды ұлы жыршылардың бəрінің де 

нұсқаларынан  табуға  болатынын  көрсетеді,  халық  арасында  эпостың  қалыптасқан,  жүйелі 

желісі  бар  екендігін  сипаттайды.  Əсіресе  жырдың  нұсқаларында  берілген  соғыс  суреттері, 

батырлардың  жекпе-жегі,  кейіпкерлердің  портреттік  мінездемелері,  қаһармандардың  ерлік 

қасиеті сипатталған тұстардың орайластығы айқын. Табиғатт көріністері, халықтар мен елдерді 

таныстыру, мерекелердің, ойындардың, салттардың, ырымдардың көрсетілуі, қаһармандардың 

туу,  өсу-ержету,  үйлену,  қалыңдық  іздеу  мəресімдерінің,  үлкенді  сыйлау,  ананы,  атаны 

құрметтеу, достық пен қастық туралы халықтық ұғымдар сипатталуы – осының бəрі көптеген 

нұсқаларда қайталана келетін ортақ желілер екеніне М.Əуезов баса назар аударады.  

Шығармашылық өмірінде көп салалы қызмет атқарған, қазақтың жазба мəдениетінің бас 

тұлғасы ретінде қыруар міндет көтерген, драма, проза жанрларында биік үлгілер жасаған, əлем 

əдебиетінің інжу-маржан ескерткіштерін қазақ оқушысының игілігіне айналдырған, əрі ғұлама 

оқытушы  ретінде  жоғары  оқу  орындарында  дəріс  берген,  қазақ  фольклорының  аса  көрнекті 

білгірі  болған  М.Əуезовтің  «Манас»  жөніндегі  талқылауға  араласып,  ең  беделді,  шешуші  сөз 

айтуы  оның  ғылыми  мүддені  ардақ  тұтқаны  ғана  емес,  халықтар  достығының  нығаюына  да 

қосқан үлесі болды. 

Заманымыздың  аса  көрнекті  жазушысы  Шыңғыс  Айтматовтың  «Өз  басым  өзге  елге 

сапарға  шығып,  өзге  жұрттың  табалдырығын  аттай  қалсам,  əрқашан  қасиет  тұтып,  өзіммен 

бірге  алып  жүретін  екі  түрлі  ұлттық  асылым  бар:  бірі – «Манас»,  екіншісі – Мұхтар  Əуезов» 

деген сөздері ұлы суреткер ғалымның тарихи орнын белгілейтін биік баға. 

 

Əдебиеттер тізімі: 

1.  Энциклопедический  феномен  эпоса  «Манас» //Сборник  статей  об  эпосе  «Манас» 

/Составители С.Алиев, Р.Сарыпбеков, К.Матиев. –Бишкек.: Главная редакция КЭ, 1995. –472 с.  

2. Күмісбаев Ө. Терең тамырлар. –Алматы: Ғылым, 1994. – 320 б.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

205 

 

УДК 419.992:71 

 

МЕТОДЫ И ПРИЕМЫ ФОРМИРОВАНИЯ КОММУНИКАТИВНО-РЕЧЕВЫХ 

УМЕНИЙ ШКОЛЬНИКОВ 

 

Рамазанова Л.К. 

Школа-гимназия №95, г. Караганда, Республика Казахстан 

 

Утверждение  о  том,  что  человек – существо  социальное,  он  живет  в  обществе  и 

неразрывно  связан  с  ним,  воспринимается  как  общепризнанный,  достоверный  факт,  не 

требующий особых доказательств. Наиболее ярко социальный характер человека раскрывается 

в процессе коммуникации. Общение предполагает не только обмен жизненно необходимой для 

субъекта  информацией,  но  и  удовлетворение  его  духовных,  эстетических  потребностей.  От 

того,  насколько  лаконично,  точно,  целесообразно  в  соответствии  со  сложившейся  речевой 

ситуацией  и,  в  конце  концов,  логично  сформулирована  коммуникантом  мысль,  зависит 

продуктивность  процесса  коммуникации.  Следовательно,  коммуникативно-речевое  умение 

излагать  свои  мысли,  а  именно  создавать  текст,  является  не  просто  важным  в 

жизнедеятельности  людей,  но  и  крайне  необходимым,  так  как  без  общения,  без  социума 

человек  существовать  не  может.  Полноценное  овладение  умением  порождать  тексты 

предполагает длительную и целенаправленную работу. 

Попытки  решить  эту  проблему  предпринимались  еще  в XIX веке  в  трудах 

И.И.Срезневского, Ф.И.Буслаева, К.Д.Ушинского, H.A.Корфа, В.П.Вахтерова, В.И.Чернышева, 

Н.М. Соколова,  П.П.Блонского.  Долгое  время,  вплоть  до 1980 года,  формирование 

коммуникативно-речевых умений  связывалось  только  с  изучением  грамматики.  Исключением 

являются лишь 1922-1932 годы, когда в школе полностью отказываются от курса грамматики, 

считая, что она не способствует обучению правильно излагать мысли 

[1]

. 

В  настоящее  время  в  методике  преподавания  русского  языка  наметилась  тенденция 

коммуникативно-деятельностной  направленности,  которая  отражает  социальную  природу 

учащегося  и  ориентирует  на  развитие  его  внутренних  способностей.  Акценты  в  обучении 

смещаются  с  логоцентрической  концепции  на  лингвоцентрическую  и  антропоцентричес  кую 

(термин В.И.Кодунова). На первый план антропоцентрической концепции выступает языковая 

личность  и  пути  ее  становления.  В  центре  внимания  оказывается  ребенок  с  его  мыслями  и 

чувствами,  которыми  он  желает  и  может  поделиться  в  процессе  коммуникации.  Названные 

концепции не взаимоисключают, а дополняют друг друга, что придает обучению целостный и 

гармоничный характер. 

В  школе  контролируется  сформированность  обоих  видов  речевых  умений - 

некоммуникативных и коммуникативных. 

Контроль  за  сформированностью  речевых  некоммуникативных  умений.  Проверяется 

овладение  лексическими,  произносительными  и  формообразовательными  умениями,  а  также 

построением  словосочетаний  и  предложений.  Проверка,  как  правило,  осуществляется  в 

процессе 

изучения 

программного 

материала. 

Основными 

способами 

проверки 

сформированности  названных  умений  на  этапе  текущего  контроля  является  составление 

словосочетаний  и  предложений  по  схемам  с  включением  необходимого  лексического  и 

грамматического материала. 

Вот некоторые примеры подобных заданий: 

1) составить словосочетания «глаг. во 2-м л. ед. ч. + сущ. в косв. пад.», используя глаголы 

мирить - мириться, рассердить - рассердиться, извинить - извиниться и т.п.; 

2) составить  предложения,  включая  в  них  словосочетания  «глаг. + личн.  мест,  я  в  косв. 

пад.», используя глаголы грубить, тосковать, скучать; 

3) поставить слово в такой-то форме; 

4) прочитать слово (для проверки правильности произношения и т.п.). 

Подобные задания предлагаются учащимся после анализа материала, иллюстрирующего 

нормы  произношения,  изменения,  употребления  слов,  построения  словосочетаний.  Их  цель - 

проконтролировать  (диагностировать),  как  учащиеся  овладевают  нормами  русского 

литературного языка. 

Контроль  за  формированием  связной  речи.  На  этапе  текущего  контроля  используются 

следующие  виды  заданий:  творческий  диктант,  свободный  диктант,  диктант  с  продолжением. 

206 

 

При  проведении  названных  контрольных  упражнений  диагностирующего  характера  учитель 

получает сведения о том,  как протекает  формирование  отдельных  речевых  умений учащихся: 

правильно  строить  предложения;  определить  основную  мысль  высказывания  и  выразить  ее 

самостоятельно;  соблюдать  определенную  композиционную  форму  при  изложении  текста; 

подбирать  доказательства  при  рассуждении;  связывать  части  высказывания  определенными 

языковыми средствами и т.п. 

Контроль за формированием речевых умений учащихся в данном случае осуществляется 

одновременно  с  проверкой  сформированности  других  умений,  прежде  всего  правописных,  о 

чем свидетельствует общее название работы – диктант. В процессе его написания проверяется 

умение  пользоваться  словами  и  грамматическими  формами,  синонимичными  конструкциями. 

Речевые умения проверяются в ходе записи, обогащения и изменения текста. 

Творческий  диктант  на  этапе  контроля  проводится  без  предварительного  разбора 

задания. Учащиеся самостоятельно анализируют задачу, поставленную учителем  (что  следует 

включить в текст диктанта или заменить в нем), самостоятельно решают ее. 

Свободный  диктант  дает  учителю  возможность  проверить  умение  учащихся 

воспринимать  и  запоминать  услышанное,  передавать  его  содержание  близко  к  тексту  с 

использованием  тех  языковых  единиц,  которые  есть  у  автора.  Кроме  того,  контролируется 

умение  учащихся  соединять  предложения  в  процессе  записи  текста,  пользуясь  различными 

видами  межфразовой  связи,  правильно  применять  нормы  русского  литературного  языка. 

Наряду с этим проверяются и правописные умения учащихся. Контрольный свободный диктант 

проводится без предварительного анализа текста, без предварительной подготовки. 

Диктант  с  продолжением  предполагает,  что  после  записи  основного  текста  учащиеся 

продолжают его в направлении, указанном учителем: делают выводы, дают оценку событиям и 

героям,  описанным  в  основном  тексте,  продолжают  развитие  сюжета  и  т.п.  Для  того  чтобы 

учащиеся справились с заданием на продолжение текста, он должен быть несколько меньшим 

по объему по сравнению с текстом обычного диктанта 

[2]

. 

Диктант  с  продолжением  дает  возможность  проверить,  как  формируются  важнейшие 

речевые  умения  учащихся:  определить  основную  мысль  высказывания,  развивать 

(разворачивать)  сюжет  повествования,  умение  ввести  в  основной  текст  микротекст  другого 

типа  (в  повествование - описание,  например),  строить  рассуждение  в  правильной 

композиционной форме и т.п. 

Таким  образом,  учитель  может  одновременно  проверить,  как  формируются  различные 

виды  умений  учащихся:  правописные  (первая  часть  работы - запись  текста  под  диктовку)  и 

речевые  (вторая  часть  работы - продолжение  текста).  Причем  проверка  орфографических 

умений  является  основной  целью  задания,  а  проверка  речевых  умений - сопутствующей. 

Очевидно,  что  при  оценке  названных  видов  диктанта - творческого,  свободного,  с 

продолжением - учитель  выставляет  ученику  две  отметки:  за  орфографическую  и 

пунктуационную грамотность и за речевое задание. 

Основными  способами  проверки  уровня  речевой  подготовки  учащихся  являются 

сочинения и изложения. С помощью изложений и сочинений проверяются: 1) умение раскрыть 

тему  и  основную  мысль  в  соответствии  с  темой,  задачей  и  содержанием  высказывания; 2) 

умение  соблюдать  нормы  русского  литературного  языка; 3) умения  правописного  характера. 

Именно поэтому любое сочинение и изложение оценивается двумя отметками. Первая ставится 

за  содержание  и  речевое  оформление  работы,  вторая - за  соблюдение  орфографических, 

пунктуационных и языковых норм. 

Критерии и нормативы оценки содержания и композиционного оформления изложений и 

сочинений.  Критериями  оценки  указанных  сторон  изложений  и  сочинений  являются: 1) 

соответствие  работы  теме,  наличие  и  раскрытие  основной  мысли  высказывания; 2) полнота 

раскрытия темы; 3) правильность фактического материала; 4) последовательность и логичность 

изложения; 5) правильное композиционное оформление работы. 

Нормативы  оценки  содержания  и  композиции  изложений  и  сочинений  выражаются  в 

количестве  фактических  и  логических  ошибок  и  недочетов.  Так,  отметка «5» ставится  при 

отсутствии  каких-либо  ошибок,  нарушающих  перечисленные  критерии,  а  отметку «4» можно 

поставить при наличии двух недочетов в содержании. 

Критерии  и  нормативы  оценки  языкового  оформления  изложений  и  сочинений. 

Основными  качествами  хорошей  речи,  которые  лежат  в  основе  речевых  навыков  учащихся, 

принято  считать  богатство,  точность,  выразительность  речи,  ее  правильность,  уместность 

207 

 

употребления языковых средств, поэтому изложения и сочинения оцениваются с точки зрения 

следующих  критериев: 1) богатство  (разнообразие)  словаря  и  грамматического  строя  речи; 2) 

стилевое  единство  и  выразительность  речи; 3) правильность  и  уместность  употребления 

языковых средств. 

Показателями  богатства  речи  являются  большой  объем  активного  словаря,  развитой 

грамматический  строй, разнообразие  грамматических  форм  и конструкций, использованных в 

ходе оформления высказывания. 

Показатель  точности  речи - умение пользоваться  синонимическими  средствами языка и 

речи,  выбрать  из  ряда  возможных  то  языковое  средство,  которое  наиболее  уместно  в  данной 

речевой  ситуации.  Точность  речи,  таким  образом,  прежде  всего  зависит  от  умения  учащихся 

пользоваться  синонимами,  от  умения  правильно  использовать  возможности  лексической 

сочетаемости  слов,  от  понимания  различных  смысловых  оттенков  лексических  единиц,  от 

правильности  и  точности  использования  некоторых  грамматических  категорий  (например, 

личных и указательных местоимений). 

Выразительность  речи  предполагает  такой  отбор  языковых  средств,  которые 

соответствуют  целям,  условиям  и  содержанию  речевого  общения.  Это  значит,  что  пишущий 

понимает  особенности  речевой  ситуации,  специфику  условий  речи,  придает  высказыванию 

соответствующую  стилевую  окраску  и  осознанно  отбирает  образные,  изобразительные 

средства.  Так,  в  художественном  описании,  например,  уместны  оценочные  слова,  тропы, 

лексические  и  морфологические  категории,  употребляющиеся  в  переносном  значении.  Здесь 

неуместны термины, конструкции и обороты, свойственные научному стилю речи. 

Снижает выразительность школьных сочинений использование штампов, канцеляризмов, 

слов  со  сниженной  стилистической  окраской,  неумение  пользоваться  стилистическими 

синонимами. 

Правильность  и  уместность  языкового  оформления  проявляется  в  отсутствии  ошибок, 

нарушающих  литературные  нормы - лексические  и  грамматические  (а  в  устной  речи 

произносительные) - и  правила выбора  языковых средств  в  соответствии  с разными  задачами 

высказывания. 

Речь – это  один  из  видов  общения,  которое  необходимо  людям  в  их  совместной 

деятельности,  в  социальной  жизни,  в  обмене  информацией,  в  познании,  в  образовании.  Она 

обогащает человека, служит предметом искусства 

[3, 343]

. 

Язык – это  система  условных  символов,  с  помощью  которых  передаются  сочетание 

звуков, имеющих для людей определённое значение и смысл: язык вырабатывается обществом 

и  представляет  собой  форму  отражения  в  общественном  сознании  людей  их  общественного 

бытия.  Основное  значение  языка  заключается  в  том,  что,  являясь  системой  знаков,  он 

обеспечивает закрепление за каждым словам определённого значения  

 

Список литературы: 

1.  Формирование  коммуникативно-речевых  умений  младших  школьников  в  процессе 

изучения текста // http://www.dissercat.com  

2.  Контроль  за  сформированностью  речевых  умений  учащихся // 

http:// 

litirus.ru/prepodavanie/

 

3. Жумабекова С.С. Речевые уроки русского языка - средство развития коммуникативных 

способностей  учащихся // Духовность  и  экономика:  проблемы  становления  человеческого 

капитала: Материалы международной научно-теоретической конференции, КЭУ, 15 марта 2010 

г. Караганда, 2010. 

 

 

ƏОК 81:37.016

 

 

жүктеу/скачать 5,4 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: