Қазақстан Республикасы Білім жəне ғылым министрлігі «Болашақ» академиясы
жүктеу/скачать 5,4 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ОСОБЕННОСТИ ПРОИЗВЕДЕНИЙ ДАНИСА ТИКЕЕВА
- М.ƏУЕЗОВТІҢ «АБАЙ ЖОЛЫ» РОМАНЫНДАҒЫ ТҰРМЫС-САЛТҚА БАЙЛАНЫСТЫ СӨЗДЕР МЕН СӨЗ ТІРКЕСТЕРІ
- САЙЫН МҰРАТБЕКОВТІҢ ПОВЕСТЕРІНДЕГІ КӨРКЕМДІК ШЫНДЫҚ
- Қатысымдық құзыреттілік - Мəдени-танымдық құзыреттілік - Мəселенің шешімін табу құзыреттілігі Қатысымдық құзыреттілік бойынша тапсырмалар: - Отбасы тақырыбында жазылған шығарма беріледі. Берілген шығармадан қазақ халқына тəн туыстық қарым-қатынастағы ерекшеліктерді сипаттаңыз; - Жақын арада сіз оқыған шығармаңыздан өзіңізге қатарлас баланың сол шығарманың басты кейіпкері болғанын білдіңіз. Оның сізден немесе сыныптас достарыңыздан қандай айырмашылығы бар немесе қандай ұқсас жақтары бар. Соны сараптап айтып беріңіз. - Шығармада кездесетін əндерді қазіргі кездегі əндермен салыстыра отырып, өз ойыңызды айтыңыз; 2. Мəселенің шешімін табу құзыреттілігі бойынша тапсырмалар: - «Менің атым Қожа» шығармасын немесе басқа да көркем шығармаларды оқу барысында кейіпкерлерінің іс-əрекеттеріне өз бағаңызды беріңіз; - Экология тақырыбында берілген шығармалар бойынша оқушының өз ойын тыңдай отырып, « Қазіргі экологиялық мəселелерді қалай шешуге болады?» деген тақырыпта сұхбат жүргізіңіз; - Топтық жұмыс. Əр топ өзіне ұнаған кейіпкерінің отбасына, Отанына əкелетін жақсылықтары мен зияндықтарын атап, оларға сипаттама береді. Зияндықтарды болдырмаудың себептерін анықтаңыз жəне т.б; 3. Ақпараттық құзыреттілік бойынша тапсырмалар: - Шығарманы оқып шығып, жалпы идеясын анықтаңыз; - Берілген шығарма бойынша жоспар ( жай, күрделі) құрыңыз; - Баспасөз беттерінен осы автор туралы мəлімет жинаңыз. - Сол автордың шығармашылығы бойынша тезис дайындаңыз; - Көркем шығармада берілген аймақты сипаттаңыз; 4. Мəдени-танымдық құзыреттілік бойынша тапсырмалар: - Шығармадан қазақ халқына тəн туыстық атауларға байланысты этнолингвистикалық сөздерді теріп, жазып, сөздік құрастырыңыз; - Белгілі бір тақырып бойынша аңыз, ертегілерді жинақтап, жобалар жасаңыз; - Шығармада кездесетін ұлттық тағамдар атауларын атаңыз жəне олардың адам денсаулығына пайдасын дəлелдеңіз; 195
- Шығарманы оқу барысында қазақ халқының салт-дəстүрлері туралы өз ойыңызды айтыңыз.Басқа сынып оқушыларымен қазіргі салт-дəстүрлер туралы сұхбат жүргізіп, диктафонға жазыңыз жəне сараптама жасаңыз; Оқушыны іздендіру үшін сұрақ қоя білуге үйрету арқылы оның саналы ойлауы, жан- жақтылығы, білімі мен біліктілігі қалыптасады. Сонымен қатар жоспарлы түрде жұмыс істеуге машықтану үшін мəтін бойынша жоспар құру əдетін қолдануға болады. Нəтижесінде оқушы мəтін бөлімдеріне қысқаша тұжырымдама жасап, əрбір оқиғаға ат қойып, өзіндік іздену мен білім дағдысын берік қалыптастырады.Мəтін бойынша түсініксіз сөздер тізбегін жасау, поэзиялық шығармаларды прозаға айналдыру тəсілдері де оқушының жан-жақты дамуына үлкен ықпал етеді. Қорыта айтқанда, қазақ əдебиетін құзыреттілік тұрғысынан оқыту мəселесін қазақ тілі мен əдебиеті мұғалімдерінің əдістемелік бірлестігіне талқылап, оқу-тəрбие процессі барысында басшылыққа алып, қазақ əдебиеті сабақтарында оқушыларды шығармашылықпен жұмыс жасатып, алған ақпараттарын өмірде қолдана алуына жағдай жасау үшін құзыреттілік тұрғысынан оқыту тəсілдерін қолданудың оқушы біліктілігін арттыру үшін маңызды зор.
1. Бітібаева Қ. Əдебиетті оқыту əдістемесі. – Алматы: Рауан, 1997. 2. Диханбаева Ж. Сын тұрғысынан ойлау мен дамытпалы оқыту // Дауыс жəне көрініс. – №3. – 2006. 3. Жұмалиев Қ.Əдебиет теориясы. – Алматы, 1967.
УДК 811.512.141
ОСОБЕННОСТИ ПРОИЗВЕДЕНИЙ ДАНИСА ТИКЕЕВА
Махмутова З.Ш., Арсланова М.С. Стерлитамакский филиал БашГУ, г. Стерлитамак, Республика Башкортостан, Российская Федерация
Для того, чтобы создать яркие, оригинальные произведения, писатель в своем творчестве использует различные средства языковой выразительности. Фразеологические обороты и другие стилистические приемы помогают автору создать полноценный образ своего героя. Ярким примером этому служит творчество Даниса Тикеева. По результатам анализа его произведений, можно увидеть, что он умело использует в своих рассказах синонимы и антонимы, поэтому произведения получаются интересными и наиболее полными. Например: Ə бе ҙ
ҙҙ
ҙ
ҙ
ҡ
ҙ
ҡ
ҡойолдо”). Шул уңай менəн Һе ҙҙ
ҙ
Удачно использованные антонимы придают рассказам глубокий смысл, отчего предложения становятся значимее и поучительнее: Тормош юлын үтеү һəр ва ҡ
ҙ
ҙ
ҙ
ҙ
ҙ
ҙ (“Изге заттарға мəдхиə”). Антонимдар ҙы кəрəкле урынында ҡулланыу һөйлəмде тағы ла фəһемлерəк, əһəмиəтлерəк яһай. Многие писатель в своем творчестве также умело используют народные пословицы и поговорки. Это можно увидеть и в произведениях Даниса Тикеева: Сəлимə менəн Ғаяндың
ҡ
ҙ
(“Сəскəлəрем инде ҡойолдо”). Хе ҙ
ҡ
ҡ
ҡҡоштар илаймы икəн?”). Пословицы и поговорки дают понять читателям, насколько богат и мудр наш башкирский язык. Также в его произведениях мы можем встретить слова –обращения: ...Саф намы ҫ менəн эш итəйек, ватандаштар!” (“Айы ҡ аҡыл, саф намыҫ менəн...”). Хəйерле көн, туғандар! (“Я ҙғы иртəлə”). Главной функцией слов-обращений является привлечение внимания слушателей, читателей. 196
В стилистическом плане, для того, чтобы показать языковые особенности главных героев, писатель использует архаизмы. Например: Бер көндө совхоздың партком секретаре бүлмəһенə...иң төпкөлдəге бүлексəнең упраляющие килеп керə: Ғəлим Хəсəнович, кисə бе ҙ
коммунистан ҡ
ҡ
ҡотолдоҡ”). Данис Тикеев в своем творчестве использует различные, но в то же время простые языковые средства. К этому ряду можно отнести подражательные слова: Я ҙ
ҙ
ҙ
ҡ
донъяға сəсеп, күңелдəр ҙ
Таким образом, в творчестве Даниса Тикеева можно наблюдать огромное количество различных языковых средств. Он в совершенстве владеет своим родным языком и умело использует средства языковой выразительности в своих произведениях. Его уникальный талант можно увидеть в его книгах, как “Күңелем кү ҙҙəре аша” (Сквозь призму души), “Һүҙҙəрем бар але əйтəһе” (Есть еще слова невысказанные). Фразеологические обороты, приемы просторечной речи и другие языковые средства, использованные в его творчестве, делают рассказы интересными, поучительными, так же помогают создать полноценный образ главных героев, представить события наглядно. Лишь с помощью одного предложения, даже одного верного слова, писатель простые детали превращает в самые интересные, значимые и поучительные. Таким образом, Данис Тикеев, своими прекрасными произведениями восполнил наше духовное богатство, обогатил нашу литературу.
ƏОК 81”367
ТҰРМЫС-САЛТҚА БАЙЛАНЫСТЫ СӨЗДЕР МЕН СӨЗ ТІРКЕСТЕРІ
«Болашақ» академиясы» ЖММ, Қарағанды қ., Қазақстан Республикасы
Тұрмыс-салтқа байланысты сөз жəне сөз тipкecтepi көркем шығармаларда қолданылғанда өткен өмір шындығын реалистік тұрғыдан суреттеу жəне одан белгiлi бiр мағлұмат беру мақсатында қолданылады. Тiлiмiздiң сөздiк қорынан кейбiр сөздердiң көнерiп шығып қалуы, ал кейбiр жаңа сөздердiң туып отыруы-халқымыздың өмір тіршілігімен, өндірісімен, шаруашылығымен тiкелей байланысты. Сондықтан тiлiмiздегi сан алуан сөздерді халқымыздың басынан кешiрген өмірі мен мəдениетті шаруашылығының айғағы деуге болады. Халқымыздың негiзгi тұрмыс-тiршiлiгi, кəсiбi, оның iшiнде мал шаруашылығы болған. Оны М.Əуезовтiң «Абай жолы» poмaнындaғы мына мысалдардан көремiз:
Жексен қорасының үстінe қаптаған сиыр, түйе, жартастан жоғарылай қонған көп үйлi ақ ауыл түтiнi будақтап, қой, қозысы шұбартып, бықып жатыр (11 т., 72 б.).
Сол арада қазыққа бұйдалап шегерiп қойған бiр үлкен, биiк қора атап жатыр (I т., 12 б.). Анау көрiнiп турған төскейдiң сай-саласы, бие бауы, ауыл (III т., 12 б.). Сонымен бiрге романда халқымыздың сол кезеңдегі өмipiнeн, тұрмыс-салтынан, күнделiктi тiршiлiгiнен хабар беретiн бiрқатар сөздер мен сөз тipкecтepiн мысалға келтiруге болады. Осыған байланысты «Абай жолында» қолданылған қоныс, пəйек кузеу, қыстау, түндiқ
болғандығынан хабар бередi. Яғни, бұрын қазақтар бiр ғaнa жерде тұрақтап тұрмай, ылғи да көшумен, жер, қоныс аударумен болған. Мына бiр мысалдарға назар аударсақ :
Кештер уздiк-создық болмай, топтанып, иiрiлiп алып, қалың нөпiр болып қозғалды (I т., 68 б.).
Қазiрде қарашаның ортасына жетер-жетпесте қыстауға қарай тартты (I т., 65 б.). Осы мысалдарда кездесетiн түндік қыстау, қалың нөпір атаулары халқымыздың тұрмыс- жағдайынан хабар бередi. Түндiк-киiз үйдiң шаңырағының үстіне жабылатын төрт бұрышында байланған жiп бар киiзден болмаса басқа нəрседен жасалған зат дегендi бiлдiрсе, қыстау - қыстап шығyға арналған мекен-жай, тұpғын үй, кора-қопсы. Жылдың ең суық мезгiлiн өткiзiп, 197
қыстап шығатын жер деген мағынаны бередi. Ал қалың нөпiр топталып бiрiгiп шашырамай, иiрiлiп көшудi айтамыз. Түндiк қыстay деген сөздер қазiргi сөздiк қорымыздан шыққан жоқ əлi де ауыл шаруашылығы кəсiбiнде қолданылады. Ендi үй шаруашылығындағы тұрмыс-жағдайыды бiлдiретiн кейбір сөздер мен сөз тipкecтepiнe тоқталсақ, шығарма тiлiнде ұранкай - там деген атаулар кездеседi. Ертеде халқымыз көшiп-қонуға лайықты, ыкшам киiз үй пайдаланумен бiрге, қыста қыстап шығyға арналған, кiрпiштен салынған турғын үйлерi де болған. Осы кiрпiштен салынған үйдi олар тап деп aтaғaн. Ар ұранқай қазақтын қонақ үйiнiң бiр түpi болып табылады. Мысалы:
Кекбай, Ербол, Мұқа, Баймағанбет, Ұранқай деген қонақ үйде жатып ертмең əңгiмe етiскен-дi (ІІ т., 27 б.).
Түйеөркеш деген жердi қыстаған Сүйiндiк аулы қазiр тамда мес, киiз үйде екен (I т., 148 б.). Киiз үйге, үй тұрмысына қажеттi пайдаланылатын бүйымдарды атасақ, «дəдеге – киiз үйдiң сыртынан əшекей, сəн үшiн айналдыра жүргiзiлетiн оюлы шүбереқ ақкиiз дегендi бiлдiредi» .
Дəдегелерге қалың қызыл жиек бастырылған (1 т., 573 б.). Сол сияқты кiлемнiң тақтасы, бөстеқ сеңсең бөстеқ тайтерi жəне т.б. атаулар баршылық. Кiлемнiң тақтасы «Абай жолына»кiлемнiң өpнeгi, өpнeктi жиегi деген мaғынaдa қолданылады. «Бөстек» - аң тepiciнeн, не жабағыдан iстелген төсенiш. Ал тайтерi - тай тepici, бөстек ретiнде төсенiш орнына пайдаланылады:
Өңдесең, анық шешеңдi мен осыдан көрдiм. Шын –ақ сөздерi кiлемнiң тақтасындай деген осы-ақ тaғы.
Бiр шынтақтап, бiр ытқып қалып, астындағы тайтерiсiнiң жылдық шығып кетеді. Шығармада адамның елу, қазақ болу жағдайына байланысты деп сеп жию, септiң жасауы, септi тapaтy, септi бұзу сияқты сөз тipкecтepi кездеседi. Этнографиялық сеп атауы «Абай жолында» өлген адамга жиылған, буылған жасау мағынасында қолданылады. Сеп - жасау. Яғни, қаралы жасау, қаралы тең мағнасындa. Ал, cipə, ерте заманда өзі жеке тұрып, өлген адамның артын күтyгe байланысты да, сондай–ақ ұзатылған қыздың жасауы мығанасында да жұмсаса керек. Ал сеп басқа бiр сөзбен тipкeсe айтылғанда, елiктiң артын күтуге байланысты ғaнa қолданылады. Эпопеяда сеп деп жасау атауы аралас алынған. Өлiктiң артын күтуге байланысты бiраз мысалдар келтiруге болады:
Қара тiккен ақ үйге бұдан былай мол жасау, қаралы сəндi жасау жиюдың жайы да байланды (1 т., 197 б.).
Ертең өлiк шыққан соң iлетiн боп барлық септiң жасауларын да əкелiсiп қойысты (1 т., 186 б.). Сөйтiп, ертеде сеп - жасау қаралы жасау, буылған жасау, тең мағынасын бiлдiрген екен. Адам өлгеннен кейiн oғaн қаралы сəндi, мал жасау жиған қымбат бұйым атаулыдан жиған. М.Əуезовтiң «Абай жолы» романынан жатақ деген де сөз кездестiремiз. Жатақ сөзi Қазақ халқының əpiдeгi тұрмыс жағдайынан хабар бергенде, бұл еуелде əбден кедейленіп, көшер көлігі болмай қырда қыстаудан көшпей қалатын шаруаларды жатақ деп aтaғaн. Сол дағдымен қалада отыратын қазақ үйлерiн, көп квартал бөлiмдерiн де жатақ деп атай берген. М.Əуезов бұл сөздi бас жатақ, орта жасақ, аяқ жатақ, жатақта деп əр түрлі тұлғада жұмсайды. Мысалы:
1. Бiр жақта бас жатақ, ортақ жатақ, аяқ жатақ немесе Тiнiбай жатағы деп қазақтар бөлетiн қала бөлiгiнiң ортажатағы. Жұмыс үйiнiң тусынан басталады, жатақтардың жасағы осылай молая бередi. Жатақтың жазғы күнiн бейқам ету (1 т., 522 б.). Яғни əбден келiгi болмай., Қыстаудан кешпей Қалатын шаруалардың жатақ болуы жəне бiрнеше жатақ болып, бөлiнyiн көремiз.
Ертеде қазақ халқы аңшылықпен көп айналыскан, оны кəсiп еткен. Кұс салып, тазы ертiп, тау-тасты кезген, осыған байланысты «Абай жолында» аңшылықты сөз eтeтiн атаулар көптеп кедеседi. Салбурын деген сөздi алатын болсақ, бұл «cуық кездегi аңшылық» дегендi бiлдiредi.
Бұл өңiрдiң аңшылары күздiң осы шағында, сондай аңшылық жолына «салбурынға» аттанушы едi (I т., б74б.).
ысылған сияқты (I т., б35 б.). 198
Яғни салбурын, салбурын ұру деп ауылдан алысырақ жерде бiрнеше күн қонa жатып, аң аулауды айтады. Салбурынға, əдетте бiрнеше адам боп бiрiгiп шыққан. Түйіндей келе, келтiрiлген мысалдан қазақ халқының ауызекi сөйлеу тіліндегі тұрмыстық лексиканың нұсқаларын көреміз.
1. Айдаров Т. Қазақ тiлiнiң лексикалық ерекшелiктерi. – Алматы, 1975. 2.Əуезов М. «Абай жолы» романы. – 1942, 1947, 1952, 1956. 3. Барлыбаев Р. Қазiргi қазақ тiлiндегi қоғамдық-саяси лексика. – Алматы, 1978. 4. Махмудов А. М.Əуезовтiң «Абай жолы» романындағы көнерген сөздер «Қазақ тілі тарихы мен диалектологиясының мəселелері» жинағы. – Алматы: Fылым, 1962. 5. Мұсабаев F. Қазiргi қазақ тілі //Лексика. – Алматы: Мектеп, 1974.
САЙЫН МҰРАТБЕКОВТІҢ ПОВЕСТЕРІНДЕГІ КӨРКЕМДІК ШЫНДЫҚ
«Болашақ» академиясы» ЖММ, Қарағанды қ., Қазақстан Республикасы
Жиырмасыншы ғасырдың 60-70 жылдарында қазақ əдебиеті атты көшелі де келісті көшке бір топ ақын-жазушылармен бірге қарымды қаламгер Сайын Мұратбеков те келіп қосылды. Оның прозасы ұлтымыздың ұстыны болған ауыл өмірін замана биігінен шынайы суреттеуге арналған еді.Қазақ əдебиетінде ауыл тақырыбы арқылы халқымыздың бойындағы іңкəр сезімдерді, қуаныштары мен мұндарын, реніші мен риясыз қабілет-қарымдарын шынайы əрі көркем суреттеген, сөйтіп, ойлы да ойнақы, сергек те сезімтал кейіпкерлер психологиясының иірімдеріне терең барлау жасаған көрнекті қаламгерлердің бірі əрі бірегейі. Жазушының «Басында Үшқараның» повесінде дəл осындай көркем де келісті оқиға-өмір суреттелген. Повесте тоғыз жыл бойы туған ауылына ат ізін салмаған басты кейіпкер – Əсеттің ендігіде өз еліне, əпкесінің тұңғыш қызының ұзатылу тойына келеді. Қызмет деп, жұмыс деп туған аулы мен əпкесін соншама жылдар бойы көрмеуі де ұлттық болмыстан бірте-бірте ажырауымыздың сыры деп ұғынамыз. Осы жылдар ішінде Əсет үйленген. Ғылым жолын қуған. Кандидаттық диссертациясын қорғап шыққан. Балалы да. Əйтсе де Əсеттің осынау повесте адами қасиеттерден кеңде еместігі анық байқалады. Поезда келе жатқанда жолсерік қыздың қазақ қызына тəн барша əсемдікті бір бойына жинап алған тұла бойына өзінің ынтық көңілі арта түседі. Күтпеген кездесудің өзі Əсеттің жанына көрген түстей əсер қалдырады. Өзімен бірге ауылда өскен, бір сыныпта бірге оқыған Зағипа да Əсеттің өміріне тап сондай ықпал жасаған. Бала махаббатының куəсіндей сырға бөленген. Зағипамен сегізінші класта емтихан тапсыру күндерінде алғаш рет Əсет сүйіспеншілік сезімін бастан кешкен. Сегізінші сыныпты бітірген Зағипаның мінезі əскер қатарынан ауылға бір жігіт келген соң күрт өзгереді. Кейін малшы жігітке тұрмысқа шығып кетеді. Адам қайғысы-заман қайғысы болғанын көрген Сайын саналы өмірін «ауылым – алтын аймағым» деп, құрдастарын адам сезімінің айнасы сезімтал жүрегімен сүйгендіктен сол ауыл жұртының мешеу болып артта қалғандығын, өмір озып, ажар солып, тозғанын айтып, асық ойнаған ауыл балаларының ыстығына күйіп, суығына тоңа білді. Сайынның сахара бойында жазылған мөлдір туындылары кішкентай ойын баласы түгілі, сақа буынды да елең еткізбей қоймады. Уылжып піскен алмадай тəп-тəтті тіркестер терең ойға шомдырмай тыныштық таптырған емес.Ауылдағы қара табан балалардан бастап, қаланың тыныс-тіршілігіне бой үйреткен оқырман қауымы «Жабайы алма», «Жусан исі», «Қылау» т.б. осы сынды хикаят, əңгімелерді жата-жастана оқымады десек, өтірік болар. Бала шақтан Болашаққа қадам басатын əр бала тағдыры осы əңгімелермен сабақтасып жатады. «Балалар, тоқтаңдаршы. Мен сендерге кешегіден де қызықты ертегі айтып беремін» деп аяғын сылти басып, балалардың соңынан еріп жүретін Аянның аянышты тағдыры бүгінгі оқырманға таңсық болмас. «Жусан иісі» əңгімесін оқыған сайын, əуелі есімізге жусанның иісі оралады. Жусанның иісі ауылда өскен, ауылда дүниеге келген, ауылдың қара топырағын иіскеп өскен əр баланың есіне оралатыны анық. 199
Бастықпаған шу асаудай арынды да қарымды кесек туындылар тəніңді шымырлатпай қоймайды. Соғыс жылдарындағы ауыртпалықтар мен қиындықтарды Сайын, өз көзiмен көрiп, сол тiрлiкке қоян-қолтық араласқан қаламгер. Жазушыны қоғамдық орта, ел-жұрт тəрбиелейтiнi аян. Жазушының алғашқы кiтабы «Ауыл оты» – оқырманды елең еткiзiп жақсылық нұрын, жандүниенi жаңғыртатын жылылық шуағын ала келдi. Бұдан кейiн жазушы «Жабайы алма», «Жусан иiсi», «Кəмен-тоғай», «Дос iздеп жүрмiн», «Қалың қар» деген кiтаптарын, тамаша хикаяттарын қалың оқырманға ұсынды. Сайынның туындылары – оқиға желiсiнiң шыншылдығымен, тiлiнiң көркем де өрнектiлiгiмен, кейiпкерлерiнiң биiк адамгершiлiк қасиеттерi-мен бiр сөзбен айтқанда, табиғи нанымдылығымен ерекшеленiп, оқырманын баурап отырады. Қазақ ауылының қиын кезеңiн шынайы бейнелеп, ешкімде жоқ ғажап шығармалар жазған бақытты жазушыға «Жабайы алма» атты кiтабы үшiн мемлекеттiк сыйлық берiлгендігін айтпай кеткеніміз айып болар. «Сайын Мұратбековтің шығармалары мен үшін өзгеше əлем, өзгеше құбылыс. Мен ол кісіні əуелде «Менің қарындасым» арқылы таныдым. «Райгүлімен» таныстым, «Алғашқы қарына» сүйсіндім. Тіршілік дейтін əлемнің тылсым құдіретіне Мұратбеков шығармалары арқылы бас қойып, қуаныш пен мұңның бір-бірімен астарласып жатқанын ұқтым. Жазушының кез келген əңгімелері еріксіз сені өзіне ұйытып əкетеді. Еріксіз сені оқуға жетелейді. Өйткені онда көгілдір де мөлдір əлем бар. Өйткені онда табиғи тазалық пен қарапайым тірлік бар», – деп Гүлзина Бектасова жылы лебізін білдіреді. Айтса, айтқандай- ақ үлкен суреткер артына тамаша туындыларын қалдырды. Ол бүгінде де қазақ оқырмандарының ең көп оқитын, қызығып оқитын жазушыларының біріне айналды. Жазылған «Жабайы алмасы», «Қылауы», «Қалың қары» оқырманды бір сəтте жалықтырмайды. Қазақ прозашыларының қазіргі таңдаулы саңлақтары Сайын Мұратбековті өздеріне ұстаз санайды жəне оның шеберлігінен үздіксіз үйренеді. Сайынның балалық шағын естіп- білгенім, көріп, түйсінгенім арқылы баяндауды жөн көріп отырмын. Сайын аға да бала болды. Балалық шағы сұрапыл соғыс жылдарына дөп келді. 1936 жылы Талдықорған облысындағы Қапал ауылында дүниеге келген жазушы неміс фашизміне қарсы соғыс басталғанда небəрі бес жаста ғана еді. Бес жасар бала демесеңіз, қиын- қыстау уақыт балалардың бəрінің балалық шағын ұрлағаны белгілі. Қанды қырғын кішкентай баланы да ерте есейтті. Өмірдің қиындығы мен ауырлығын қаламгерге ертерек көрсетуге тырысты. Повестегі Əсет, Зағипа, Шынар, Сəулетай, вагондағы жолсерік қыз, бəрі де өзіндік бейнелер. Олардың іс-əректтері, мінез-қылықтары əртүрлі, саналуан. Сол ерекшеліктерімен повестің мазмұны мен мəнін, көркемдік-психологиялық иірімдерін толықтыра түскен. Əсет сұлулықты, əсемдікті сүйеді. Əйел балаларына деген оның көзқарасын түсінуге боларды. Өйткені ғашықтық сезім адам баласына тəн. Бірақ ғашықтықты көрсеқызарлықпен салыстыруға болмайды. Мəселен, повестің бастапқы бетінде-ақ Əсет жолсерік қыздың сүйкімділігіне, қазақ қызына тəн ибалығы мен адам баласын үйіріп əкетер тəтті де өзіне тартар бойжеткен қылығына қызығады. Сонымен бірге, ауылға түсіп қалмай-ақ кетіп қалуға пейілді де еді. Бірақ оқиға олай дамымайды. Əсет өз аулында қалады. Себебі, қалай дегенмен де, Əсет жігітшіліктің аулымен қоштасқан шақ еді ол кез. Уақыт бəрібір өз дегенін істейді емес пе. Ал Зағипамен арадағы сүйіспеншілік – адам өміріндегі балалық шақта болған балаң махаббат. Оның өмірі келте, яки баянды болатындығы да басқа мəселе. Алайда Əсет пен Зағипа ортасындағы балалықтан айырылмаған махаббаттың ғұмыры ұзаққа бармайды. Бірақ осынау сəт екеуінің де жүрегіне өшпестей із қалдырғаны көркем шығармада еске түсіру, өлең жолдары арқылы оқырманның жадын жаңғыртады. Бозболалық шақтағы Сəулетайға ғашық болу да – Əсеттің махаббат қамалын алудағы сəтсіз амалдарының бірі. Бұл ретте Сəулетайдың жүрегі басқа адамды қалайды. Ал отбасылық болған шақта бойжеткен Шынармен арадағы жылы қарым-қатынас, əрине, мүлдем өзгеше. Əсет үйленген. Алайда оның жүрегінің отына Шынар əдемі де ұтымды, тапқыр да қылықты мінезімен, сөзімен алау жағады. Адам табиғаты да қызық. Əсет Шынармен одан əрі де кездескісі келеді. Жүрегі соны қалайды. Бірақ жалт етіп, жарқылдаған мінезімен көрінген Шынардың бейнесі де ерекше. Ол ендігіде өзімен қатар құрбылас жігіттің көңіл иірімдерінің құшағында болады. Өмір шіркіннің небір қатпарлары кездесетіні секілді адам болмысының, оның ішкі жəне сыртқы əлемі де саналуан құпиялар мен сырға тола болатынына осынау көркем дүние дəлел. Мұндағы кейіпкерлердің дүниетанымы, түсінігі, нанымы, іс-əрекеттері əрқилы. Кінəлағың, айыптағың келмейді. Əрине, оқырман ретінде олай емес, былай болғанда дегіңіз 200
келері хақ. Бірақ шығарма-өмір дегеніңізге көнер ме екен?!. Авторлық стиль, қаламгердің уақыт жəне жазушылық жады повесть тағдырын өзгеше өрнектеген. Сонысымен де көркем туынды тағылымды. Жазушының «Жусан иісі» атты повесі тұтастай алғанда, халқымыздың құнарлы да кестелі сөздеріне өте бай. Алыста қалған балалық шаққа оралу қазақ қаламгерінің көпшілігіне тəн. Жусан иісі мен балалық шақтағы оқиғалардың көз алдымызда тізбектеле өтуі қаламгердің сөз өнеріне деген адалдығын айқын аңғартады. Күні кешегі десек те, араға жетпіс жылдай уақыт тастаған қанды соғыс кезеңіндегі қазақ аулының, оның адамдарының қиын да, күрделі тіршілігі жазушы туындысы арқылы көркем сөз құдіреті нəтіжесінде ой əлеміне, қиял дүниесіне жан дарытады. Соғыс жылының ойын балалары. Олар да үлкендерше екі топқа бөлініп алып, атысады. Жан берісіп, жан алысады. Бірақ бір-біріне мейірімді. Əрине, олардың да Садық секілді атаманы, көбінесе үндемей жүретін Қосым сияқты тырнауық атанғандары, Есікбай есімді төбелесқор, сотқорлары бар-тын. Сырттан көшіп келген Аянды осы балалар құрметтеп қарсы алады. Онымен дос болуға ұмтылады. Өздерін жақсы көрсетуге əрекеттенеді. Өйткені жақсы атану, жақсы жақтан көріну – сол жылдардағы ойын балаларының басты қасиеті болатын. Бұл балалар да өзге балалар секілді суға шомылады. Ойын рахатына батады. Тіпті, төбелесіп те қалады. Бəрі де ойын балаларына тəн жағдаяттар көрінісіндей əсерде қалдырады. Алғашқы танысу сəтінен бастап Аян өзінің бойындағы кейбір мінез- қылықтарымен өзінің өзгеше екендігін аңғартады. Ол басқалар секілді төбелеспейді де. «Менің көкем де жоқ, апам да жоқ, сондықтан төбелессем əжем ұрысады ғой» дейді ол. Сөз қуып, айтыспайды да. Ондай кикілжің сəттерде ол жаңа достарынан сырт айналатын. Бірақ жаңа ортаға келген Аянды тұқырта түсуді, өзіне тəуелді ете түсуді ойлап, төбелескіш Есікбай оны мазақ ете бастайды. Аян бастапқыда бұған мəн бермегенімен, онымен жекпе-жекке шығып, төбелесуге бел буады. Сөйтіп, сайға барып төбелеседі. Ауыл адамдары көрмесін дейді. Есікбай бұл жолы Аяннан оңбай таяқ жейді. Күзде оқу басталып, балалардың бəрін бір сыныпқа жинап, Иманжанов атты ағай балаларды сауаттылыққа оқыта бастайды. Аян əрі сергек, əрі зерек болады. Соғыстағы ағасына хат жазуды да бəрінен бұрын үйренеді. Өзгелердің хат жазуына көмегін тигізеді. Күндердің күнінде Аян өзінің қасқа бұзауын үйретемін деп, оның үстіне мінеді. Семіз бұзаудан құлаған Аянның тобығы тайып кетеді. Содан ол оңалмайды. Тобығы шығып ойнап қалады. Сөйтіп, ол балаларды сырттай қызықтап отырумен ғана шектеледі. Əкесі соғысқа аттанған, туған анасы содан соң екі айдан кейін бақилық болған бала Аянның тағдыры соғыс ауыртпалығының белгісіндей оқырман көңіліне түйіледі. Ол төркінін сағалап келген, тіршілік ету үшін қалбақтап күн кешкен əжесінің шынайы қолғанаты еді. Сол ауылдағы бір топ балалардың қайсыбіріне кінə артарсыз. Бала ғой бəрі де. Ойларында, көңілдерінде мысқалдай кір жоқ. Бəрінің қимылы, қылығы табиғи. Балалық шаққа сай жарасымды. Тіпті, Аянның əжесі өліп қалғанда бір-бірінен сүйінші сұрағандай сол қаралы хабарды лезде жеткізгендерін айтсаңызшы. Дауыс шығарып, көңіл айтуға келе жатқандарға жалтақтай қараған Аян ендігіде не істер екен деп, балалардың оны қызықтағанына да не дерсіз. Əжесі өліп жатқанда, Аян неге жыламайды деп те, оған естірте тіл қатқандарына қараңызшы. Қаралы сəтте Аян өз тұрғыластарына ертегі айтып береді. Ертегіні күлкілі сипатта баяндайды. Бəрі сықылықтап мəз болады. Оның жəне де айтуын өтінеді. Түннің бір уағына дейін ертеде өткен бір жетім баланың хикаясын айтумен сол күні кезекті ертегісін доғарады. Ең соңғы тіршіліктегі тірегі – əжесін қара жердің қойнауына бергенде де Аянның көзінен мөлтілдеп жас тамбайды. «Жетім қозы – тасбауыр» демекші, ендігіде қорған болар, қалқан болар əжесінің тумаласы Бапай шалдың үйіне күнелту, күн көру үшін кете барады. Ерте есейіп, ерте жетілген Аянның балалығынан гөрі естілігі повесте айқын аңғарылады. Əжесінен естігендіктен болар, ол ауа райының күні ертең ашық болатынын көктегі жұлдыздардың жарқырай көрінген хал-ахуалына қарап пайымдайды. Бапай шалдың үйіне көшкен сəтте, жалғыз сиырының жетекке көнбей, ыңырана мөңірегеніне қарап: «Жануар бəрін біледі», – дейді үлкендерше үн қатып. Қоңыр сиыр кейуананың дүниеден қайтқанын сезеді-ау дегендей ой санаға түйіледі.
1. Мұратбеков С. Екі томдық таңдамалы шығармалар. – Алматы: Қазығұрт. 2. Мұратбеков С. Шығармалар жинағы. – Алматы: Өлке. – 320 б.
201
3. Мұратбеков С. Шығармалар жинағы. Т.2, 2006. – 240 б. 4. Мұратбеков С. Басында Үшқараның... – Алматы: Қазақстан, 2010. – 480 б. 5. Мұратбеков С. Жабайы алма. Повесть. – Алматы: Ан Арыс, 2010. – 400 б.
жүктеу/скачать 5,4 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|