Қазақстан Республикасы Білім жəне ғылым министрлігі «Болашақ» академиясы
ЖОҒАРЫ СЫНЫПТАРДА ҚАЗАҚ ТІЛІН ОҚЫТУ ЖОЛДАРЫ
жүктеу/скачать 5,4 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- СЕМАНТИЧЕСКОЕ ПРОСТРАНСТВО ЭТИЧЕСКИХ КОНЦЕПТОВ В БАШКИРСКОЙ ПРОЗЕ
ЖОҒАРЫ СЫНЫПТАРДА ҚАЗАҚ ТІЛІН ОҚЫТУ ЖОЛДАРЫ
Сакимбаева Ж.А. «Қарағанды тау-кен индустриалдық колледжі» КММ, Қарағанды қ., Қазақстан Республикасы
Бүгінгі таңда жоғары сыныптарда қазақ тілін оқыту бағдарламасының мазмұны бұрынғыдан əлдеқайда өзгеше. Мұның басты себебі қазақ тілінің қазіргі қоғамдық мəнімен 208
байланысты. Қай қоғамда да тіл проблемасы болатыны белгілі шындық десек, қазақ тілінің мемлекеттік тіл мəртебесін иеленуіне орай, шешімін табуға тиісті күрделі мəселелер əлі де баршылық. Бұл жағынан білім беру саласында да атқарылуға тиісті ауқымды істер жетерлік.
Жаңа буын оқулығының бағдарламасы да осы мақсатты көздейді, сондықтан да оқулық «Қазақ тілі – Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі» тақырыбынан басталады да, ұлттық тіл, оның пайда болуы, тарихи кезеңдері сияқты танымдық тақырыптағы мəліметтермен жалғасады.
Дұрыс сөйлеп, сауатты жазу үшін, ең алдымен, қазақ тілінің заңдылықтарын үйреніп, айтылмақ ойды жазбаша түрде дəл əрі айқын етіп жеткізіп беру керек. Көркем əдебиет туындыларын мəнерлеп оқуды, іс қағаздарын мемлекеттік тілде толтыруды, ғылыми-зерттеу тілін, күнделікті ақпарат құралдарының зор мүмкіншіліктерін меңгеру қажет. Осыған орай оқулықта стилистика жəне тіл мəдениеті мəселелері қамтылған. Жалпы, дұрыс оқып, дұрыс жаза білудің, сауаттылықтың басты көрсеткіші – тыныс белгілерін жетік меңгеру. Сол себепті жаңа бағдарламада пунктуация арнайы жеке мəселе етіп алынып отыр.
Мектепте қазақ тілін оқытудың басты мақсаты – ана тілінің қызметін жетік білетін, оны қарым-қатынас құралы ретінде емін-еркін пайдалана алатын тəлімді оқушы тəрбиелеп шығару. Ана тілі коммуникативтік қызметіне қоса, оқушының жалпы дүниетанымын, ойлау қабілетін қалыптастыратын маңызды құрал. Қазіргі таңда, қазақ тілі өзінің қоғамдық қызметіне шын мəнінде ие болып келе жатқан кезеңде, ана тілін оқыту – аса жауапты міндет. Оқу бағдарламасында қазақ тілін оқытуға қойылатын талап туралы: «Ана тілінің қоғамдық- əлеуметтік мəнін түсінген, тілдің қызметін жүйелі меңгерген, коммуникативтік біліктілігі дамыған дара тұлға даярлауға мүмкіндік туғызу», – делінген. Міне, осы мақсатты орындау бағытында мектептегі қазақ тілі пəнінің құрылымы мен білім мазмұнына елеулі өзгерістер енгізілді. Олардың ең бастылары 9-сыныпта оқытылатын материалдардық көлемі мен мазмұнына қатысты.
9-сынып оқулығы «Қазақ тілі – Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі» атты тақырыптан басталады. Қазақстан – егемен мемлекет. Егемен мемлекеттің өзінің мемлекеттік тілі болуы қажет. 9-сынып оқушысы ұлттық тіл жəне оның формаларын, мемлекеттік тіл жəне оның қолданылатын орындарын, «Тіл туралы Заңды» білуге тиіс, бұл тарих пəнімен сабақтастықты да білдіреді.
Екінші тақырып – «Қазақ тілі – қазақ халқының ұлттық тілі». Зерттеулерде дүние жүзінде алты мыңға жуық тіл бар делініп жүр. Осы тілдер екі тұрғыдан: біріншіден, генеологиясына (шығу тегіне қарай); екіншіден, типологиясына (морфологиялық құрылысына) қарай топтастырылған. Туыстық жақындығы бойынша тілдер алпыс шақты үлкен-үлкен топқа бөлінеді. Мысалы: үндіеуропа тілдері, семит-хамит тілдері, кавказ тілдері, түркі тілдері т.б. Бұлардың əрқайсысы өз ішінде əлденеше топтар мен тармақтарға бөлінеді.
Қазақ тілі түркі тілдерінің батыс ғұн бұтағына, оның ішінде қыпшақ тобына жатады. Туыстығы жағынан қырғыз, қырым татары, татар, башқұрт, қарашай, ноғай, қарақалпақ тілдеріне жақын.
Қазір Қазақстанда тіл үйренуге деген құлшыныс өте үлкен, ендеше балалардың өздері оқып, үйреніп жүрген түрік тілі осы түркі тілдер тегіне, оның оғыз тобына енетінін, қазіргі түрікмен, гагауыз, əзірбайжан тілдеріне біршама жақындау екенін, ал ағылшын тілі үндіеуропа тегіне, оның батыс герман тобына жататынын т.б. тілдер туралы айту оқушылардың танымын тереңдете түседі. Бұл арада 9-сынып оқушысы мұғалімнің жеке біліктілігіне де мəн беретінін ұмытпау керек. Біздер бағдарламада көрсетілген оқушының міндетті меңгеру деңгейі деген мəселелер көлемінен шығып кетпеуді ойластырдық. Ал мұғалім сыныптың осы мүмкіндіктерін айқын көріп отырғандықтан, əрине, жеңілдетіп немесе толықтырып, тереңдетіп оқытуына болады. Бұл тақырыпты түсіндіргенде қаралатын екінші бір мəселе – тілдердің туыстастығын танытатын белгілер. Ол – алдымен, лексикада мағыналары бірдей, дыбысталуы жағынан өте ұқсас сөздердің болуы. Оқулықта ол кесте түрінде беріледі, оны жеке кестеге де түсіруге болады. Сонымен қатар грамматикалық құрылымдағы ұқсастықтар да айтылып, енді олардың əрқайсысының ерекшеліктері де бар екендігі, солар арқылы туыстас тілдер бірінен-бірі бөлінетіндігі дəлелденеді.
Қазақ тілінің пайда болып, қалыптасу тарихы туыстас тілдер тарихынан алшақ кетпейді, оның да тамырын тым əріден іздеуге болады. Бұл жерден тақырыптың тарихпен, көне дəуір əдебиетімен, түркология ғылымымен, тілдер тарихымен байланыстылығы келіп шығады. Ғалым Н.Баскаков түркі тілдері дамуын алты кезеңге бөледі. Халық тарихы, тіл тарихы сол
209
халықтың өзі жасаған əдеби, мəдени, рухани т.б. мұраларынан көрініс тапқан. Өкінішке орай, көшпелілер өмірінің алғашқы кезеңдері, əсіресе алтай дəуірі туралы жазба деректер жоқ. Ал ғұн дəуірі туралы мəліметтер басқа халықтардың жылнамаларында кездеседі, себебі сол кездегі Ғұн державасы басқа мемлекеттер үшін қаһарлы көрші болғаны белгілі. Бұл жерде оқушыға:
«Жазылмаған тарихымның жолдарын, Ауызекі аңызыңнан іздедім», немесе:
Домбыраңның пернесінен іздедім...
Тарихымды жазудамын бүгін мен, Бабаларым, сенің Ана тіліңмен», –
деп ақын М.Мақатаев айтқандай, тілдің тарихын білуге ниет еткен ұрпақ, «дайын» деректердің бар-жоғына қарамай-ақ, тарихтың көмескі тартқан соқпақтарынан керегін тауып алатынын, ол үшін үлкен ізденіс қажет екенін, бұл тек тіл сабағы үшін ғана емес, тарихпен де байланысып жатқанын айтқан жөн. Ол деректер халықтың жер-су атауларында, таным, наным туралы аңыз-шежірелерінде де жатыр. Қазақстанда қазақ халқының өткен дəуірлеріндегі мəдениетін бейнелейтін 25 мыңға жуық заттық мəдени ескерткіш бар, олардың, негізінен, Сыр, Отырар аймағында, Маңғыстау, Үстірт, Ұлытау төңірегінде, Талас-Шу аңғарында, Жетісу, Ертіс бойына шоғырланғаны туралы айтқан – белгілі қоғам қайраткері, этнограф-тарихшы Ө.Жəнібеков.
Мұндай деректерді айту барысында дидактиканың негізгі қағидаларының бірі – оқыта отырып тəрбиелеу, яғни оқушыны өз халқының тағдырына аялы сезіммен қарауға, отан сүйгіштікке тəрбиелеу сияқты мəселелер жүзеге асады.
Түркілердің құнды мұрасы – тас кітаптар. Оқулықта бұл туралы біраз дерек берілді, оқушыларға олардың суреті, көне ескерткіштер графикасы, яғни көне түркі жазуының кестесі көрсетілсе – артық емес.
Бұдан соң қазақ тілінің дамуына түркі тілдері дамуының орта кезеңінің əсері туралы əңгіме болады. Соңында қазақ тілінің өзіне өте жақын басқа тілдерден айырмашылығы көрсетілді.
Тақырыптарды түсіндіру кезінде дəріс əдісі қолданылады, сонымен қатар оқушылардың өздерін ізденіске жетелеу мақсатында шағын баяндама, реферат жазғызу да қажет-ақ. Оқулықта берілген жаттығулардың мақсаты əр түрлі екеніне назар аударған жөн. Олар: «Əл-Фараби», «Ең қиын тіл қандай?», «Қай тіл көп тараған?», «Құпия жазулар туралы», «Күлтегін ескерткіші», «Түркі халықтарының тілдері туралы» атты тақырыптарда берілген, бұлардан оқушылар өздері үшін тың, жаңа деректер, мағлұматтар алады.
«Күлтегін» ескерткішінен алынған үзіндіге орай алдымен қазіргі түркі тілдеріне ортақ сөздерді (тəңір, бол, есіт, біл, тыңда, ұл, бір, бек, отыз, тоғыз т.б.) тауып, олардың бүгінгі дыбыстық өзгерісіне көңіл аударып, кестесін жасатуға болады. Бұл сөздерден осы күнгі түркі халықтары тілдеріндегі ассимиляция, сингармонизм заңдылықтарын да байқаймыз.
Ал «Күлтегін» ескерткішінен алынған шағын үзіндінің тақырыбын, идеясын талдау арқылы батырдың, елбасының бейнесін жасауға болады:
«Өлімші халықты тірілттім, Жалаңаш халықты тонды қылдым».
Ел қамқоры, елі үшін еңіреп туған ерлердің сонау замандардан-ақ халықтың үзілмес арманы болып келе жатқандығын, ондай қаһармандарына халық алғысы мəңгілік екендігін ауыз əдебиетіндегі батырлар жырымен салыстыру арқылы түсіндіруге болады. Ал жырдың тек əдеби мұра ғана емес, тарихи, мəдени, тілдік мұра екенін де ескерту орынды. Сөз мағынасының ауысуы, кеңеюі сияқты мəселелерді оқушылар біледі, ендеше осындағы сөз мағынасына талдау жасап, «тірілттім» сөзінің ауыспалы мағынада қолданылып тұрғаны, «тон» сөзі бұрын жалпы киім дегенді білдірсе, қазіргі мағынасы тарылып, киімнің бір түрін білдіретіні айтылады. Халықтың əлеуметтік, қоғамдық дамуымен бірге, тіл дамып, байып отырады.
Келесі жаттығу морфологиялық жəне фонетикалық ұғымдарды тереңдету мақсатында орындатылады. Көптік жалғауының түркі тілдерінде дыбыстық нұсқасы жағынан əр түрлі болуы, ең алдымен, буын үндестігі мен дыбыс үндестігінің қалыптасу дəрежесін көрсетеді. Қазақ тілі – буын үндестігі қатаң сақталатын тіл.
Даналық тамыры – тереңде, ғасырлар қойнауында. Оған ата-бабаларымыз қалдырып кеткен мақал-мəтел, нақыл сөздер дəлел. Бұл тақырыптағы жаттығуларды орындату, күні бүгін 210
естіп-біліп жүрген сөздердің соншалықты ерте замандарда пайда болғандығы бала сезіміне ерекше əсер етеді, халық ойының тереңдігін, халық даналығы өшпейтін, мəңгі жалғасып, халықпен бірге жасайтын мұра екендігін сезіну оқушының халқына, оның тарихына деген өзіндік көзқарасын қалыптастырады, оны сыйлауға, сүюге үйретеді. «Даналық тамыры – тереңде» немесе «Өз халқының ой байлығын білмеген адамды мəдениетті адам деуге бола ма?» деген сияқты тақырыптарда пікірталас өткізуге болады, ол оқушылардың өз пікірін жүйелеп, ойын дəлелді айтуға, қисынды жазуға, сауатты сөйлеуге үйретеді.
Бағдарламада берілген танымдық мақсаттағы екі тақырып лекциялық əдіспен түсіндіріледі, ол үшін материалды мынадай көлемде жүйелеп алуға болады:
1. «Тіл – қарым-қатынас құралы» дегенді қалай түсінеміз? 2. Ұлт тілі жəне оның қалыптасу жолы. 3. Ұлт тілінің құрамы жағынан біркелкі болмайтыны, оның жалпы халыққа ортақ, түсінікті, қалыптасқан жоғары формасы – əдеби тілі жəне ауызекі сөйлеу тілі болатыны, сондай-ақ белгілі аймақтарда қолданылатын, жергілікті ерекшеліктері бар бөлігі болатыны, оның диалектілер деп аталатыны туралы.
4. Əдеби тіл, оның ерекшелігі, лексикалық, орфографиялық, орфоэпиялық, стильдік нормалары туралы.
5. Қазақтың ұлттық тілінің Қазақстанның мемлекеттік тілі екендігі. Мемлекеттік тіл жəне оның қызметі, қолданылатын орындары туралы.
6. «Тіл туралы» заңның қабылдануы, оның себептері туралы. Жаттығу материалдарының төмендегідей жүйеде орындалғаны жөн: Мəтіннің мазмұнына ерекше назар аудартуды көздеу. Өйткені мəтін – ғұлама бабамыз Əбу Насыр əл-Фараби туралы. Мəтінді оқу арқылы оқушы даналыққа барар жол – мектеп, медреседен басталатынына зер салады. Ұлы бабамыз Бағдатқа дейінгі жолында көптеген елдерді аралап, солардағы бар жақсы білімді алады. «Іздеген жетер мұратқа» дегендей, бұл жолдың əл-Фарабиді ғылымның əр саласында еңбек етуіне апарар жол болғанын оқушы санасына жеткізуге тырысу керек. Келесі кезеңде тілдік талдау жасауға болады:
– қазақтың төл сөздерін атаңдар; – басқа тілден енген сөздерді теріп жазыңдар, олардың қай тілден енгенін, өмірдің қай саласында қолданылатынын айтыңдар;
– атақты, ойшыл, ат, ұстаз, қала сөздерінің синонимдік қатарларын жасатыңдар; – көне сөздерді, сөз тіркестерді тауып, мағынасын ашындар, олардың, қандай мəтінде қолданылып тұрғанына көңіл аударыңдар;
– жаңа мəнге ие болған сөздер, жаңа сөздер бар болса тауып, мағынасын ашыңдар; – тұрақты тіркестерді, ауыспалы мəнде қолданылып тұрған сөздерді көрсетіңдер;
– кəсіби сөздерді, диалектілерді табыңдар; – мəтіндердің ұлттық тілдің қай тармағына сай келіп тұрғанын табыңдар; – қай мəтін əдеби тілде жазылған деп ойлайсыңдар? Тек диалектілермен немесе ауызекі сөйлеу тілінде қарым-қатынас жасауға бола ма?
– мəтіндерден ауызекі сөйлеу тілінің элементтерін, диалектизмдерді көрсетіңдер; – бұл мəтіндердің тілдің қоғамдық өмірдегі қай қызметін көрсетіп тұрғанын анықтаңдар, мемлекеттік тіл қоғам өмірінің тағы қай саласында қолданылуға тиісті екенін айтындар.
Жаттығуларды осылай жүйелеп алған соң мұғалім оқушылардың таным деңгейін көтеруге, оларды еңбекке баулуға, халық тұрмысының ерекшелігін танытуға, халықтың əдет- ғұрпын қадірлеуге, отан сүйгіштікке, ата-ананы қадірлеуге, ізденгіштікке тəрбиелеу сияқты үлкен мақсатын орындай алады деп сенуге болады. Осыдан кейін «Өзге тілдің бəрін біл, өз тіліңді құрметте», «Жеті жұрттың тілін біл», «Басқа елді тануға апарар жол – ана тілің» сияқты тақырыптардың біріне пікірталас өткізу тиімді. Сол арқылы оқушы мемлекеттік тіл, оның қолданылатын орындары жəне қазіргі жағдайы туралы ойланады, толғанады. Осылайша сабақтың – өткенді қайталау емес, енді меңгерілетін білімге негізделетін сабақ екенін сезіндіру аса маңызды кезең болып табылады.
Жалпы, оқулықта беріліп отырған мəтіндер жаңа бағдарлама қойып отырған талапқа сай, негізінен, тұтас (жеке-жеке сөйлем емес) берілді. Мəтіндердің мазмұны терең, танымдық мəні жоғары болуы міндеттеледі.
211
УДК 811.512.141 СЕМАНТИЧЕСКОЕ ПРОСТРАНСТВО ЭТИЧЕСКИХ КОНЦЕПТОВ В БАШКИРСКОЙ ПРОЗЕ
Башкирский государственный педагогический университет им. М.Акмуллы, г. Уфа, Республика Башкортостан, Российская Федерация
Культура, национальный менталитет, национальное сознание народа больше всего проявляется в прозе. Об этом свидетельствуют культурные концепты, функционирующие в художественных текстах. Исследование культурных концептов башкирской языковой картины мира на материале художественных текстов способствует выявлению этнических особенностей стиля мышления башкир как образа культуры, являющегося одним из аспектов духовной культуры. Основу культурных концептов составляют этические концепты. В «пространствах этики» важное место занимает исследование этических концептов: совесть, честь, грех, долг, стыд,
Как отмечает З.А. Бербешкина, “совесть – это способность личности осуществлять моральный самоконтроль, самостоятельно формулировать для себя нравственные обязанности, требовать от себя их выполнения и производить самооценку совершаемых поступков» [Бербешкина, 1986: 4]. «Совесть» имеет рациональное основание и базируется на рефлексии человека над собственными поступками и действиями других людей. Совесть (намы ҫ
башкирской языковой картине мира. На материале художественных произведений башкирских писателей выявлены примеры сочетаемости слова с предикатами, имеющими значение наличия и отсутствия совести: Ах, выжданһы ҙ
таяғын мөйөшкə һөйəне, ауыр көрһөндө, бер а ҙ
– Юл тө ҙ
ҙ
ҫ
Ауылым юлы, 526-сы б.). Мин шулай уйлайым: бе ҙҙ
ҙ
ҙҙ
ҙҙ
(Т. Ғарипова. Бөйрəкəй, 466-сы б.). Существуют: - действующая совесть (она подсказывает человеку, какой поступок ему следует совершить): Төн ҡ
ҙ
ҡ
Төндə бысранған намы ҫ
- догоняющая совесть (помогает оценить свои действия после их свершения): Ниндəй
ҙ
ҫ
ҡ
ҡ
ҙ
ҫ
ҡ
ҙ
ҙ
68-се б.)). В романе Т. Гариповой “Буренушка” много примеров, относящихся ко второй группе. Например: Тынлы ҡ
ҙ
ҙ
ҙ
ҡ
ҙ
күренə ине. Һəр хəлдə Мирхəй ҙ
ҡ
Концепт «намы ҫ» социально значим, его сохраняют до конца жизни перед кем-либо:
ҙ
ҡ
ҙ
ҫ
Семантическая структура концепта «намы ҫ» включает в себя нравственные нормы жизни, такие, как щедрость (йомартлы ҡ
ҙ
ҡ
ҡ
ҫ
ҫ
ҡ
ҡ
ҡ
ҡ
ҡ
ҡ
Мəскəү һынлы Мəскəүгə у ҡ
ҙ
ҙ
ҙ
ҫ
ҙ
ҙ
ҡ
ҡ
ҡ
ҙҙ
212
ҙ
ҡ
ҫ
ҙ
ҡ
ҙ
у ҡ
ҙ
ҙ
ҙ
ҫ
ҡ
ҙ
ҙ
б.).
– Əгəр хə ҡ
ҡ
ҙ
ҙ
ҡ
ҡ
ҙ
ҙ
ҡ
семтеклəй-семтеклəй (Т. Ғарипова. Бөйрəкəй, 324-се б.). Концепт «гөнаһ» (грех) как компонент входит в парадигматическое поле концептов «совесть (намы ҫ) – стыд (оят) – вина (ғəйеп) – грех (гөнаһ) – страх (ҡурҡыу) – месть (үс) – проклятие ( ҡарғыш)» и тема его распознавания и разграничения составляет текстовую доминанту диалогов и монологов. Совесть человека, отделяя доброе от злого, порождает чувство стыда за недостойные поступки, побуждая помнить о необходимости оставить о себе добрую память [Татарова, 2003: 109]. Оят (стыд) имеет нравственную основу и является побудителем совести и одной из ярких форм ее эмоционального выражения. Понятие оят – неприятное ощущение, смущение личности после совершения каких-либо отрицательных поступков, которое проявляется на социальном уровне: “Уф! Ояты ни тора… Берəйһе күрһə… Былай ҙ
– Ул, һыйыр ҙ
ҡ
ҙ
та, ауыр ҙ
Концепт «оят» тесно связан с концептом «ғəйеп» (вина). «Оят» и «ғəйеп» выполняют регулятивную функцию в башкирском социуме. Стыд проявляется в том случае, если человек осознает ошибочность собственных действий. Они являются важнейшим, сформированным культурой внутренним механизмом, контролирующим соблюдение человеком общественных нравственных норм. Различие между культурными феноменами стыда и вины заключается в том, что первый из них сфокусирован на внешней оценке релевантных для того/иного социума явлений культуры, а второй ориентирован преимущественно на самооценку индивида [Дженкова, 2005: 6]. Но человек не осознает ошибки молодости: Ғəйеп итмəйем, йəшлекте ғəйеп итеп буламы ни?! (З. Биишева. Емеш, 87-се б.). Концепт «намы ҫ» является антиподом концепта «гөнаһ». Гөнаһ – чувство вины, связанное с совестью; предосудительный поступок, который не отвечает нравственным законам. В башкирской языковой картине мира концепт «гөнаһ» является одним из основных концептов. Грешный человек – это тот человек, который нарушает религиозные и нравственные законы. По религиозным верованиям башкир, грешного человека бог не любит. Если не в обыденной жизни, то на том свете он его накажет. В художественных произведениях башкирских писателей часто употребляются понятия, связанные с грехом: Ярабби, уйлайым-
ҡ
ҡ
ҙ
471-се б.). Эйе, бынан һуң һиңə ү ҙ
ҙ
ҙ
ҙ
ҡ
ҙ
ҙ
657-се б.). Ҡ
ҡ
явлениями природы, страх войны, страх за свою жизнь, за жизнь близких людей, страх перед неизвестным будущим. В мировоззрении башкир концепт « ҡурҡыу» имеет несколько значений: 1) кто-то пугает, угрожает; 2) чувство вины; 3) страх, связанный с мифологическими образами; 4) чувство приближения опасности и т.д. В башкирской прозе встречаются все виды страха: Ҡ
ҙ
ҙ
ҡ
ҡ
ҡ
Бөйрəкəй, 286-сы б.). Күк күкрəгəн, йəшен ялтылдаған һайын, əле лə уның йөрəге ҡ
ҡ
ҙ
ҙ
ҙ
ҡ
тартып алған… ҡ
ҡ
концепт «үс» встречается редко. Это объясняется тем, что у башкир с древнейших времен не было чувства мести к кому- или чему-либо. Если она и была, то проявлялась в борьбе за справедливость. Закон кровной мести назывался ҡ
убит при конфликтах с чужими. Карымта со временем приобрела новое содержание. «Она стала не только средством мщения за пролитие крови, но и распространилась на такие явления, как умыкание девушек и хищение имущества. Из средства кровной мести карымта превращается в универсальное средство защиты» [Валеев, 1989: 76]. Постепенно обычай
213
кровной мести был заменен на барымту, где за причиненный моральный и материальный ущерб платили не местью, а определенным количеством скота, похищения женщин и грабежа имущества. Башкиры – справедливый и свободолюбивый народ. Как отмечает З.Н. Рахматуллина, «героическая смерть за свободу, за справедливость была оправданной в их глазах, была важнее трудовых будней, только в подвиге человеческое существование обретало подлинный смысл и истинное значение» [Рахматуллина, 2007: 89]. В романах концепт «үс» используется и при описании отношения народа, который борется за справедливость, и по отношению врагов, которые не хотят сдаваться: Ҡ
ҙ
ғазаптарынан йəн əрнегəндə, һалдат кейеме кейгəн һəр бер немецты биш тап ҡ
үс йөрөтə инек күңелдə. Үлтерергə! Мылты ҡ
ҡ
ҡ
ҙ
ҡ
ҡ
ҡ
ҡ
ҙҙ
ҙҙ
ҙон-оҙаҡ бала саҡ, 449, 450-се б.). Концепт « ҡарғыш» (проклятие) в произведениях башкирских писателей встречается очень редко: Əсəһе генə, ни ҙ
ҙ
ҙ
ҡҡ
ҡ
ҙ
ҡ
ҙ
ҡ
ҡ
ҫҡ
ҙ
ҙ
ҡ
ҡҡ
ҡ
ҙ
ҙ
яһаған бəндəгə үлем һораны, ҡ
ҙ
ҙ
Концепт «һауап» (сауап) является антиподом концепта «гөнаһ». В башкирской языковой картине мира «һауап» (вариант сауап) является одним из основных концептов, репрезентирующих внутренний мир человека. Концепт «һауап» не имеет эквивалента. Безэквивалентное слово, если оно не заимствовано, нельзя выразить на иностранном языке с помощью точного соответствия, однословного перевода. «Һауап» – одна из самых главных нравственных ценностей башкир. Это – добро, доброе дело по отношению к кому-либо. Помощь, щедрость, даже посадка дерева считается һауап. По религиозным поверьям, һауап будет тому, кто делает добро и когда нужно, этому человеку бог приходит на помощь, защищает его: – Изгелек ҡ
ҙ
ҡ
ҙ
Ҡара яу. С. 35).
ҙ
ҙ
ҙ
– Эйе шул. Һин эйəрһəң дə, сауап булыр, – əсəһенең тə ҡ
ҡ
ҡ
Бинарная оппозиция «һауап – гөнаһ» также универсальна: Ҡ
ҙ
ҙ
ҡ
ҫ
ҙ
ҡ
ҙ
ҡ
ҡ
ҡ
ҡ
ҡов. Үлсəү йондоҙлоғо, 79-сы б.). Таким образом, анализ этических концептов показывает, что в башкирской лингвокультуре имеется разветвленная система этических оценок. Нравственные нормы жизни, входящие в семантическое пространство этических концептов, отражены в художественных произведениях, что позволяет ясно представить башкирскую языковую картину мира.
1. Бербешкина З.А. Совесть как этическая категория. – М.: Высш. шк., 1986. – С.4. 2. Валеев Д.Ж. Нравственная культура башкирского народа: прошлое и настоящее. – Уфа, 1989. – С.76. 3. Дженкова Е.А. Концепты «стыд» и «вина» в русской и немецкой лингвокультурах: Дисс. канд. филол. наук. – Волгоград, 2005. – С.6. 4. Рахматуллина З.Н. Менталитет башкир: сущность, характеристики: Монография. – Уфа: БГУ, 2007. – С.89. 5. Самситова Л.Х. Культурные концепты в башкирской языковой картине мира: Монография / Научн. ред. М.В. Зайнуллин. – Уфа: Гилем, 2015. – 360 с. 6. Татарова Б.Р. Языковая концептуализация понятия «совесть»: Материалы всероссийской научной конференции студентов, аспирантов и молодых ученых. Т. II. – Нальчик, 2003. – С.109.
|